Особьтар экологиясы-аутэкология.

Глоссарий

Биоиндикация - тірі организмдер мен оларды ауым-дастытарына тигізген серіне арай антропогендік факторларды анытау.

Биологиялы ресурстар - адамзат оамына пайдалы, багалы болып саналатын генетикалы ресурстар, организмдер немесе оларды бліктері, популяциялар мен баса да кез келген экожйелерді биотикалы компоненттері.

Макроэкология - классикалы экологияны е негізгі тжырымдары, адам мен табиат арасындаы арым-атынастарды проблемалары туралы ілім, адам экологиясымен біріктірілген ылыми пн.

Сабаты материалдары:

Тапсырма1

Экологияны негізгі трлері мен ылым салаларын талдау.

Экологияны тлері:

1.Теориялы экология

2.олданбалы экология

Экологияны салалары:

3.Фундаментальды (Іргелі) экология

4.леуметтік экология

5.Биоэкология

6.нерксіптік экология

7.Популяциялы экология

8.аламды экология

9.Ауыл шаруашылы экологиясы

Тапсырма 2

Экологияны негізгі задарын талдаыздар.

1.Атомдарды биогенді миграциясы заы

2.Ішкі динамикалы тепе-тедік заы

3.Генетикалы алуантрлілік заы

4.Тарихи айтымсызды заы

5.Константа заы

6.Корреляция заы

7.Энергияны максимзация заы

8.Биогенді энергияны максимум заы

9.Энергияны бір жаты баытталу заы

10.Оптимум заы

11.Энергияны пирамида заы

12.оршаан ортаны даму заы

13.Табии факторларды біріккен сері заы

14. Толеранттылы заы

15.Грунтты тозу заы

16.Тірі заттарды физико-химиялы бірлігі заы

Тапсырма 3 Тмендегі материалды оып экологияны баса биологиялы ылымдар саласымен байланысын сипаттаыздар. Ол шін Одумны «атпарлы самса» схемасын талдау керек.

	Экология
Даму биологиясы
Бактериология
Орнитология
Ботаника
Энтомология и т. д.
Генетика
Молекулярлы биология

Схема 2. «атпарлы самса» (Одум бойынша, 1975).

Тапсырма 4 Тмендегі дістерге сипаттама берііз

Экологияны зерттеу дістері

Лабораториялы дістер

Далалы дістер

Экспериментальды дістер

Химиялы дістер

Физиологиялы дістер

Геобатаникалы картаа тсіру дісі

Математикалы дістер жне модельдеу

Экологиялы болжам жне мониторинг дісі

Тапсырма 5. олданбалы экологияны баыттарыны арасындаы байланысты арастырыыздар (схема 3).

ОЛДАНБАЛЫ ЭКОЛОГИЯ

Ауыл шаруашылыы

Ксіптік

ндірістік

скери

серлер экологиясы

Физикалы, химиялы, геохимиялы, радиациялы, биологиялыт.б..

Медициналы экология (канцерогенез)

Атмосфера, гидросфера, Литосфера экологиясы Биомониторинг т.б.

Экологиялы мониторинг

НДІРІСТІК ЭКОЛОГИЯ

Технологиялы, санитарлы-ндірістік, инженерлік-рылыс, экономикалы т.б.

Табиатты пайдалану

Экстремальды жадайлар экологиясы

Баылау сратары:

1.Экология ылымы нені зерттейді?

2.Экология терминін ылыма енгізген кім?

3.Экологияны андай блімдері бар?

4.Экологияны негізгі баыттарын атаыздар?

5.Экология терминіне алымдарды берген анытамаларын талдаыздар:

Дажо, Одум, Гумбольд, Агесс, Реймерс, Воронков т.б.

Рефераттар таырыбы

1.Экологияны ылым ретінде анытамасы. Экологияны масаты, міндеттері жне дістері. 2.Экологияны алыптасуыны ысаша тарихы.

3.Экологияны блімдері: аутэкология, демэкология, синэкология, аламды экология. 4.Экологияны баса ылымдармен байланысы.

5.Экологиялы мселелерді шешудегі пнні ролі.

Блиц-тест

1. "Экология" терминін гылыма енгізген алым:

А) Т. Льюс

В) Ю.Одум

С) Э.Геккель

D) Э.Макфедьен

Е) Н.Уэбстер

2. Міндеті особьтарды тіршілік ету шегін белгілеу болып табылатын экология саласы:

А) аутэкология

В) дэмэкология

С) синэкология

D) леуметтік экология

Е) эйдэкология

16. Дербес ылым ретінде экология шамамен аншасыншы жылы алыптасты?

А) 1854ж.

В)1954ж.

С) 1900 ж.

D)1904ж.

Е) 1860ж.

3. Жаратылыстану ылымында экологиялы кзарасты алыптасу кезедері:

А) Х-ХІІ .

В) V-VІ .

С) ХVШ-ХІХ

D) ІХ-Х .

Е) VІІ-VІІІ .

4. Экология ылымыны зерттеу нысаны:

А) адамны оршаан ортамен байланысы

В) биоценоздаы згерістер

С) организмдерді бір-бірімен жэне оршаан ортамен арым-атынасы

D) табиги ресурстарды пайдалану

Е) биологиялы жэне географиялы микро жэне макрожйелер мен оны уаыт пен кеістікке атысты тіршілік ыраы

Пайдаланылан дебиеттер

Негізгі дебиеттер:

1.Р.С. Оразбаева «Экология негіздері», Астана-2003

2.Г.С.Оспанова «Экология», Алматы-2002

3.Бейсенова .Б. Экология жне табиатты тиімді пайдалану. Оу ралы. Алматы, 2004.

4.Саымбаев .. Экология негіздері. Оу ралы. Алматы, 1995.

5.Оспанова Г., Бозшатаева. Экология. Оу ралы. Алматы, 2000.

6.Бродский А.К. Жалпы экологияны ысаша курсы. Оу ралы. Алматы,«ылым», 1997, аз.ауд. Кшкімбаев .С.

7.Ммбетазиев Е., Сыбанбеков . Табиат орау. Оу ралы. Алматы, «айнар», 1990.

8.Абасова А.Ж., Саинова Г.. Экология. Алматы:Бастау,2003

9.Бейсенова Р.Р. Экология жне траты даму пнінен дрістер жинаы Оу ралы. Астана 2010 жыл.

осымша дебиеттер:

1.Жамалбеков Е.., Білдебаева Р.М. Жалпы топыратану жне топыра географиясы мен экологиясы. Алматы, «аза университеті», 2000.

2.Фурсов В.И. Экологические проблемы окружающей среды. Алма-Ата, «Ана тілі», 1991.

3.Байтулин И.О. Экология Казахстана. Алматы, 2003.

4.Николайкин Н.И. и др. Экология М.: Дрофа, 2003.

5.Шилов И. А. Экология. М.: Высшая школа, 1997.

6.Христофорова Н.К. Основы экологии. Владивосток: Дальнаука, 1999.

7.Бродский А.К. Краткий курс экологии. СПб.: Изд-во С-Петербургского университета, 2000.

Практикалы саба №2

Таырыбы: Особьтар экологиясы-аутэкология. Негізгі тіршілік орталары жне оларды сипаттамасы.

Сабаты масаты: негізгі тіршілік орталары жне оларды сипаттамасы,тірі азаны мекен ету ортасына бейімделушіліктерімен танысу, оларды рылысына мекен ету ортасыны серін анытау.

Сабаты жоспары

1. Тапсырмаларды орындау

2.Баылау сратарына жауап беру.

3.Рефераттарды орау

4.Блиц-тестілерді орындау

Глоссаий

Фитопланктон - суда тіршілік ететін сімдіктер мен баса да тірі организмдер.

Фитофагтар - сімдік оректі организмдер.

Фитоценоз - кптрлі сімдіктер ауымдастытары.

Фильтраторлар - суды майда планктон организмдер мен детриттерден тазартатын суда тіршілік ететін организмдер-гидробионттар.

Аутэкология - белгілі трге жататын жеке особьтарды зерттейтін экологияны блімі немесе тр экологиясы.

Акклимация - жеке (физиологиялы) бейімделушілік.

Адаптация - тірі организмдерді тіршілік жадайларына бейімделі процесі, тр бойынша (генотиптік) бейімделушілік бірнеше рпа бойынша жріп, тр тзілу процесімен байланысты болатын жне жеке (фенотиптік) адаптация акклимация организмдерді жеке даму процесін амтып, оны генотипіне сер ететін бейімделушілік болып екіге блінеді.

Гидросфера - тірі организмдер мекендейтін Жерді сулы кабышасы, барлы мхиттар, зендер мен клдер теіздер, батпатар, су оймалары мен блатар.

Бентос - мхит пен континетальды суларды тбінде, грунтта тіршілік ететін организмдер (зообентос, фитобентос).

Зоопланктон- суда тіршілік ететін консументтер.

Зооценоз - белгілі бір биоценоздаы жануарларды ауымдастыы.

Ксеробионттар - ра ортада тіршілік ететін организмдер.

Нектон - сулы ортада еркін озалып жзіп тіршілік ететін организмдер.

Нейстон - суды бетінде тіршілік ететін организмдер, мысалы, масаларды личинкасы.

Зоофагтар - жануарлармен оректенетін организмдер (каннибализм).

Сабаты материалдары:

Тапсырма.

Тіршілікті пайда болу теориясын талдаыздар. Абиогенез жне биогенез теориясы.

Тапсырма

Тірі жйелерді йымдасу дегейлерін талдаыздар:

Молекулалы дегей

Жасушалы дегей

лпалы дегей

Мшелік дегей

Азалы дегей

Популяциялы дегей

Биоценозды дегей

Экожйелік немес биогеоценозды дегей

Биосфералы дегей

Тапсырма

Су тіршілік ортасыны физикалы жне химиялы асиеттерін талдау (химиялы рамы, тнытылыы, тыыздыы, ттырлыы, оттек пен кмірышыл газыны ерігіштігі, жарыты болуы )

Суды абаттары (пелагиаль, бенталь). Су тіршілік ортасында тіршілік ететін организмдерді экологиялы топтары: гидробионттар, планктондар, нектондар, бентостар, плейстондар, нейстондар, пелагостар.

Тапсырма

Топыра тіршілік ортасыны ерекшеліктері мен организмдерді экологиялы топтары: геобионттар, геофильдер, геоксендер, микробиота, мезобиота, макробиота.

Тапсырма

рлы-ауа тіршілік ортасыны ерекшеліктері. Аэробионттар, террабионттар.

рлы ауа тіршілік ортасында мекендейтін организмдеді физиологиялы ерекшеліктері.

Тапсырма.

Тірі организм — тіршілік ортасыны ерекшеліктері.

1. Паразитизм трлері-птершілік, жыртышты, кездейсо ену.

2. Паразиттер жне оларды трлері - эндопаразиттер, эктопаразиттер

3. Эндобионттар, симбионттар, комменсалдар

Тапсырма

Азаны адаптациялы, биологиялы ыратары, фотопериодизм.

Баылау сратары:

1.Негізгі тіршілік орталарын атаыздар

2.Тірі жйелерді йымдасуыны андай дегейлері бар?

Рефераттар таырыбы

Особьтар экологиясы-аутэкология.

2.Тірі жйелерді йымдасу дегейі.

3.Организм жне тіршілік ету шарттары.

4.Негізгі тіршілік орталарына байланысты организмдерді экологиялы топтары.

Блиц-тест

1. Тірі азалар жйесіндегі негізгі рылым бірлігі:

А) Особь

В) Популяция

С) Геном

D) Тр

Е) Ген

2. Тірі агза сырты ортамен биотикалы жэне абиотикалы арым-атнасын Ч. Дарвин алай атады?

А) мутация

В) тіршілік шін курес

С) мониторинг

D) аменсализм

Е) метаболизм

Пайдаланылан дебиеттер

Негізгі дебиеттер:

1.Р.С. Оразбаева «Экология негіздері», Астана-2003

2.Г.С.Оспанова «Экология», Алматы-2002

3.Бейсенова .Б. Экология жне табиатты тиімді пайдалану. Оу ралы. Алматы, 2004.

4.Саымбаев .. Экология негіздері. Оу ралы. Алматы, 1995.

5.Оспанова Г., Бозшатаева. Экология. Оу ралы. Алматы, 2000.

осымша дебиеттер:

2.Фурсов В.И. Экологические проблемы окружающей среды. Алма-Ата, «Ана тілі», 1991.

3.Байтулин И.О. Экология Казахстана. Алматы, 2003.

4.Николайкин Н.И. и др. Экология М.: Дрофа, 2003.

5.Шилов И. А. Экология. М.: Высшая школа, 1997.

6.Христофорова Н.К. Основы экологии. Владивосток: Дальнаука, 1999.

7.Бродский А.К. Краткий курс экологии. СПб.: Изд-во С-Петербургского университета, 2000.

Практикалы саба №3.

Таырыбы: Организмдерді оршаан ортаа экологиялы бейімделуі.

Сабаты масаты: Экологиялы факторлар жне оларды трлерімен, абиотикалы факторларды азалара сер ету механизмімен, танысу

Сабаты жоспары

1. Тапсырмаларды орындау

2.Баылау сратарына жауап беру.

3.Рефераттарды орау

4.Блиц-тестілерді орындау

Глоссарий

Валенттілік (экологиялык) - толеранттылы шектері немесе тр, не популяцияларды ртрлі орта жадайларында тіршілік ету абілетіні сипаттамасы.

Абиотикалы факторлар - тірі организмдерге тікелей немесе жанама сер ететін лі табиат элементтері (космосты, геофизикалы, климатты, кеістік, уаытша, т.б.)

Анабиоз - олайсыз жадайлар серінен немесе организмні жеке даму процесінде ерекше кезені алыптасуына байланысты оларды тіршілік рекеттеріні уаытша тотауы.

Антропогендік факторлар - адамны тіршілік рекетіні сері.

Климатотоп- оршаан ортадаы климатты жадайлар.

Альбедо - белгілі бір денені тскен сулені шаылдыру асиеті.

Гидробионттар - суда тіршілік ететін организмдер.

Гидрохимиялы режим - суды химиялы рамыны уаыт мезгіліне байланысты згерістері.

Гигрофиттер - батпаты ортада тіршілік ететін организмдер.

Фотосинтез - Кнні жарыы серінен жасыл сімдіктерді хлорофилл дндерінде атмосферадаы кмірышыл газы мен судан органикалы заттарды тзілуі.

Сабаты материалдары:

Тапсырма.

Оулытар мен карталарды пайдаланып, кесте растырыдар.

Ылалдылы пен температураа байланысты сімдіктерді таралуы.

Табиат зоналары	Температураны жоарылауы немесе тмендеуі	Жылды жауын-шашын млшері (мм.)
Тундра
Тайга
Орманды дала
Дала
Шлейт
Шл
Тропиктік ормандар
Экваторлы ормандар

Тапсырма

Кестені мліметтерін пайдаланып, температура мен жауын-шашынны таралуына сер ететін абиотикалы факторларды анытаыздар.

Тапсырма.

Тменде берілгендерді абиотикалы, биотикалы, антропогенді факторлар бойынша жіктедер. (жыртышты, ормандарды кесу, ауаны ылалдылыы, ауаны температурасы, паразитизм, жары, ауаны ысымы, бсекелестік, зауыттар шыаран кмірышыл газыны алдыы, суды тздылыы).

Тапсырма.

Берілген жадайларды шектейтін факторларды анытадар.

1) Мхитты 6000м тередігінде сімдіктер шін: су, температура, кмірышыл газ, суды тздылыы, жары.

2) Жазда шлдегі сімдіктер шін: температура, жары, су.

3) ыста ормандаы торайлар шін: температура, орек, ауа, ауаны ылалдылыы, жары.

4) ара теіздегі зен шортандары шін: температура, жары, корек, суды тздылыы, ауа.

5) Солтстік тайгадаы абандар шін: температура, жары, орек, ауа, ауаны ылалдылыы, ар жабындысыны биіктігі.

Тапсырма.

Гомойотермділерді пойкилотермділерден артышылыын длелдеіздер. Гетеротермді азалар. Термофильді, криофильді азалара тсінік берііздер.

6.Тапсырма. оршаан ортаны температурасына байланысты анызы саныны згерісі берілген, сол арылы:

А). оптимум зонасы

Б). пессимум зонасы

в). екі критикалы нктелер;

г). трді тзімділік шегі;

д). экологиялы валенттілік

е).алыпты тіршілік аймаы т.б. тсіндірііздер.

Тапсырма

Баылау сратары:

1.Экологиялы факторларды анытамасы.

2. Экологиялы факторларды трлері. Экологиялы факторларды дстрлі жіктелуі жне Мончадскийді жіктеуі.

3. Либихты минимум заы.

4. Шелфордты толеранттылы заы.

5.Азаны тіршілік ету жадайлары андай?

6.андай факторлар шектеуші фактор деп аталады?

7.Антропогенді факторлара мысал келтірііз.Адамны азалара жне оршаан ортаа тигізетін жаымды жне жаымсыз серлері андай?

8.андай азалар стенобионтты, ал андай азалар эврибионтты деп аталады?

9. Суда тіршілік ететін сімдіктерді трлері: гидатофиттер, гидрофиттер, гигрофиттер, мезофиттер, ксерофиттер (суккуленттер, склерофиттер)

10. Жары жадайына байланысты сімдіктерді экологиялы топтары (гелиофиттер, сциофиттер, факультативтi гелиофиттер).

11. Температуралы режимге байланысты сімдіктерді экологиялы топтары (суыа тзімді, суыа тзімсіз, аяза жне мза тзімді, ыстыа тзімді, ыстыа тзімсіз, ыстыа тзімді прокориоттар)

12. Эврибионтты азалар (эвригалды, эвритермді, эврифотты, эвригигробионтты, эврифагты, эврибатты т.б.)

13.Стенобионтты азалар (стеногалды, стенотермді, стенофотты, стеногигробионтты, стенофагты, стенобатты т.б.)

Рефераттар таырыбы

1.Экологиялы факторлар жне оларды классификациясы.

2.Антропогенді факторды сер ету задылытары.

3.Организмдерді тіршілігіндегі негізгі абиотикалы факторларды экологиялы мні.

Блиц-тест

1. Толеранпы заы ашан ашылды?

А) 1813ж.

В) 1713ж.

С) 1885ж.

D) 1913ж.

Е) 1745ж.

2. «Табиатта барлыы бір- бірімен байланысты- табиат барлыынан жасы біледі» - заын кім ашты?

А) Либих

B) Коммонер,3юсс

С) Зюс

D)Олли

Е) Шварц

3. Экологиялы ортаны биотикалы факторлары мынадай болып блінеді:

А) Фитогендік, микробиогендік, зоогендік, антропогендік.

B) Антропогендік, зоогендік, химиялы, эдафогендік.

С) Фитогендік, эдафогендік, химиялы, зоогендік.

D) Эдафомды, микробиогендік, зоогендік, антропогендік.

Е) Климатты, антропогендік, зоогендік, микробиогендік.

16. Шектеуші факторы болмаан жадайда жеке таралымны саныны су жылдамдыгы алай белгіленеді? А) Таралым тыыздыы

B) Экологиялы валенттілік

C) Толеранттылы

D) Таралым саны

Е) Биоткалы потенциал

4. Абиотикалы факторлара жататындар:

А) Антропогенді, химиялы, зоогенді.

В) Орографиялы, фитогенді, эдафогенді.

С) Климатты, эдафогенді₅орографиялы, химиялы

D) Клиамтты, зоогенді, антропогенді.

Е) Фитогенді, эдафогенді, орографиялы, зоогенді

5. Жеке азаларды оршаан ортамен зара арым-атынасын зерттейтін экологияны бір блігі:

А) Геоэкология

B) Аутоэкология

С) Демэкология

D) Биологиялы экология

Е) Жалпы экология

6. Абиотикалы факторды атаыз:

А) Аменсализм

B)Климатты фактор

C) Жыртыппы-крбан атьшасы

D) Коменсализм

6. Экологиялы факторды белгілі аймаында азаларды дамуына олайлы жадайлар туады- бл зона:

А) Пессимум

B) Оптамум

С) Максимум

D) Минимум

Е) Тратылы

Пайдаланылан дебиеттер

Негізгі дебиеттер:

1.Р.С. Оразбаева «Экология негіздері», Астана-2003

2.Г.С.Оспанова «Экология», Алматы-2002

3.Бейсенова .Б. Экология жне табиатты тиімді пайдалану. Оу ралы. Алматы, 2004.

4.Саымбаев .. Экология негіздері. Оу ралы. Алматы, 1995.

5.Оспанова Г., Бозшатаева. Экология. Оу ралы. Алматы, 2000.

осымша дебиеттер:

2.Фурсов В.И. Экологические проблемы окружающей среды. Алма-Ата, «Ана тілі», 1991.

3.Байтулин И.О. Экология Казахстана. Алматы, 2003.

4.Николайкин Н.И. и др. Экология М.: Дрофа, 2003.

5.Шилов И. А. Экология. М.: Высшая школа, 1997.

6.Христофорова Н.К. Основы экологии. Владивосток: Дальнаука, 1999.

7.Бродский А.К. Краткий курс экологии. СПб.: Изд-во С-Петербургского университета, 2000.

Практикалы саба №4.

Таырыбы: Популяция трді мір сру формасы жне оны негізгі критерийлері.

Сабаты масаты: популяция – трді тіршілік ету формасы жне оны басты критерийлерімен, популяцияларды тыыздыы мен санын есептеуді арапайым тсілдерімен танысу.

Сабаты жоспары

1. Тапсырмаларды орындау

2.Баылау сратарына жауап беру.

3.Рефераттарды орау

4.Блиц-тестілерді орындау

Глоссарий

Экоцид - сімдіктер мен жануарлар дниесіні жаппай жойылуы, атмосфера, су ресурстарыны немесе баса да табии ортаны зиянды заттармен улануына кеп соатын экологиялы апаттар.

Эпизоотия - жануарлар арасында ауруды таралуы.

Этология - жануарларды мінез - ылытарыны биологиялы непзі жншдеп ылым.

Демэкология - популяциялар мен оларды оршаан орта арасындаы арым-атынастарын зерттейтін экологияны блімі.

Популяция - генофондысы орта, салыстырмалы бірдей экологиялы жагдайлардаы ортаны мекендеп, бір-бірімен еркін будандасып, рпа бере алатын, бір трге жататын особьтарды жиынтыы.

Ареал - органимздерді систематикалы топтарыны -популяциялар, тр, т.б. таралу аймаы.

Сабаты материалдары:

1 тапсырма. Тмендегі сратара жауап берііздер

1. Трді критерийлері (морфологиялы, физиологиялы, генетикалы, экологиялы, этологиялы, географиялы, биохимиялы)

2. Популяцияны классификациясы. (алыпты, регрессивті, инвазивті, элементарлы, экологиялы, географиялы, перманентті, темпоральды, панмиктикалы, клональды, клональды-панмиктикалы)

3. Т.Мальтусты геометриялы прогресс заымен су теориясы

4. Экспоненциалды исы пен логистикалы исы нені білдіреді? Ортаны арсылыы.

5. Линкольн индексі

6. Популяцияны демографиялы рылымы

7. Популяцияны этологиялы рылымы

8. Популяцияны млшерін баалау дістері: текше дісі, тура баылау дісі, суретке тсіру дісі, белгі салу жне айта аулау дісі.

9. Популяция диморфизмі жне полиморфизмі.

10. Космополиттер, эндемиктер, убиквистер.

11. Тр-экологиялы бірлік.

Тапсырма.

Популяция, тр,оны критерийлері мен статистикалы жне динамикалы асиеттеріне мысалдар келтірііздер.

Тапсырма.

Популяцияны тыыздыын есептеу:

Мысалы: 1000 км² таулы аудандарда 200 адам трса, р адама анша км² келетінін анытау шін, 1000:200=5 км², осыны пайдаланып, тыыздыты есептеіздер.

а). лкен аланы халы 7 млн.адам болса, ауданы 300км² раса, онда тратын халыты тыыздыы анша?

). Аудитория, й, блмелерііздегі тыыздыты есептеп шыарыыздар.

лгі: Бізді аудитория ____________м²

Студенттер мен оытушыны оса аландаы адам саны________

р адама анша кв.м. келеді?

Тапсырма.

Миллиард

6 Дамушы елдер

1 Дамыан елдер

1750 1800 1850 1900 1950 2000 2050 2100

Дамыан жне дамушы елдердегі туу млшері

Графикті пайдаланып, тмендегі сратарды талдаыздар:

1.Неліктен болашата халыты 90% кедейшілікте мір сруі ммкін деп болжанады?

2.Халыты шамадан тыс кбеюіні себептері неде?

3.Халыты сімін ортаны арсылыы алай тежейді?

Баылау сратары:

1.Популяцияны негізгі сипаттамалары

2.Популяцияны кеістіктік таралуы

3.Популяцияны динамикалы крсеткіштері

4.Популяцияны статикалы крсеткіштері

Блиц-тест

1. Популяцияа тн асиеттер:

А) жыртышты, бсекелестік, паразитизм

B) су, даму, кбею, бейімделу, тіршілігін сатау

С) траты дене температураны болуы

D) азы млшеріні жеткілікті болуы

Е) ылал, жары, корек жасап шыару

2. Туылу саны лім- жітім санымен шаы шен теелсе популяция алай аталады?

А) скен

В) Жааран

С) Орын басан

D) Траты

Е) ысаран

3. Жануарларды мінез-лыын зерттейтін ылым алай аталады?

А) Биология.

B) Зоология.

С) Экология.

D) Этология.

Е) Токсикология.

4. Шаын айматык климат алай аталады?

А) Рельеф.

В) Температура.

С) Атмосфера.

D) Жел.

E) Микроклимат.

5. Барлы популяция тэн белгісі болатын, біра жоары дэрежеде бірлес алатын жэне санын оздігінен реттеу абілеті бар топты асиеті аі аталады?

А) Эффект

В) Биотикалы потенциал

С) Элиминация

D) Поли морфизм

Е) Реттеу

6. Популяцияны саны деп:

А) биогеоценоз рамына енетін микроорганизмдер, сімдіктер жне жануарлар санын айтамыз

В) дараларды зара бір-бірмен агрессивті шектесіп алуы

С) даралар мен популяциялар арасындаы зара эсерлер трі

D) белгілі бір клемдегі немесе территориядаы особьтарды жалпы санын айтамыз

Е) популяциядаы особьтарды жасыны затыы, сімталдыы, кбею жылдамдыын антамыз

7. Белгілі бір территорияны мекендейтін барлы тірі азаларды ауымд астыы:

А) Популяция

В) Ареал

C) Биоценоз

D) Экологиялы уыс

Е) Биом

Пайдаланылан дебиеттер

Негізгі дебиеттер:

1.Р.С. Оразбаева «Экология негіздері», Астана-2003

2.Г.С.Оспанова «Экология», Алматы-2002

3.Бейсенова .Б. Экология жне табиатты тиімді пайдалану. Оу ралы. Алматы, 2004.

4.Саымбаев .. Экология негіздері. Оу ралы. Алматы, 1995.

5.Оспанова Г., Бозшатаева. Экология. Оу ралы. Алматы, 2000.

осымша дебиеттер:

2.Фурсов В.И. Экологические проблемы окружающей среды. Алма-Ата, «Ана тілі», 1991.

3.Байтулин И.О. Экология Казахстана. Алматы, 2003.

4.Николайкин Н.И. и др. Экология М.: Дрофа, 2003.

5.Шилов И. А. Экология. М.: Высшая школа, 1997.

6.Христофорова Н.К. Основы экологии. Владивосток: Дальнаука, 1999.

7.Бродский А.К. Краткий курс экологии. СПб.: Изд-во С-Петербургского университета, 2000.

Практикалы саба №5.

Таырыбы: Биоценоздаы организмдерді биотикалы арым-атынастары.

Сабаты масаты: жердегі тіршілікті крделі жйесі биотикалы арым-атынастар жне оларды трлері, тірі азалар шін маызын анытау.

Сабаты жоспары

1. Тапсырмаларды орындау

2.Баылау сратарына жауап беру.

3.Блиц-тестілерді орындау

Глоссарий

Биотоп – белгілі биоценоз алып жатан абиотикалы факторлары салыстырмалы біртекті кеістік.

Биогеоценоз - тірі организмдер ауымдастыыны (биоценоз) абиотикалы жадайларды кеістіктік жиынтыын (биотоп), зат, энергия мен информация алмасулары негізінде біріктіретін рлыты экожйе.

Биоценоз - крлы не суды белгелі бір блігінде бірге, тіршілік ететін ртрлі систематикалы топа жататын организмдерді ауымдастыы.

Биоценоэкология - тірі организмдерді ауымдастытары мен оларды оршаан орта арасындаы арым-атынастарды зерттейтін экология саласы.

Антибиоз - организмдер арасындаы бір-біріне кері сер ететін арым - атынасты трі.

Аменсализм - белгілі бір ортадаы организмдерді бір тріні екінші тр тіршілігіне басымдылы крсететін тр аралы атынастар типі.

Биота - кеістіктегі барлы тірі организмдер жиынтытарыны кез келген трі, (мысалы, экожйе биотасы, рлы биотасы, теіз биотасы, биосфера биотасы, т.с.с).

Биотикалы факторлар - тірі организмдерді бір-біріне серіі барлы трдері.

Биом - Жерді негізгі климатты айматарына сйкесірі крлыты экожйелер (шлдер, шлейттер, ормандар).

Коменсализм - белгілі ортада тіршілік ететін бір трге жататын организмдер екінші трге жататын организмдерді пайдалана отырып, бірге тіршілік ететін тр аралы арым-атынастар типі.

Консументтер - гетеротрофты организмдер (негізінен, жануарлар) баса организмдерді сімдіктер (сімдік оректі фитофагтар) мен жануарларды (жануар оректі зоофагтар) органикалы заттарымен оректенетіндер.

Мутуализм - бірге тіршілік ететін организмдерді бір-біріне пайдалы сері жадайындаы тр аралы арым-атынастар типі

Сабаты материалдары:

Тапсырма

Биотикалы арым-атынастарды трлері мен олара анытама берііздер.

арым-атынастар трлері	Анытамалары
1.Бір-біріне пайдалы арым-атынастар: симбиоз, мутуализм,
2.Пайдалы-нейтралды арым-атынастар: синойикя, коменсализм
3.Пайдалы-зиянды арым-атынастар: жыртышты, паразитизм, аменсализм

Тапсырма.

Екі азаны арасындаы арым-атынастарды трлерін теориялы трде былай крсетуге болады: (+), (-), (0)-мндаы, (+)-азалар шін жадайды жасаруы, (-)-оны нашарлауы, (0)-араларында айтарлытай згерістерді болмауы. Тменде берілген биотикалы арым-атынастарды тсына, мысалдар келтіре отырып, белгілерді ойыыздар.

Жыртышты___________________________________________________

Симбиоз (селбесу)________________________________________________

Аменсализм ____________________________________________________

Комменсализм __________________________________________________

Бсекелестік ____________________________________________________

Паразитизм т.б.____________________________________________________

Тапсырма.

Жары шін бсекелестікте болатын азалара мысалдар келтірііздер.

Баылау сратары

1.Биотикалы факторлар деген не?

2.Гомотипті реакциялар мен гетеротипті реакцияларды айырмашылыы.

3.Топты немесе массалы эффектісі.

4.Олли принципі

5.Биотикалы арым-атынас типтері

6.Гаузе принципі алай тжырымдалады?

7.Экологиялы уыс тсінігі. Экологиялы уысты бліну былысы.

8.Экологиялы диверсификация, диверсификацияны бліну былысы

9.Аллелопатия, антибиоз, микориза арым-атынастарыны механизмі.

10.Зоохария, форезия, синойкия

11.Биотикалы байланыстар: трофикалы, форикалы, топикалы, фабрикалы

12.Биоценоздарды тзімділігі.

13.Биоценоздаы доминантты, аз санды, сирек санды трлерді ролі

14.Биоценозды ярустылыы

Блиц-тест

1. Мутуализм:

A) Трлер бір- бірінен блек мір сре алады, біра бірлесіп тіршілік ету екеуіне де пайдалы

В) Популяцияларды дараларынын арасындаы байланыс

С) Бір тр екіншісін зіні німімен анайды

D) Бірлесіп тіршілік етуден біреуііі дайда таб ы, екіншісіні пайда таппауы

Е) Бірлесіп тіршілік етуден екі азаны пайда табуы

2. Бір тіршілік иесіні екінші тіршілік иесін жоюга баытталан эрекеті арым-атъшасты ай тріне жатады?

А) арамтаматы

В) окыртышты

С) бсекелестік

D) коменсализм

Е) симбиоз

3. «Экологиялы уыс» терминін сынган:

А) В.Н.Сукачев

В)Ч.Элтон

С) Э.Геккель

D) Дж.Гриннель

Е) К.Мебиус

4. Симбиоз - бл:

А) нейтралды атынас

В) жануарларды сімдік тымдарын таратуы

C)агзаларды селбесіп тіршілік етуі

D) популяцияны бірлесіп мір суруі

Е) бірлестік .

5. Осы экожйелерді ішінде айсысы табии биоценоз?

А) Батпа

В) Егіс даласы

С)Ала

D) Баша

Е) Орман

6. Бэсекелестік дегеніміз не?

А) жануарларды орын ауыстыруы арылы ткымдарын кеістікке тарату былысы

В) екі трге жататын организмдерді кеістікте бір-біріне еш бір зиянын тигізбей керісінше, селбесіп пайдалы тіршілік етуі

С)бір трді кіліні екінші бір тр кілін орек немесе тіршілік ортасы ретінде пайдалану арылы тіршілік етуі

D) бір немесе бірнеше трге жататын организмдерді зара орек, траы т.б ресурстарды жетіспеушілік жадайындаы арым-атынастарды крінісі

Е) эр трге жататын организмдер бір-біріне олайлы жадай тугыза отырып, селбесіп тіршілік ету

Пайдаланылан дебиеттер

Негізгі дебиеттер:

1.Р.С. Оразбаева «Экология негіздері», Астана-2003

5.Оспанова Г., Бозшатаева. Экология. Оу ралы. Алматы, 2000.

осымша дебиеттер:

2.Фурсов В.И. Экологические проблемы окружающей среды. Алма-Ата, «Ана тілі», 1991.

3.Байтулин И.О. Экология Казахстана. Алматы, 2003.

4.Николайкин Н.И. и др. Экология М.: Дрофа, 2003.

7.Бродский А.К. Краткий курс экологии. СПб.: Изд-во С-Петербургского университета, 2000.

Практикалы саба №6.

Таырыбы Экожйедегі негізгі биогенді элементтерді айналымы

Сабаты масаты:экожйелерді рылымымен,экожйелердегі негізгі биогенді элементтерді айналымдарымен, экожйелерді негізгі трлерімен жне оларды ерекшеліктеріне тоталу.

Сабаты жоспары

1. Тапсырмаларды орындау

2.Баылау сратарына жауап беру.

3.Блиц-тестілерді орындау

Глоссарий

Сапрофагтар - лі органикалы заттармен оректенетін жануарлар (детритофагтар).

Синэкология - кп трлі ауымдастытар мен экожйелер экологиясы.

Сукцессия - белгілі тіршіілік ортасындаы организмдерді тр рамы згерістеріні здіксіз жне баытталан жйесі.

Пирамида (экологиялык) - биоценоздарды оректік дегейлері - продуценттер, консументтер жне редуценттерді арасындаы сапалы атынастарды, оларды саны (санды пирамда), биомассасы (биомасса пирамидасы) немесе энергиясы (энергия пирамидасы) бойынша графиктік бейнеленуі.

оректік (трофикалык) тізбектер - биоценозды ртрлі трофикалы дегейлердегі мшелеріні алдыыларыны соыларымен оректенуі арылы заттар мен энергияны тасымалдануы.

Хемосинтез - кейбір минералды заттарды тотыуы кезінде блінетін энергияны пайдалану арылы хемо-автотрофты бактерияларды органикалы зат синтездеу процесі.

Экологиялы жйе - бір-бірімен тыыз байланысты, ртрлі орта жадайларында тіршілік ететін бірнеше трге жататын организмдер жиынтыы.

Эрозия - топыраты нарлы абатыны жабыр, ар суларымен шайылып, не желмен шып бзылуы.

ы не уыс (экологиялык) - трді тіршілік етуі шін, ауымдастытаы баса трлермен байланыстарын оса аланда, оны тіршілік етуіне ажетті факторлар комплексі немесе белгілі бір трді ауымдастытаы алатын орны.

Детрит - организмдерді ыдырау жне бліну німдері, лі органикалы заттар.

Деструкторлар - органикалы заттармен оректену арылы оларды ыдырататын организмдер (редуценттер).

Продуценттер - органикалы емес заттардан алашы нім тзетін автотрофты организмдер.

Редуценттер - органикалы заттарды жай минералды заттар: су, кмірышыл газы, ккіртсутек жне трлі тздара дейін ыдырататын гетротрофты организмдер (бактериялар мен саыраулатар).

Аэробты организмдер - бос оттегі атысында тіршілік ететін организмдер.

Автотрофтар - кмір ышыл газы, су жне минералды тздардан органикалык заттарды синтездейтін организмдер.

Агробиоценоз - ауылшаруашылыында сірілетін сімдіктер ауымдастыы.

Анаэробты организмдер - оттегіні ажет етпейтін, оттегі атысынсыз ортада тіршілік ететін организмдер.

Гомеостаз - организмдер немесе организмдер тобыны оршаан ортаны трлі згерістерінде динамикалы траты тепе-тедігін сатай алу абілеті.

Метаболизм - организмдердегі, биологиялы жйелердегі зат пен энергияны алмасуы.

Сабаты материалдары:

Тапсырма.

Академик В.Н.Сукачев сынан биогеоценозды «соыр» моделіні сызбасы. Бастапы моделін жасатау шін бос яшытара тменде берілген биогеоценоз компоненттерін толтырыыздар. сынылан тсініктерді баыныштылыын длелдеіздер:

- атмосфера;

- сімдіктер жамылысы;

- топыра абаты;

- гидрологиялы жадайлар;

- экотоп (осымша, биогеоценозды лі компоненттері);

- биоценоз;

- тау жыныстары;

- жануарлар лемі (зооценоз);

- саыраулатар (микоценоз);

- микроазалар(микробиоценоз);

2 тапсырма. Табиаттаы кміртегі айналымын тмендегі тік брышты бос кздерге берілген компоненттер бойынша толтырыыздар: атмосфераны кмір ышыл газы, сімдіктер, сімдіктекті жануарлар, адамны отынды олдануы,бактериялар мен саыраулатар, шгінді карбонатты жыныстар,жыртыштар, вулкандарды сері.

Табиаттаы кміртегі айналымы

3 тапсырма. Орман биоценозыны оректік торы пайда болатындай етіп, тмендегі бос тік брыштара жануарларды аттарын жазыыздар.

Баылау сратары

1.Биоценоз, биогеоценоз, экожйе. Экожйені жіктелуі микроэкожйе, мезоэкожйе, макроэкожйе, глобальды экожйе.

2.Экожйелерді гомеостазы. Ле Шателье - Браун принципі.

3.Экожйелерді энергетикасы. Э.Бауэр сынан тірі жйелерді траты тесіздік принципі.

4.Экожйелерді йымдасу задылытары

5.Экожйедегі энергия аыны жне химиялы элементтерді айналымы.

6.Бірлестікті трофикалы рылымы (продуценттер, консументтер, редуценттер). 7.Экожйедегі оректік атынастар. оректік тізбектер, оректік дегейлер, оректік торлар.

8.Организмдерді оректену типі мен энергияны згерту механизмі. (автотрофтар, гетеротрофтар. Фототрофтар, хемотрофтар. Миксотрофтар, некротрофтар, биотрофтар, сапротрофтар) .Фотосинтез, хемосинтез.

9.Экологиялы сукцессиялар. Сукцесия затыы, маызы, трлері. Климаксты бірлестік.

10.Экологиялы пирамидалар(сандар, биомасса, энергия).

11.Линдеман заы (10% ережесі)

12.1% ережесі

13.Экожйелерді німділік задары(бірінші реттік жне екінші реттік).

14.Экожйелерді динамикасы мен дамуы

15.Экожйелер тратылыыны негізгі шарты. Экожйелерді тратылыы мен ттастыы, экожйе тратылыыны механизмі.

16.Агроценоздар, агроэкожйелер. Бумеранг эффектісі. Фунгицидтер.

Рефераттар таырыбы

1.Экожйені рылу задылытары.Экожйе жайлы тсінік.

2.Экожйедегі энергия аыны жне химиялы элементтерді айналымы. Термодинамиканы бірінші жне екінші заы. 1% ережесі жне линдеманны 10 % ережесі.

3.Бірлестікті трофикалы рылымы (продуценттер, консументтер, редуценттер). оректік тізбектер, оректік дегейлер, оректік торлар. Экологиялы пирамидалар (сандар, биомасса, энергия).

4.Экожйені німділігі (бірінші реттік жне екінші реттік). Экожйелерді тратылыы мен ттастыы, экоже тратылыыны механизмі. 1 саат.

Блиц-тест

1. р трлі трофикалы дегейлерде жататын био: інозды мшелеріні бірін-бірі жеп оректенуі арылы; оректік з;л гтарды жне энергияны кезекпен берілуі алай аталады?

A) оректік тізбек

В) грофикалы дегей

С) экотоп

D) биотоп

Е) популяция

2. Белгілі бір геологиялы жадайда ралуан трлерді бірлестігін райтын

экологиялы жйе

А) дара

В)тр

С) биогеоценз

D) туыс

Е) популяция

3. лі сімдіктер мен жануарларды пайдаа жарататын организмдер:

А) детритрофагты

В) гетеротрофты

С) сапрафитті

D) автотрофты

Е) сапрофагтар

4. Дрыс оректік тізбегін анытаыз:

А) оян-асыр-арыстан.

В) Шп-асыр-арыстан.

С) Шп-с-асыр.

D) Шп-оян-асыр-арыстан.

Е) оян-арыстан-с.

5. Бейорганикалы заттарды органикалы зата айналдыра алатын автотрофты организмдер:

А) продуценттер

В)редуценттер

С) капрофиттер

D) консументтер

Е) сапрофиттер

Пайдаланылан дебиеттер

Негізгі дебиеттер:

1.Р.С. Оразбаева «Экология негіздері», Астана-2003

2.Г.С.Оспанова «Экология», Алматы-2002

3.Бейсенова .Б. Экология жне табиатты тиімді пайдалану. Оу ралы. Алматы, 2004.

5.Оспанова Г., Бозшатаева. Экология. Оу ралы. Алматы, 2000.

осымша дебиеттер:

2.Фурсов В.И. Экологические проблемы окружающей среды. Алма-Ата, «Ана тілі», 1991.

3.Байтулин И.О. Экология Казахстана. Алматы, 2003.

4.Николайкин Н.И. и др. Экология М.: Дрофа, 2003.

5.Шилов И. А. Экология. М.: Высшая школа, 1997.

7.Бродский А.К. Краткий курс экологии. СПб.: Изд-во С-Петербургского университета, 2000.

Практикалы саба 7

Таырыбы Биосфера жне оны тратылыы

Сабаты масаты:Студенттерге биосфера туралы тсінік беру.

Сабаты жоспары

1. Тапсырмаларды орындау

2.Баылау сратарына жауап беру.

3.Блиц-тестілерді орындау

Глоссарий

Биогенді заттар - тірі организмдерді тіршілік процестері нтижесінде тзілетін заттар (атмосферадаы газдар, таскмір, мнай, торф, ізбестастар, т.б.), оректік заттар, биогендер, био-гендік элементтер - тірі организмдер рамына кіретін элементтер - кміртегі, оттегі, азот, сутегі, ккірт, т.б.

Биогеохимиялы цикл - минералды осылыстар рамындаы химиялы элементтерді сімдіктер мен жануарлар организмдері арылы табиаттаы айналымы.

Биосфера - рамы, рылысы мен энергетикасы тірі организмдер тіршілігімен аныталатын Жерді белсенді ерекше абышасы.

Биологиялы тазарту - суды рамындаы ластаушы заттарды микроорганизмдер кмегімен тазарту.

Биофильтр - аызынды суларды биологиялы діс арылы тазарту ондырысы.

Ноосфера - ойлаушы абат, аыл-ой сферасы, В.И. Вернадскийді сзімен айтанда, биосфераны адам аыл-ойы мен рекеті нтижесінде сапалы жаынан жаа, жоары сатыдаы даму кезеі.

Биотикалы айналым – биосферадаы биотикалы жне абиотикалы компоненттерді арасындаы экожйелердегі биогенді элементтерді айналымы.

Биокосты заттар - тірі организмдерді тіршілі процестері ме биологиялы емес (табии) процестерді біріккен сері нтижесінде тзілетін заттар.

Гидробиосфера - Жер бетілік суларда мекендейтін тірі организмдерді тіршілік ету ортасы, биосфераны бір блігі.

Интродукция - сімдіктер мен жануарларды белгілі бір тріне жататын особьтарды тіршілік ету ареалынан баска жаа табии климатты жадайлара ауысуы.

Сабаты материалдары:

1 тапсырмаТарау бойынша терминдерді глоссариін жасаыздар.

2 тапсырмаБиосфераны рылымы жне оны шекаралары. В.И.Вернадскийді ноосфера ілімі жне траты даму концепциясыны негізін алаушы ретіндегі ролін талдаыздар.

Баылау сратары

1 тапсырмаБаылау сратарына жауап берііздер

1.Биосфера деген не жне Жерді баса абаттары: ядро, мантия, жер абыы, педосфера, литосфера, атмосфера, гидросфера?

2. В.И.Вернадский тірі заттар деп нені тсінді жне тірі заттарды негізгі асиеттері.

3. Биосфераны негізгі рылымды бірліктерін атаыздар.

4. Жер биосферасын райтын заттарды негізгі типтері.

5. Биосфераны шекаралары.

6. Биосфера жне космос. Кн сулесіні энергиясыны таралуы.

7. Тірі заттарды негізгі биогеохимиялы функциялары.

8. Биосфераны энергетикасы.

9. Биосферадаы биохимиялы циклдер жне зат айналымы. (кміртегі, азот, фосфор, ккірт, оттегі, су айналымы.)

10. Биосфераны эволюциясы. Аылшын алымы Б.Коммонерді 4 заы.

7. «Ноосфера» деген не, тсінікті пайда болуы.

8. Антропогенді экологиялы дадарыстар.

9.Биосферадаы биогенді элементтерді айналымы.

10. Аэробты организмдер.

11. Анаэробты организмдер.

Блиц-тест

1. «Табиатта барлыы бір- бірімен байланысты- табиат барлыынан жасы біледі» - заын кім ашты?

А) Либих

B) Коммонер,3юсс

С) Зюс

D)Олли

Е) Шварц

2. Биосфера глобалъды экожйе, оны рылымды рамы не?

А) популяциялар

В) сімдіктерді кластары жне блімдері

С) экожйе

D) биогеоценоздар

Е) жануарларды кластар жэне блімдері

3.Тропосфераны жоары шетінен жоары арай 50 км дейінгі орналасан атмосфера аймагы:

А) Гидросфера.

В) Тропосфера.

С) Литосфера.

D) Мезосфера.

Е) Стратосфера.

4. Гидросфера дегеніміз бл:

А) Мхит жне теіз сулары.

В) Тірі организмдер мекендеген жерді беті.

С) Жерді газды абаты.

D) Биосфераны газды абаты.

E) Жерді сулы абаты.

5. Биосфераны ластаушы химиялы заттара жатады:

А)кл

В)оыстар

С) Азотты алдытар

D) мутагендер

Е) кір сулар

6. Жерден е алшажатан (орналасан) атмосфера абаты:

А) Тропосфера.

В) Ионосфера.

С) Мезосфера

D) Стратосфера.

Е) Экзосфер.

7. Биосфераны ттастылы