тақырып.Айналым активтері мен қысқа мерзімді міндеттемелерді басқару.
1,Айналым активтеріне жалпы сипаттама. Өндіріс кезеңінде және қаржылық кезеңдердегі айналым активтерін басқару.
2. Айналым қаражаттарын қаржыландырудың сыртқы көздеріне қажеттілік
3. Айналым қаражаттарының көлемі мен қаржыландыру саласындағы стратегиялар.
4. Айналым активтерін және қысқа мерзімді міндеттемелерді оперативті басқарудың кешенді саясатын анықтау.
5. Қысқа мерзімді міндеттерді қамтамасыз ету.
6. Айналым активтерініңбюджетін жасау.
Кәсіпорындардың қысқа мерзімді стратегиясының орындалуына – жеткілікті айналым капиталының болуы, оны жоспарлау механизмі, толықтыру, тиімді пайдалануын талдау ерекше орын алады. Егер қысқа мерзімді операциялармен айналыспаса, онда ұзақ мерзімді қаржылық стратегия табыс әкелмейді.
Айналым капитал икемді активтер, ол кәсіпорынның ағымдағы жұмысын үзіліссіз қамтамасыз етеді және белгілі ретпен жаңартылады.
Бухгалтерлік есепте және есеп беруде айналым капиталы «айналым капитал» және «айналым қаражаты» терминімен берілген.
Қаржыгерлердің көзқарасы бойынша кәсіпорынның капиталы, ол өндіріске пайдалануға арналған және пайда әкеледі ( қосымша капитал немесе қосылған құн )
Айналым қоры және қаражаты өндірістің барлық қызметтеріне қатысатындықтан (ақшалай; өндіріс қоры; өндірістік шығындар; тауарлар) айналым капиталы да натуралдық-заттай түрінде көрсетіледі.
Айналым капиталының мынандай сатылары бар(стадия):
өндірістік саты
айналым саты.
Айналым, өндірістік қатарына және қаражатына жататындар:
Еңбек заттары ( шикі заттар, негізгі және қосалқы материялдар, жанар және жағар майлар);
Еңбек құралдары ( саймандар, инструменттер және т.б )
Аяқталмаған өндіріс ( еңбек заттары және еңбек құралдары )
Болашақ кезеңдегі шығындар.
Айналым саласындағы айналым қоры және қаражаттары:
дайын өнімдерге авансыланған, кәсіпорынның қаражаттары;
есеп айырысуда жүрген қаражаттар;
кәсіпорынның кассасындағы және есеп айырысу шотындағы қаражаттар.
Айналым капиталы бір мезгілде өндірістік қор ретінде, аяқталмаған өндіріс, дайын өнімдерде, ақша қаражат түрінде есептесу, валюталық шотта және кассада.
Соныменен, кәсіпорынның бір мезгілде өндірістік айналым капиталына және айналымда жүрген айналым капиталы болуы керек
Кәсіпорынның айналым капиталы нақтылы сатып алу шығындармен (нақтылы өзіндік құнменен) бағаланады.
Белгілі бір мерзімге қорлардың құнын бағалау үшін бірнеше әдістер қолданылады:
Ағымдағы бағамен бағалау: қорлар өндірілген өнімдер шығыныменен бағаланады және есептен шығарылады, кезеңнің аяғындағы қалдық қорлар нақтылы өзіндік құнменен анықталады – бұл Лифо әдісі.
Нақтылы сатып алу бағасымен бағалау: қорлар - өндірілген өнімдер шығыны арқылы есептеліп шығарылады және бағаланады, ал кезеңнің аяғындағы қалдық қорлар соңғы сатып алумен байланысты нақтылы өзіндік құнмен анықталады – бұл Фифо әдісі.
Айналым қаражаты – бұл айналым активтивтерін аиансыланған ақша қаражаттары, ол бірнеше рет жыл бойында айналымда болады.
Айналым активтерінің екі жақты экономикалық табиғаты бар. Бір жағынан ол, кәсіпорынның мүлігінің бір бөлігін көрсетсе (өндірістік қор, аяқталмаған есеп айырысу т.б) Басқа жағынан – ол кәсіпорынның үзіліссіз өндіріс қызметін қамтамасыз етуге айналым активін авансыланған капиталдың бір бөлігі.
Айналым активтері тікелей өндіріс қызметіне және өнімдерді сатуға қатысты, сондықтан айналым активтерін басқару концепциясы кәсіпорынның тұрақты төлем қабілеттігін қамтамасыз ету үшін минималды ақша ресурстарын бөлу қажет.Ол өзіне келесі элементтерді қосады:
әрбір есептесу күнде барлық аталым активтерін есептеу.
кәсіпорын айналым активтері айналымдағы дұрыс болмауының себебін анықтауға талдау жасау
кәсіпорын экономик қызметіне айналым активтерін басқарудың жаңа әдістерін еңгізу
айналым актив ағымдағы жағдайын бақылау және т.б
Айналым активтерінің толық айналымы кәсіпорынның қаражаттарының қозғалу уақытын сипаттайды және ол өндіріс және өнімдерді сату жылдамдығына байланысты.
Кәсіпорынның айналым активтерінің қозғалу формуласы, келесідей:
А → МӨҚ→ АӨ → ДӨ → АІ
Мұндағы:
А – айналым активтерін авансыланған ақша қаражаты;
МӨҚ – материялдық өндірістік қорлар;
АӨ - аяқталмаған өндіріс;
ДӨ - қоймадағы дайын өнімдер
Аі – тауарларды сатудан түскен түсім (ақша қаражаты)
Таза айналым капитал – айналым активтері мен қысқа мерзімді міндеттемелердің айырмасына тең.
Таза айналым капиталының болуы - кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығын қамтамасыз етудің қажетті жағдайы. Бұл көрсеткіштің мөлшері жалпы айналым активтерінің 10% деңгейінде белгіленуі қажет. Неғұрлым бұл көрсеткіш жоғары болса, соғұрлым кәсіпорынның қаржылық жағдайы тұрақты болады.
Егер таза айналым капиталының азайғаны байқалса, онда кәсіпорын айналым активтерін қысқа мерзімді несиелер және займдар арқылы қаржыландырады. Егер оған қоса айналым активтерінің айналымдық көрсеткіші жақсармаса, меншікті айналым қаражаты мөлшерінің азаюы кәсіпорынның айналым активтерін тиімсіз басқарылғандығын және тәуекелдіктің артқандығын көрсетеді.
Керсінше, егер кәсіпорын жоғары деңгейде айналым активтерінің айналымдығын ұстаса (50-60 күн), бұл оларды ұтымды пайдаланғандығын көрсетеді
Кәсіпорын бәсекелестік ортада өндіріс көлемін, сатуды қажетті мөлшерде ұстап, нәтижесінде нарықта өз жағдайын дұрыс ұстауға әрекет етуі керек. Ондай мақсатқа жету үшін соған сәйкес материалдық және қаржылық ресурстар қажет 
Сурет. Кәсіпорынның айналым қаражаттарының құрамы.
Айналым активтерінің құрылымы жалпы олардың көлеміндегі әрбір стратегиясының үлусін сипаттайды. Бұл құрылым келесісыртқы және ішкі факторлардың әсерінен қалыптасады:
Өндірістік - өндіріс шығындарының құрамы және құрылымы, өндірілген өнімдердің сипаты, технологиялық қызметтің ұзақтығы және т.б
Материалдық ресурстарды сатып алу ерекшеліктері, кезеңі, реттілігі, жеткізудің кешенділігі, транспорт түрі, Жабдықтаушы мүліктің үлесті салмағы және т.б
Айналым активтерін қаржыландыру стратегиясын талдау
Кәсіпорында таза айналым капиталының болуы оның бухгалтерлік балансының өтімділік деңгейін және айналым активтерінтиімді пайдаланғандығын анықтайды. Сондықтан оның құрам эллементтерінің кез-келген өзгеруі – таза айналым капиталының мөлшеріне әсер етеді. Оның өсімі кәсіпорын жұмысының жағымды тенденцияны реттеуі қаралады.
Айналым актив элементтерінің бірі – материалдық қор. Оларды сақтау шығындары қойма шығындарымен, бұзылу тәуекелдерімен, бұйымдардың ескертуімен т.б байланысты.
Басқада айналым активтерінің маңызды элементтерінің бірі – дебиторлық қарыз. Дебиторлық қарызды басқаруда қаржы менеджері сатып алушылардың төлем қабілетінің тәуекелін анықтау.
Ағымдағы міндеттемелерге – қысқа мерзімді несиені, займдар және кредиторлық қарыздарды жатқызады. Әлбетте, банктер құптайтын құжаттарды (мүліктер) қажет етеді, ал кредиторлармен есептескенде мұндай құжаттар қажет емес. Сондықтан, бір кәсіпорын қысқа мерзімді қаржыландырудың проблемасын залог арқылы шешсе, басқалары сату, жалға беру және т.б арқылы шешті Қысқа мерзімді міндеттемелер
Егер таза айналым капиталының мөлшері нөль мағынасында өтімділіктің жоғалуы өзінің максималды мағынасына жетеді, ал бұл мағынаның өсуі тәуекел көрсеткішін ақырындап төмендейді. Егер қысқа мерзімді қарыз нөлге тең болса, онда таза айналым капиталы өзінің максималды деңгейі өседі және айналым активтерінің мөлшеріне тең болады.
Айналым активтерін және қысқа мерзімді міндеттемелерді кешенді оперативті басқаруды анықтау саясаты.
Айналым активтерін басқарудың үш типі бар:
агрессивті
консервативті
біріңғай
1. Агрессивті саясаттың белгісі келесідей:
Кәсіпорын өз алдына айналым активтерін ұлғайтуда ешқандай тежеу қоймайды:
Кәсіпорын шикі зат, материалдар, дайын өнім қорын жинақтайды.
Нәтижесінде жалпы мүлікті айналым активтерінің үлесі өте жоғары ( 50% артық ), ал олардың айналымдығы (90 күннен) жоғары. Агрессивті саясат тәуекелдікті төмендеткенімен активтердің жоғарғы рентабелділігін қамтамасыз ете алмайды.
2. Консервативті саясаттың белгісі:
- кәсіпорын ағымдағы активтер өсуін істейді және оларды минималды жолауға тырысады. Нәтижесінде жалпы көлемдегі айналым активтерүлес салмағы (40% төмен), олардың айналым түрде онша көп емес.
3.Біріңғай саясат (умеренная политика) айналым активтерін басқару ерекше жағдайларға сәйкес. Бұған ақша рентабелдігінің деңгейі сәйкес.
Айналым активтерін басқарудың әрбір типіне оларды белгілі қаржыландыру саясаты сәйкес келеді.
1. Қысқа мерзімді міндеттемелерді басқарудағы агрессивті саясаттың белгісі (50% астам) Қысқа мерзімді кредиттер және займдар үлесті салмағы пассивтердің жалпы саласындағы 50 % . Бұндай саясатта кәсіпорынның активтерінің рентабелділігі 30-50% дейін өседі. Бірақта тұрақты шығындар қарыз қаражаттарына төлем проценті есебінен ұлғаяды. Нәтижесінде өндіріс тұтқасының әсер ету күші артады (= Маржиналды табыс/ Пайда ), бұл кәсіпкерлік тәуекелінің артқандығын көрсетеді.
2. Қысқа мерзімді міндеттемелерді консервативті басқару саясатының белгісі - қысқа мерзімді несиелер мен займдар валюталық баланстағы үлесі жоқ немесе өте аз. Айналымнан тыс және айналым активтері бұл жағдайда меншікті капиталмен және ұзақ мерзімді міндеттемелермен жабылады.
3. Біріңғай саясаттың белгісі - қысқа мерзімді несиелер мен займдардың валюта балансында бейтарабы үлесті салмақта болады.
Айналым активтерінің бюджетін жасау.
Айналым активтерінің қажеттілігінің (актив балансы бойынша) артуы әр уақытта ақша қаражаттарының шығынымен байланысты, соған байланысты оларды жабуды талап етеді (поссив балансы бойынша)
Айналым активтерін жіктеуге байланысты оларды қаржыландыру көздері: меншікті, қарыз және тартылған болып үш түрге бөлінеді.
Айналым активтерін қаржыландыру саясаты келесі кезеңдерден тұрады:
өткен кезеңдердегі айналым активтерін қалыптастыру көздерін зерттеу
Алдағы кезеңге айналым активтерін қалыптастыру саясатын қабылдау
Айналым активтерінің көлемін және құрылым көздерін оңтайландыру.
Яғни таза айналым капиталы
қысқа мерзімді несиелер және займдар
несиелік қарыздар
қысқа мерзімді міндеттемелер арасындағы дұрыс арақатынасын бекіту
Жоспарлау процедурасы - өзіне қордың, шығынды, дайын өнімдер, ақша қаражаттары, дебитролық қарыз, қысқа мерзімді қаржылық салымдардың болжамдық көлемдерінің есебін қосады. Тәжрибиеде айналым активтерінің бюджетін қалыптастырудың сызығын келесі түрде қолданады.
қаржыландырудың тұрақты көздері болып есептелетіндер қысқа мерзімді кредиттер және займдардың бөлігі;
ұзақ мерзімді кредиторлық қарыздар;
артықшылықты акциялар;
меншікті капитал.
3. «Қарыз капиталы» бағасы.
Ертеде айтқандай, қарыз капиталын ұлғайтқанда есепке алынатыны салықты төлегеннен кейінгі шығындарды қатыстыру. Бұндай шығындарды бағалай маңызды. Бірақта, кейбір қиындықтар кездеседі.
Біріншіден, жоғарыда аталғандай капитал құнын (WACC) есептегенде қысқа мерзімді кредиттер мен займдарды ескеру керекпе, соны есепке алу қажет.
Екіншіден, ұзақ мерзімді қарызды өтеу және проценттерді есептеу схемасы алдын-ала анықталмауы мүмкін. Компаниялар бір мезгілде тіркелген және құбылмалы проценттік ставкаларды, қарапайым және айырбастау (конвертируемый) қарыздарые, қолдануы мүмкін. Бағалы барлық қағаздардың түрлерінің әлбетте бағалары әртүрлі болады.
Қаржы менеджерлерінің жоспарланған кезеңнің басында сол кезеңге тартылатын барлық қағаздардың түрлері мен сомаларын білуі, күмәнді. Нақтылы қолданылатын қағаздардың түрлеріне байланысты болады. Бірақта, қаржылық менеджер кезеңнің басында өз фирмасында қандай қарыз қаражаттары қолданылатынын біледі.
«Nacle Computer» (Н.К.)айналым қаражатына циклдық қажеттілік қамтамасыз етуге:
а) қысқа мерзімге ақша тарту үшін, әлбетте қысқа мерзімді коммерциялық вексельдерді сатады;
б) Ал, ұзақ мерзімді қарыз қаражатын тарту үшін, өтем мерзімі 30 жылдық облигацияларды шығарады. «Nacle Computer» менеджерлерімен капитал құнын (WACC) бағалау үшін (күрделі салымдар бюджетті жоспарлауға) қолданылатын облигациялық заемдар ескеріледі.
Айталық, NCC компаниясы қаржы менеджерлерінің болашақ жылы өз фирмасы үшін WACC көрсеткендерінің мағынасын есептеді. Олар қарыз қаражаттарының бағасын қалай анықтайды? Көптеген қаржы мененджерлері фирмасын инвестициялайтын банктің ағымдағы және болашақ парламенттік ставканы талқылаудан бастайды. Айталық, NCC компаниясымен жұмыс істейтін банкирлер, «NCC» конверттелмеген облигация номиналдық құны - 1000$, өтеу мерзімі – 30 жылға, алдын-ала өтеуге еркі жоқ, купондық ставкасы - 11% және жылына екі рет төлеуге мүмкіндігі бар облигацияның номиналдық бағасы - 10$. Соныменен, әрбір облигациядан түсетін табыс, пайда - 990$. Шекті салық салу савкасы NCC – 40% тең.
Бітірген ақпараттардың көмегімен аталған
1. Компания үшін қарыз облигацияның бағасын салық төлегенге дейін және орналастыру шығынын есепке ала отырып табамыз.
облигацияны сатудан түскен таза табыс=Σ(жарты жылдық төлем/(1+Kd/2)t)+(номинал/(1+Kd/2)2n).
990$=Σ(55$/(1+Kd/2)t)+(1000$/(1+Kd/2)60).
Калькулятормен есептеп Kd/2=5,56 тең екендігін табамыз. Соныменен, орналастыру шығынын ескере отырып, бұл көздің бағасын анықтаймыз, яғни Kd=11,12%.
2. Есепке салықты енгіземіз. Ол келесі теңдестікті береді:
Қарыздың салықтан кейінгі бағасы=салыққа дейінгі*(1-Т)= Kd орналастыру шығынын есепкеғ алу*(1-Т)=11,12%*0,60=6,67%.
Қарыз капиталы бағасын бағалауды талқылауды аяқтамас бұрын, салықты реттеу сұрағын ерекше қарастыру қажет. Келтірілген мысалда шекті салық ставкасын 40% қолданылды. Сонымен бірге бұл ставка келесі 30 жылға өзгеріссіз қалады, - деп келістірілген. Бірақта бұл жағдайда
4. «Артықшылықты акциялар» көздерінің бағасы.
Көптеген фирмалар артықшылықты акцияларды өздерінің қаржыландыру жүйесінің құрамдас бөлігі ретінде қолданады. Бұл қаржыландыру көзінің белгілі ерекшелігі бар:
Біріншіден, артықшылықты акциялардың дивиденді, жай акциялар сияқты салық жеңілдігі обьектісіне жатпайды. Сондықтан, бұл көздің бағасын есептегенде ешқандай салықтық түзетімнің қажеттігі жоқ.
Екіншіден, әлбетте артықшылықты акцияларды сатып алу мерзімі белгіленбей шығарылған, соңғы жылдары оларды эмиссиялау, эмитенттің құқығына байланысты бағалы қағаздарды рыноктан қайтарып алуы туралы хабарлама берілетін болды, Сатуға байланысты акция келесі иелері оларды өтеуге міндетті, немесе өтеу қорын құруы қажет.
Үшіншіден, артықшылықты акцияларға дивидендті төлеу міндеті болмасада, әлбетте фирмалар оны қажет етеді, керісінше болған жағдайда:
олар дивидендті жай акциялардан төлей алмайды;
оларға қосымша қаражатты капиталдар рыногінан тарту өте күрделі қиын болады;
жекелеген жағдайда артықшылықты акциялардың иелері фирманы өзбақылауына алуға құқығы бар.
Аталған ерекшеліктерді ескере отырып, .... банктер NCC инвестициялық ... мерзімсіз артықшылықты акцияларды 10% табыстылығымен, шығара алады. Егер акцияның номиналы 100$ болса, оған жылдық дивиденд 10$ болуы керек. Одан басқа, банкирлердің бағалауы бойынша акцияларды орналастыруға кететін шығындар номиналдың 2,5% құрайды. Соныменен, фирма эмиссиялаған жағдайда әрбір сатылған акциядан таза 97,50$ алады, сондай-ақ жыл сайын дивиденд ретінде 10$ төлеуге өзіне міндеттеме алады.
Соныменен, «артықшылықты акциялардың» Кр бағасының көзін төмендегіне есептеуге болады:
Кр=Dp/Pn
мұндағы, Dp - артықшылықты акциялардың жылдық дивиденді;
Pn – фирманың алатын шығынсыз орналастырудың бағасы.
Жоғарыдағы формуланы қолдана отырып, біздің мысалдағы «артықшылықты акциялардан» NCC фирмасы бойынша, баға көзін аламыз.
Кр=Dp/Pn=10/97,50=0,1026%
Өзін-өзі тексеретін сұрақтар.
1. «артықшылықты акциялардың» источнігінің бағасын қалай есептеп шығаруға болады?
2. Бұл источниктің бағасын есептегенде салыққа өзгерту қажет пе?
5. Таратылмаған пайда көзінің бағасы.
Фирма меншікті капиталын екі әдіспен ұлғайта алады:
пайданың бір бөлігін қайтадан инвестициялау арқылы;
жай акцияларды жаңадан шығару арқылы.
Соныменен, «меншікті капитал» источнигінің бағасын талдағанда, NCC компаниясы үшін, сөз, екі әртүрлі оның компаненттері туралы айтылады. Алдыменен, таратылмаған пайданың бағасын қарастырайық.