ХІХ асырды бірінші жартысындаы мектептегі жаратылыстану жне оны оыту дістемесі

Л-Фараби атындаы аза лтты Университеті

Биология жне биотехнология факультеті

Баяндама

Таырыбы: ХІХ асырды бірінші жартысындаы мектептегі жаратылыстану жне оны оыту дістемесі

Орындаан: Дулет Г.

Тексерген: Кшкімбаев К.

Ж.

ХІХ асырды бірінші жартысындаы мектептегі жаратылыстану жне оны оыту дістемесі

ХІХ асырды бірінші жартысында мектепті жаа жарысы (1804) бойынша атысушылара университетке тсуге ы беруге орай халыты училищелер гимназияда жаыртылатын болды. стаздар семинары Педагогикалы институтта айта йымдастырылан болатын, онда оыту дістемесін оушы В. Ф. Зуева Андрей Михайлович Теряев (1767-1827) жаластырды. Бл уаытта биологиялы ылымда Карл Линнейді систематикасы билеген. Сондытан оны " Табиат жйесі " ("Systema Naturae") атты ебегі мектептегі жаратылыстану-ылыми білімні мазмнына айтарлытай сер ететіндігін крсетті. В. Ф. Зуев кітабы 1809 жылы А. М. Теряевті " Ботаникалы философияны бастаушысына негізделген, Россия Империясыны гимназиясында олдану шін Училещені Басты Ережелері басып шыарылан кітабымен ауыстырылан болатын.

Теряев оулыы Зуев оуылыыны кейбір мтіндерін айталаын, біра брмалаан трде. Ол з алдына тізімні К. Линнейді кітабымен ттастай едуір байланысы бар ботаникалы терминдерді сынан болтын. Б. Е. Райков бл оулы туралы былай жазды: "алашы 128 беті - 3-ші 4-ші блім "Philosophia botanica" сзбе - сз аударма, ал 129 беттен бастап - кіріспе бетіндегі линневтік аудармасы "Systema Naturae" барлы оны терменология жаынан ол сылмаан. Баяндау стильі ерекше иын болды, тірі табиат туралы материалдарды діни позициямен бірге антропоморфизма негізінде баяндалан болатын. Оулы атысушылар шін те крделі болды, онда дістемелері ойластырылмаан жне оуды басты принципі - ол жетімділігіне жауап берген жо. Ерекше назар, яни Зуев идеяларыны баалылыын Теряев оулыты мтінмен йлесімділік крнекілік принціпін сатаан, біра оушылар жаынан белсенді арама-айшылыты кездестіруіне сйкес, оулыты мтіндерін "жата оуды" міндеттеген болатын, сондытан оу крсеткішіні крнекілігі сайып келгенде натылы трде тмендеген болатын.

1826 жылы олданыстан шыып алан Иван Кастальскийді "Жасспірімдер шін ботаниканы бастапы негізі" атты кітабы лдеайда стті болды. Бл 1775 жылы шыарылан француз оулыыны аудармасы. Онда сімдіктер физиологиясынан кейбір малматтар баяндалады. Біра та бл материалдар систематика бойынша кптік мтіндерде тереге кеткен болатын: зерттеуге тиісті екі жз бетінде шамамен мы сімдіктер трлері арастырылан.

Бірге тіпті бндай жаратылыстану трі мектепте за болмады. 1818 жылы ылыми комитетті кімі бойынша оны зерттеудегі уаытты айтарлытай ысартан болатын, ал 1828 жылы жарлы бойынша пн барлы мекемелерде оу жоспарынан шыарылып тасталды. Ликвидация тртібіні себебін жарлы келесідегідей трде тсіндірді: " Оыту пндеріні санын ысарту,ол мынадай яни энциклопедиялы білімні болуы аз пайда алып келеді жне мемлекетке ол тіптен кптеген зияныны болатындыы" деген ойда басарылды.

1828 жылдан бастап жаратылыстану оу пні ретінде Ресей мектептерінде ширек асыр бойы 1852 жыла дейін оытылмаан болатын. Оны орнына мектеп оушыларды классицизм жне антикалы идеялармен таныстырды. Кптеген саат бойы классикалы дебиетті зерттеумен, ежелгі мифология, латын жне грек тілдерінде ткізілген болатын.

оамны озы ойларыны серімен жаратылыстану оу жоспарларында 1839 ж. училищелерде, 1842 ж. кадет корпусында жне 1852 ж. гимназияда айта алпына келтірілген болатын. Оу дерісі айналасында реформаны ктуде, алдыы атарлы педагогтар, жаратылыстануды оыту лдеайда жасы жне ызыты болады деп міттенді. Алайда, оларды міттері аталмады. Гимназияларда жаратылыстануа біршама клемді апараттар енгізді, біра оны мазмнында айтарлытай іріктеуге длелдеме жне пнді оуда жйелілік болмады. Жаратылыстануды оу процесі программамен сйкес келесі трде орын алды:

1 сынып (шамамен бізді мектептегі 4 сынып) - " Жалпы тірі табиатты таныстыру " (аптасына 2 саат);

2 жне 3 сынып - "Зоология" (2 жне 3саат)

4 жне 5 сынып - " Ботаника" (2 жне 1 саат)

6 сынып - "Минерология" (1 саат)

7 сынып - "Анатомия жне адам физиологиясы" (1 саат)

Бл программаны ерекшелігі екі жаа оу курсыны енгізілуі ("Жаратылыстану курсыны кіріспесі " - 1 сынып, "Анатомия жне адам физиологиясы" - 7 сынып) жне оны оуды жйелілігіні згеруі.

Программада систематиканы маызы зор. 1853 ж. арай зоологиядан, ботаника жне минерологиядан оулытар шыарылан болатын. Н. М. Верзилин жне В. М. Корсунская оны былайша сипаттаан болатын: "Оулыпен жмысты жадайы белгілі болды, кімет ылыми -жаратылыстануды факт трінде "дай данышпандыымен" длелдеуді талап етті, бл программадан да нашар "

Зоология оулыы Юлиан Иванович Симашко оулыымен жазылды (1821-1893). Ондаы 500 беті жиі са мтіндерден трса,осыан сйкес жануар суретімен сйемелденілген, 400 тымдас, 200-ден астам жануар трі сипатталан. Мазмнында жануар систематикасы бойынша таза номенклотураны кп болуына байланысты атысушыларды зоолгоияа ызыушылыын тудыра алмады. "Бл оулыты кейінерек - бкіл Ресейге танымал педагог Д. С. Михайлов жазды, онымен кптеген малімдер мен оушыларды байланыса тскісі келді, сондытан да оулы барлы педагогикалы ережелерге арамастан растырылан болатын".

Стсіздеу болан ботаника оулытарды ішінде Петербург Университетіні профессеры Иван Иосифович Шиховскийдікі жне осы Университетті профессоры Эрнст Карлович Гофманны минерология оулыы (1801-1871).

И. И. Шиховскийді "ыса ботаника. Гимназиялы курс " оулыы Ю. И. Симашконы зоология оулыын баяндауда кеберсушілік жне иынды туызбады. Ондаы 450 бетіне сімдіктерді 97 (1500 тр) тымдасыны морфологиясын жне систематикасын баяндауа тура келді. Бдан баса, автор ш масатты жзеге асырысы келді: 1. дайды рметтеуге йрету; 2. атысушылара тілді йренуді мнін, яни, неліктен сімдіктерді зерттеуде латын атауларына француз, неміс жне польяк тілдерін осандыын тсіндіруге кмектесу; 3. сімдіктер леміне лесін осан Мемлекет айраткерлерімен жне алымдармен таныстыру.

1866 жылы А. Я. Гердом Э. К. Гофманны " Минерологияны басару" атты кітабына сипаттама берді. Ол бл кітапты " балалара кез-келген ылыма деген ызыушылыын туызатын асиеті бар е керемет ысаша догматикасын суреттейтін оулы" деп атады.

Бл уаытта кзге тсетін 1849 жылы Владимир Иванович Далемні (1807 - 1872 жж.) скери - кадет мекемелеріне арнап жазылан ботаника оулыы болды.

В. И. Далиды ботаника оулыыны оу жоспарыны мтіні Зуевті еске тсіреді. Бастапыда сімдіктерді жалпы рылымы жне міршедігі туралы былайша суреттелген: тамыр, саба, жапыра, гл жне ры, кейіннен кейбір сімдіктерді монографиясы сипатталады. Оулы жалпы жер шары бойынша сімдіктерді орналасу задылытары, жануарлар жне сімдіктерді рлі жне сімдіктер леміне антропогендік серін райтын блімінде аяталады.

Автор атысушыларды трбиелеуде табиат байлытарына ыпты арауа, ебек жолында сыйласу арым-атынастарын йретуде зіні назарын осыан аударан болатын.

Оулы материалында жасы орындалан сімдік суреттері бар. Оулыты клемі салыстырмалы трде лкен емес, мтіні оай оылады. Оулы ататы В. И. Дальді білімімен жоары дегейде орыс тілінде жазылан.

Оулы авторы натылы трде ботаниканы оытуды масатын былай сипаттайды: "скери мекемелерде бл пнді оыту ботаник болу шін емес жне ылымды оытуды зі масатты трде ойылмаан, тек жалпылама трде аылды жне негелі болу амалында олданылан".

Факт ретінде назар аударатын ол ботаника оулыы кптеген наты экологиялы жне табиатты орау материалдарынан трады. В. И. Далемні мазмнында экология сратары,органикалы осылымдары оулыты экологиялы баытын анытады. Оны беттерінде алашы мектептерде білім беруде организм экологиясыны жалпылама жйесі жне фитоценология бейнеленді. Материалды сынуда кедігі жне ртрлілігі та алдырды, сонымен атар бл сратар ылыми биологияда натылы тжырымдалмаан, ал сімдіктер, жануарлар, фитоценология экологиясындаы арнайы ебектер кейінірек пайда болады.

В. И. Далем жазан ботаника оулыы - мысалы ретінде ХІХ асырдаы экологиялы білімді оу дебиетінде олдану. Автор назарын сімдіктерді рылымына жне міршедігіні тіршілік жадайына туелді болуына, организмні тіршілік ету абілеттілігіне мысал келтіру, сондай-а сімдіктерді формасыны згеруі оларды кбеюімен байланысты топыра ыртысы-климат жадайларында мекендеуі жне бларды пайда болуында материялы тсініктеме беруі. Тіпті систематика бліміні орнына арапайым блімінде диагностикалы трді сипаттайды, атысушылара Даль алаш рет тым жне тымдастарды сімдіктерді тіршілігімен, таралуымен, мдениетке кірудегі тарихымен жне оларды кбеюіндегі ктімні серімен таныстырады. Тірі жйемен байланысты бл білімдер атысушыларды белсенді трдегі лемдік танымды, ылыми танымды баыттауа сер еткен болатын.Оулыта сімдіктерді суіндегі таралуына сер ететін жадайларды, сімдікті зіндік асиеттерін жне тіршілігіне серін факторлар арастырады. Даль бларды атарына климатты, ылалды, желді, жары айындылыын, жарытандыру жаласын, ауа рамын, топыраты жне сімдіктерді жеке асиеттерін крсетеді.

Автор олайлы жадайларды рлін жне оларды нтижесіні "артышылыы" мен "кемшілігін" ерекше крсетеді, топыраа, сімдікке, "ажетті ктімді" оны жасаудаы трлі абылдаулардаы ктім ережелерін атап крсетеді. Жануарлара, адама тіпті сімдікті зіні тіршілігіне серін, сипаттайды. Табиаттаы о жне теріс жаын адам рекеті крсетеді. Мдени сімдіктерді алыптастыруда, оларды жаа жерге орналастыру, ааш егу шаруашылыында, сондай-а ааштарды жоюда ерекше рольді адам алады.

Кітапта сімдіктерді ауымдастыындаы орта тіршілік туралы элементтер бар; автор жапыраты ормандарды ылан жапыратылармен кезектесетінін, ашы орындарда сімдіктерді дамуын, сонымен бірге сімдіктер мен жануарларды оныстануындаы орта тзілу рлін баяндайды, топыра тзілу процесін арастырады, сімдіктер тіршілігінен жне сімталдыынан жануарлар леміні жеке туелділігін, табиаттаы биологиялы айналуды сипаттайды.

ртрлі сімдіктерді сипаттамасын олдана отырып, В. И. Даль р ыайлы жадайда атысушыларды табиатпен ыпты байланыста болуды дадыландыруа тырысады. " Аыматы жне есепсіз шаруа кптеген жерлерді млде жойды немесе зірше кесуге оай болатын, біра сіруге оайа сопайтын орманды алаптарын санын азайтты,",- шырша туралы осылай деп жазады. Бл ойды дамуы жкені, емен аашын, тіпті кейбір те демі сетін сімдіктерді сипаттауда да жаласпа. кінішке орай, бл секілді малматтар ешандай кітапта жалпылама трінде айтылмайды.

Таы бір ызыты фактті айта кету керек. В. И. Далиді анализдан тратын ботаника оулыы В. Ф. Зуевті "Сызуды табии тарихы" оулыымен састыын крсетті. Ол араай, емен, алма аашы, жзім, асты тымдастары (кукуруз жне бидай), ормандарды жікабаттылы рылымы, ормандарды дамытуа атысты сратарды мысалдарында жне т.б. баыланады. сімдікті сипаттаудаы дісіні састыы аналогты мысалдармен тедей суреттеледі, ретті трде бірдей айтылан факттер, кейбір жерлердегі сас рнектеулер. Зуевті еске салатын жадайларды Даль ары арай дамытты,ал кейбір оны жадайларын заманауи жаратылыстануа сйеніп арастырады. орытынды бойынша, В. И. Даль В. Ф. Зуевті кітабымен те жаын таныс болан жне соны кітабына сйенген. Сол замандаы барлы орыс жне европалы оулытарыны ішінен е жасы ботаника нсаулыын Даль "Сызуды жаратылыстану тарихы..." деп атады.

В. И. Дальды ботаника оулыы ХІХ . бірінші жартысындаы Ресейді барлы кітаптарынан зіні мазмны, баяндау стильі, суреті, сондай-а жаратылыстануды оуды масаты бойынша ерекшеленеді. Авторды пікірі бойынша, ол "жалпы аыл-ой жне адамгершілікті дамуы шін ызмет ету керек болатын тсіл".

кінішке орай, бл з заманы шін ана ажайып В. Ф. Зуевті дстрінде жанданан жне ызыты тірі табиат туралы биологиялы жне экологиялы материал Ресейде айтарлытай рістеу болмады, себебі министрлік оны жеткіліксіз ылыми деп есептеді. Сол жылдардаы Далиді талпынысы бірегей жне жеке болып табылды, біра оны басты идеясына сері мардымсыз болды.

Осылайша, мектептегі жаратылыстануа биологиялы материалды енгізілуіне арамастан оны жалпы жадайы ХІХ . анааттандырылмады жне тере тоырауымен сипатталды.