Мемлекеттік басару трлері
I Кіріспе.
II Негізгі блім.
1. Мемлекет ымына сипаттама.
2. Мемлекетті тарихи трлері.
3. Мемлекетті басару трлері.
III орытынды.
IV Пайдаланылан дебиеттер.
Кіріспе
Мемлекет деген ым бірнеше маынада олданылады.
Біріншіден: оамды басаратын аппарат. Себебі «кімет» деген ыма сай. Екіншіден: оам мшелеріні ассоциациясы. Мнда «халы», «ел», «оам» сздеріне сйкес.
Мемлекет саяси жйені негізгі блігі болып саналады. Мемлекет алашы ауымда болан жо. Себебі алашы ауымды рылыста тесіздік болан жо. л иеленушілік рылыста мемлекет пайда болды, себебі мірге басарушылар мен баынушылар келді. Мемлекетті пайда болуы туралы р трлі анытамалар бар:
Патриархты теория. Оны негізін салушы XVIII . мір срген аылшын ойшылы Роберт Филмер. Ол мемлекетті пайда болуын руларды тайпаа, тайпаларды одан лкен ауымдастыа, оларды одан рі мемлекетке дейін бірігуінен деп санайды.
оамды келісім теориясы. Негізін салушылар: Т.Гоббс, Г.Гроций, Ж.Ж.Руссо. Мемлекет туелсіз мірші мен оны ол астындаы адамдарды келісімі арылы пайда болды.
Теологиялы теория. Негізін салушылар: А.Августин мен Фома Аквинский. Мемлекет дайды діретімен пайда болан.
Зорлы жасау теориясы. Негізін салушылар: Е.Дюринг, Л.Гумплович, К.Каутский. Мемлекет бір елді екінші елді басып алуыны нтижесінде арасындаы атынастарды реттеу шін пайда болды.
Географиялы теория. Негізін салушылар: А.Гатцель, В.Соловьев, Б.Чичерин. Мемлекетті пайда болуы географиялы ортаны згешеліктерінен деп тсіндіреді.
Психологиялы теория. Адамдара баыну мен лшылы ету ажеттігі мгі баи тн болан дегенді айтады.
Марксистік теория. Мемлекет жеке меншік пен тапты пайда болуынан туан дейді. Яни, экономика жаынан стем болып тран тапты мддесін орап, баса таптарды арсылыын басу шін керек дейді.
Шетелдік зерттеушілер мемлекетті мнін тапты кресті бітістіруде, татуластыруда деп біледі. оама ауіпті леуметтік шиеленістерді асындырмауа тырысып жне оларды бейбіт саяси жолмен шешу шін мемлекет негізгі леуметтік топтар арасындаы атынастара белсене араласып, ортадаы діл треші сияты болуы керек дейді.
орыта келе, мемлекет деп – белгілі бір аума шеберінде адамдарды леуметтік топтар, таптар мен бірлестіктерді атынастары мен ызметтерін йымдастыратын, баылайтын оамны саяси жйесіні негізгі элементін айтамыз.
Мемлекетті мынадай белгілері болады:
1. зіні шекарасы бар, белгілі территориясы болады. ндірісті ркендеуі, сауданы суі, ебекті блінуі, халыты кбеюі ксіпке байланысты ауматы блінуге келді. Аудан, облыс, штат, т.с.с. пайда болды.
2. Ерекше кімет аппараты болады: мемлекетте р трлі мселелерді шешу шін арулы скер, шенеуліктік аппарат, полиция, сот, барлау, шіркеу, баспасз, т.б. ралдар ажет болады.
3. Мемлекет егеменді болуы керек. Ол – ішкі жне сырты істерін атарудаы толы туелсіздігі, дербестігі.
4. Ішкі істер органдары, тергеу комитеті, прокуратура. ылмыс жасаандарды еркінен айырудан бастап, лім жазасына дейін кесе алады.
5. Салы салу. кімет аппаратын стау шін халыа салы салады.
6. Мемлекетті азаматтыын алу ажет. Сол жерде туып, скен со, сол елді азаматы болуы керек, онсыз мемлекет тарапынан ораныш болмайды.
Осы айтылан белгілер мемлекетті баса йымдардан ерекшелендіреді.
Мемлекетті тарихи трлері - оамны тарихи дамуы кезеіндегі барлы мемлекеттерге тн асиеттерді білдіретін ым. Бл жіктеуді алышарты болан мемлекет жайлы марксистік ереже еді. Оан сйкес, бір тарихи кезеде мір сретін ртрлі мемлекет трлеріне орта мнді белгілер бар. Осы кзараса сйеніп мемлекетті
· лиеленушілік,
· феодалды жне
· буржуазиялы трлері аныталан.
лиеленуші мемлекетте стемдік рушы тап зіне баыныштыларды ебегімен ндірілген бкіл німді зі иеленеді. лдарандай да бір саяси, зады ытардан жрдай. Оларды зата сатып сатуа, еш сраусыз лтіруге, азаптап инауа болады. Мемлекет осы жадайда за уаыт бойына тек лиеленушілерді мддесін орап келді. Феодалды мемлекетте ірі жер иеленушілеріні, феодалдарды, помещиктерді шексіз билігі стемдік рды. Бл мемлекетте бай тап шаруалара жерді пайдалануа беріп, одан тскен пайданы бір блігін алып, ебегін анайды. лдардан айырмашылыы, феодалды мемлекетте шаруалар ебек ралдары мен з йлеріне иелік етеді. Буржуазиялы мемлекет ндіріс дамуыны индустриалды кезеінде пайда болады. Мнда ресми трде за алдына барлыыны тедігі жарияланады, сословиелік артышылытар жойылады. Ол азаматтара жмысшыларды жалдауа немесе жалдануа ы береді.
Мемлекем рылымы бойынша келесі трлерге блінеді:
· Унитарлы (лат. unitas — бірттас, біріккен) рылыста саяси билік бір орталыа баынады, мемлекет ішінде з алдына блек баса рылыма жол берілмейді. Оны территориясы, конституциясы бір болады.Мемлекеттік билікті жоары органдар жйесі, азаматтыы орта. Мысалы, Италия, Франция, азастан т.б. осы трге жатады.
Унитарлы мемлекет - кімшілік-территориялы бірлестіктерді саяси дербестігі болмайтын мемлекеттік рылыс трі. Мемлекеттік рылыса келесі сипаттамалар тн: елді бкіл территориясында те жретін бірттас конституция; зады кші бкіл территорияа таралатын жоары мемлекеттік билік органдарыны бірттас жйесі; бірттас ы жйесі; билікті муниципалды органдарыны жалпы мемлекеттік органдара баынуы.[1]
· Федерация (лат. foederatio — ода, бірлестік) — белгілі бір саяси туелсіздігі бар, бірнеше мемлекеттік рылымдарды бірігіп одаты жаа бір мемлекетті руы.Федерация мен оан кіретін субъектілерді міндеттері арасындаы айырмашылытар жалпымемлекеттік конституциямен реттеледі. р субъектіні зіні жоары билеу (за шыарушы, атарушы, сот органдары болады). Мндай мемлекеттерге АШ, Алмания, Малайзия, т.б. жатады.
Мемлекеттік басару трлері
Монархия - мемлекеттегі саяси билікті бір тланы олына шоырландырылуымен жне мрагерлік жолмен берілуімен сипатталады.
Монархия абсолютті жне конституциялы болып екіге блінеді.
Абсолютті монархияда монархты билігі шексіз болады.
Абсолюттік монархия — мраланан та иесіні (монархты) ешандай задармен шектелусіз, з алауынша дара билік жргізуі. Шыыс хан жне оны рпатары билеген ыпша мемлекеттері, XVIII асырды соындаы буржуазиялы революцияа дейінгі Людовиктер басарып келген Франция осы абсолюттік монархияа мысал. Атадан балаа мра боп алан билік иесіні мемлекетті сайланып ойылатын басару органдарымен біте айнасып, демократиялы станымдармен йлесім тауып басаруын конституциялы монархия дейді. Мысал ретінде азіргі Англия, Жапония мемлекеттерін айтуа болады.
Конституциялы монархияда монархты билігі конституциямен шектеледі. Конституциялы монархия екі трге блінеді: дуалистік жне парламенттік.
Дуалистік монархияда екі саяси йым — монарх жне парламент болады. Монарх кіметті таайындайды (парламент тек король алдында жауап береді). Парламентті за шыарушылы кілеттігі монарх тарапынан шектелген, йткені жоары палатаны монархты зі таайындайды, рі ол вето ыына да, парламентті тарату ыына да жне т.б. ие болады.
Парламенттік монархия. Парламенттік монархияда монарх билігі за шыармашылы процесінде болсын, мемлекет басару ісін жзеге асыруда болсын шектеулі болады. йткені кімет парламенттік жолмен рылады рі зіні ызметінде парламент алдында жауап береді. Ал, парламент кіметке сенімсіздік вотумын білдірген жадайда кімет отставкаа кетеді не болмаса парламент таратылады. Мндай жадайда кімет кезектен тыс парламенттік сайлауды таайындайды.
2.2 Монархты конституциялы-ыты мртебесі.
Монарх детте мемлекеттiк билiктi жоары кiлi, суверен ретiнде сипатталады. Монарх берген кiлеттiк бойынша кiмет з ызметiн жзеге асырады; мемлекетте монархты атынан задар абылданады; сот шешiмдерi шыарылады; мемлекет ызметiнi негiзгi салалары монархты прерогативасына жатады.
Дуалистiк монархияларда монарх мемлекеттiк билiк органдары жйесiнде орталы орын алады. Монарх кiметтi таайындайды жне ызметiнен босатады; парламенттi рылуы мен ызметiне баылау жасайды; жекелеген парламент мшелерiн таайындайды; парламенттi мерзiмiнен брын тарату ыына ие болады; парламент абылдайтын задара вето ою ыына ие болады; арулы кштердi бас олбасшысы болып табылады; жоары азаматты жне скери лауазымдара таайындауларды жзеге асырады; судьяларды таайындайды; мемлекетте шынайы билiктi жзеге асырады.
Парламенттiк монархияларда монарх мндай ке клемдегi еiлеттiктерге ие болмайды, оны билiгi айтарлытай дрежеде конституциямен шектеледi.
Монарх ерекше жеiлдiктердi пайдаланады: мемлекет басшысы титулын иемденедi; жоары билiк белгiлерi болады; азаматты жне ылмысты iстер бойынша жауапа тартылмайды; салы тлеуден босатылады; монархты зi жне улет мшелерi мемлекеттiк бюджет есебiнен амтамасыз етiледi.
2.3 Республика-мемлекеттік басару нысаны
Республика латын сзі – халы игілігі, оамды іс деген ойды білдіреді . Мнда жоары мемлекетті билікті белгілі мерзімге сайланан органдар жзеге асырады. Мемлекетті билікті барлы жоары органдары не сайланады, не оларды жалпылтты кілдікті мекемелер. Республиканы зіні бірнеше трлері бар.
азіргі кезеде дниежзінде кп олдау тапан жне е кп орын алатыны демократиялы республикалар. Оларды зі лкен ш топа блінеді: президенттік республика, президенттік-парламенттік республика жне парламенттік республика.
Республика - мемлекеттегі саяси билікті сайланбалы тла немесе орган арылы жзеге асырылуымен жне натылы мерзіммен шектелуімен сипатталады.
Билік не бкіл халыты (демократия) не оны бір блігіні (аристократия) олында болатын мемлекет. Республиканы озаушы принципі — саяси ізтілік, яни отана деген сйіспеншілік. Барлы жоары ресми билік органдарын белгілі бір мерзімге халы сайлайтын мемлекеттік басару нысаны. Ол антик. дуірде ежелгі монархиялара арама-арсы, олара араанда озы мемлекеттік рылыс ретінде пайда болды. Мысалы, Спартада мемлекет билік асйектерден сайланан асаалдар кеесінде, ал Афинада ел сайлаан “халы жиналысында” болды. 17 — 18 асырларда Батыс Еуропа елдерінде монархияа арсы шыан буржуазия идеологтары республиканы басару нысанын енгізуді демократияны салтанат руы жне адам ытарын амтамасыз етуді кепілі деп білді. Шынында да Республика азаматтарды жеке жне саяси ытарын кеітіп, халы билігі аидаларын жзеге асыруа ммкіндіктер ашады. Алайда азаматтарды билік рылымдарына атысы р трлі болады. Республикалы билеу тріні негізгі саяси ин-ттарына парламент, кімет, президент, сот жне сайлаушылар жатады. Республиканы бірнеше трі бар: президенттік, парламенттік.
Президенттік Республика тыш рет АШ-та іс жзіне асырылып, 1789 жылы Вашингтон президент болып сайланды. азір дние жзіні кптеген елдері осы басару нысанын абылдаан. Президенттік Республикада президентті кілеттігі ке болады жне ол мемлекет басшысы ана емес, атарушы билікті де басшысы, сондай-а бас олбасшы болып табылады, за кші бар актілер шыарады, парламентті таратуа ылы болады. Президент билікті ш тармаын йлестіруші рлін атарады. Президент билігі те кшті Республикалар (мысалы, Орталы Азия, Латын Америка мемлекеттері, т.б.) супер президенттік Республика деп аталады. Ал президенттік-монокр. Республикада (кейбір Африка елдері) президент мір бойына сайланады.
2.4 Президенттік республика
Президенттік республикада президент олына мемлекет басшысы мен атарушы билік басшысы кілеттіктері шоырландырылады.
Президенттік жйеде президентті жне парламентті халы сайлайды, зады билік пен атарушы билік араатынасы згереді, ел президенті мемлекетті де, кіметті де басшылыын з олына алады. Президенттік Республика тыш рет АШ-та іс жзіне асырылып, 1789 жылы Вашингтон президент болып сайланды. азір дние жзіні кптеген елдері осы басару нысанын абылдаан. Президенттік Республикада президентті кілеттігі ке болады жне ол мемлекет басшысы ана емес, атарушы билікті де басшысы, сондай-а бас олбасшы болып табылады, за кші бар актілер шыарады, парламентті таратуа ылы болады. Президент билікті ш тармаын йлестіруші рлін атарады. Президент билігі те кшті Республикалар (мысалы, Орталы Азия, Латын Америка мемлекеттері, т.б.) супер президенттік Республика деп аталады. Ал президенттік-монокр. Республикада (кейбір Африка елдері) президент мір бойына сайланады.
Президенттік республиканы белгілері:
1. Екі жйелі сайлау. Президенттік жне парламенттік сайлаулар райсысы з алдына блек ткізіледі.
2. кімет президентке туелді.
3. Атарушы билікті жне мемлекетті басшысы президент. кімет те президентті арамаында болады.
Президенттік республикаа жататын мемлекеттер, мысалы, АШ, Ресей, азастан, Португалия, Мексика жне т.б.
Президенттік-парламенттік республиканы белгілері:
1. Екі жйелі сайлау: президенттік жне парламенттік сайлаулар райсысы з алдына блек ткізіледі.
2. Парламент парламенттік сайлауда жеіп шыан саяси партияларды укілдерінен алыптасады.
3. Президент – мемлекетті басшысы. кімет Президентті алдында жауапты.
кімет мшелері Парламент палаталарына есепті. Президенттік-парламенттік республикаа жататын мемлекеттер, мысалы, Франция, Австрия, Ирландия, Польша, Финляндия жне т.б.
2.5 Парламенттік республика
Парламенттік республика мемлекеттік билікті жоары органдары жйесіндегі парламентті стем болуымен сипатталады.
Парламенттік жйесі бар елдерде парламенттегі орындарды кпшілігін сайлауда жеіп алан партия немесе партиялар коалициясы — премьер-министр басарады. кімет зі жасап парламент бекіткен бадарлама бойынша жмыс істейді, парламентке есеп береді. Парламент жетекші рл атарады, ажет десе, басарушы кіметті ызметтен кетіре алады. Парламент задарды сынады жне олырды абылдайды. Премьер-министр де парламентті арауына задар сынады. Сот билігі тек задара сйеніп жзеге асырылады. Парламенттік республикалы басаруа Италия, Алманияны жатызуа болады
Парламенттік республиканы белгілері:
- Сайлау бір жйелі. Тек парламент сайланады.
- Парламентте е кп орын алан саяси партияны жетекшісіне премьер-министрлік (атарушы билік) жне мемлекет басшысы міндеті жктеледі.
- кімет парламентке туелді.
Парламенттік республикаа, мыселы, Германия, Италия, Индия, Тркия, Израиль жне т.б. жатады. ХХ асырды соы ширегінде мемлекеттік басару трлеріні, жалпы демократияны дамуына байланысты шын мніндегі демократиялы республиканы жаа дегейлері алыптаса бастады. Олар — азаматты оам
-Мемлекет басаруы бойынша.
3.Мемлекет басшысыны кiлеттiктерi.
3.1 Мемлекет басшысыны билiк органдарымен арым-атынасы
Басару формасына арамастан кптеген шетелдiк конституциялар мемлекет басшысына айтарлытай кiлеттiктер бередi. Бл кiлеттiктердi негiзiнен тмендегiдей классификациялауа болады:
Мемлекет басшысыны мемлекеттiк билiк органдарымен арым-атынасы:
- парламент сессияларын шаыру ыы;
· за бастамашылыы ыыны болуы;
· задара ол ою жне жариялау, сондай-а вето ою ыы;
· абылданан задарды конституцияа сйкестiгiн
· тексеру масатында конституциялы баылау органына тiнiш бiлдiру ыы;
· сот билiгiн руа атысу ыы;
· мемлекеттiк билiк органдары арасында келiспеушiлiк туан жадайда трелiк ету ыы.
Азаматты-ыты атынастар саласында:
· азаматты туралы мселенi шешу ыы;
· шетелдiк азаматтара саяси баспана беру мселесiн шешу ыы;
· сотталандара кешiрiм жасау ыы;
· мемлекеттiк наградалармен марапаттау ыы.
ораныс жне ауiпсiздiк саласында:
· бас скери олбасшы болуы;
· мемлекет ауiпсiздiгiн амтамасыз етумен байланысты шараларды жзеге асыру ыы.
Халыаралы атынастар жне сырты саясат саласында:
· халыаралы шарттара ол ою, немесе ратификациялау немесе денонсациялау;
· дипломатиялы кiлдiктердi сенiм жне баса да грамоталарын абылдау;
· шетелдiк мемлекеттер мен халыаралы йымдара кiлдердi таайындау немесе керi шаырып алу ыы.
Мемлекеттегi басару формасына байланысты мемлекет басшысы баса кiлеттiктердi жзеге асыруы ммкiн.
3.2 Мемлекет басшысын алмастыру тсілдері.
Мемлекет басшысын алмастыру мемлекеттегi басару формасына байланысты болады.
Монарх таа мрагерлiк жолмен келедi де, з лауазымын детте мiр бойы иемденедi. Таты мралау тртiбi конституциямен немесе арнайы задармен реттеледi.
Шетелдiк монархияларда таты мралауды бiрнеше алыптасан жйесi бар:
саликалы, яни мралау ыы тек ана ер адамдара тиiстi болады;
кастильдiк, яни ер адамдардан тiкелей мрагер болмаан жадайда йелдерге мралау ыы берiледi;
жекелеген жадайларда мрагерлiк туралы мселе парламенттi атысуымен шешiледi;
та мрагерi кмелет жаса толанша немесе мрагер рекет абiлетсiз болан жадайда оны лауазымын уаытша атару регентке тапсырылуы ммкiн.
Мемлекет басшысы ретiнде Президенттi кiлеттiк мерзiмi р трлi болады, мысалы: Швейцарияда – 1жыл; Италия, Тркияда – 7жыл; Францияда – 5жыл, т.б.
Президенттi кiлеттiктерi негiзiнен кiлеттiк мерзiмi аяталуа байланысты, мерзiмiнен брын отставкаа кетуiне байланысты, импичмент жариялануына байланысты, айтыс болуына байланысты тотатылады.
Президент республикалы басару формасындаы мемлекеттерде сайланбалы лауазым иесi болып табылады. Парламенттiк республикаларда президенттi парламент сайлайды(Чехия, Венгрия, Словакия) немесе парламентарийлердi атысуымен тадаушылар аласы сайлайды(Италия, Германия, ндiстан). Президенттiк немесе аралас республикаларда президент тiкелей сайлаулар арылы сайланады(Франция, Австрия, Ирландия, Латын Америкасы елдерi). Кейбiр мемлекеттерде президент жанама сайлау арылы сайланады(мысалы АШ-та е алдымен тадаушылар аласы сайланады да, одан кейiн тадаушылар аласы президенттi сайлайды).
Президенттi тiкелей сайлауы мажоритарлы жйе бойынша ткiзiледi.
Шетелдiк мемлекеттердi конституцияларында президенттiкке кандидаттара бiратар талаптар ойылады:
· 35-40 жаса, жекелеген жадайларда 45, 50 жаса толу;
· жоары жас млшерi негiзiнен ойылмайды;
· президенттi кiлеттiгi детте екi мерзiммен шектеледi;
· негiзiнен тумысынан сол мемлекеттi азаматы болуы талап етiледi;
· мемлекет аумаында траты трде белгiлi бiр уаыт труы талап етiледi;
· баса лауазымды оса атаруа тыйым салынады.
Сайлананнан кейiн ызметiне кiрiсудi белгiлi бiр процедуралары арастырылады.
4.азастан Республикасы
4.1 азастан Президенттік республика
азастан Республикасы – президенттік басару нысанындаы бірттас мемлекет. Конституцияа сйкес, бізді ел зін адам жне оны мірі, ытары мен бостандыы е ымбат азынасы саналатын демократиялы, зайырлы, ыты жне леуметтік мемлекет ретінде орнытырады.
азастан туелсіздігін 1991 жылы 16 желтосанда алды. Ел астанасы – Астана аласы. Мемлекеттік тілі – аза тілі. Орыс тілі лтаралы арым-атынас тілі мртебесіне ие. Аша бірлігі – теге.
азастан Республикасыны Президенті – мемлекетті басшысы, оны ішкі жне сырты саясатыны негізгі баыттарын айындайтын, сонымен атар, ел ішінде жне халыаралы атынастарда азастанны атынан кілдік ететін мемлекетті е жоары лауазымды тласы. Президент – халы пен мемлекеттік билік бірлігіні, Конституцияны мызымастыыны, адам жне азаматты ытары мен бостандытарыны нышаны жне кепілі.
кімет азастан Республикасыны атарушылы билігін жзеге асырады, атарушы органдар жйесін басарады жне оларды ызметіне жетекшілік жасайды.
За шыару ызметін траты негізде жмыс жасайтын екі палатадан – Сенаттан жне Мжілістен тратын азастан Республикасыны Парламенті жзеге асырады.
Сенатты конституциялы зада белгіленген тртіппен р облыстан, республикалы маызы бар аладан жне азастан Республикасыны астанасынан екі адамнан кілдік ететін депутаттар райды. Сенатта лтты-мдени жне оамны зге де елеулі мдделеріні амтамасыз етілуі ажеттігі ескеріліп, он бес депутатты Президент таайындайды. Мжіліс конституциялы зада белгіленген тртіппен сайланатын жз жеті депутаттан ралады. Мжілісті тоыз депутатын азастан халы Ассамблеясы сайлайды. Сенат депутаттарыны кілеттілік мерзімі – алты жыл, Мжіліс депутаттарыны кілеттілік мерзімі – бес жыл. азіргі уаытта Мжілісте ш партия – «Нр Отан» халыты-демократиялы партиясы, азастанны «А жол» демократиялы партиясы жне азастанны Коммунистік халыты партиясы кілеттілік етеді.
Бізді мемлекетті е ымбат азынасы – адам, адамны мірі мен ытары жне бостандытары. Осылай крсетілген жаа Конституция 2007-жылы 21-мамырда згертулер мен толытырулар енгізіліп, айта бекітілді. Жаа Ата заымыз елдегі тратылы пен бірлікті, татулыты, рбір азаматты ытарын орауды кздейді. Осы Конституциямызды басты назара алып, Елбасымыз Н.Назарбаев биылы жылды 28 тамызында «азастан Республикасыны 2010 жылдан 2020 жыла дейінгі кезеге арналан ыты саясат тжырымдамасы туралы» Жарлыа ол ойды.Осы Ата зада крсетілген адам, азаматты бостандытары мен ытарын сатауда, орауда оны тетіктерін одан рі алай дамытуа болады? Мемлекетімізді дамуы шін андай жадайлар жасалынуы тиіс? Міне, осы орайда тжырымдамадаы ыты жйені бірнеше саласы бар десек, оны негізі аталан жат болып табылады. Тжырымдаманы маыздылыы да сонда, ол бір жаынан ыты жат болса, екіншіден, саяси жат. Сондытан ол лтты занаманы негізгі салалары конституциялы, кімшілік, азаматты, банктік, салыты, аржылы, кедендік, экологиялы, ылмысты іс жргізу, ылмысты-атарушылы задарын жетілдіруге ызмет етеді. Демек, осы тжырымдама негізінде барлы мемлекеттік жне мемлекеттік емес мекемелер бірігіп, алда тран міндетті айындап, жйелі трде жмыс атаруы тиіс.10 жыла межеленген за мерзімдік жат ыты жйені барлы саласын жетілдіруді кздейді. Кзделген масатты е бастысы елімізді ыты саласын халыаралы талапа сай гуманизациялау. Яни ол бойынша адаусызда жаза басып, істі болан азаматтарды жазасы барынша жеілдетілмек. сіресе лім жазасын олдану аясы ысартылып, азастан жадайында лім жазасыны іс жзінде жойыланын айта кету ажет. Таы бір жаалы бдан былай ылмысты жауапкершілікке тек жеке тлалар ана емес, зады тлалар да тартылма.Еліміздегі жалпы ыты саясатты жргізуде аталан тжырымдаманы маызы те зор, ол алдаы он жылдаы ыты жйе дамуыны негізгі баыттарын айындайтын ы саласыны зегі болып табылады.
«азастан зайырлы мемлекет болып табылады, онда конфессияаралы татулы пен келісім салтанат руда, дінге сенушілермен атар атеистік кзарасты станатын азаматтарды да ыы рметтеледі. Мемлекет діни ызмет саласына араласпайды, алайда конфессиялармен зара іс-имылды амтамасыз етуі жне азаматтарды діни сенім бостандыы ыын орауы тиіс, ол шін осы салада тиімді мемлекеттік саясат алыптасуы тиіс» деп дін саласына да аса мн беріліп отыр.
Президент кiметтi Конституцияда кзделген тртiппен рады.
азастан Республикасыны кiметi атарушы билiгiн жзеге асырады, атарушы органдарды жйесiн басарады жне оларды ызметiне басшылы жасайды (64-бап). кiмет азастан Республикасыны атарушы билiгiнi жоары алалы органы болып табылады. Мндай анытама азастан Республикасы кiметiнi заи табиатын ашады, мемлекеттiк билiктi блiсу жйесiндегi орнын крсетедi жне оны ызмет сипатын баалайды. Барлы атарушы органдарды басаратын, оларды ыз-метiне басшылы жасайтын жоары атарушы орган ретiнде ол елде мемлекеттiк басаруды жзеге асырады.
Премьер-Министрдi кандидатурасын Президенттi зi тадайды жне Парламент Мжi-лiсiне сынылан саяи партияларды фракциялары кiлдерiмен аылдасаннан кейiн Премьер-Министрге кандидатураны Мжiлiстi арауына енгiзедi. Парламент Мжiлiсiнi келiсiмiн аланнан кейiн Президент Премьер-Министрдi, оны орынбасарларын, кiмет Аппаратыны басшысын, министрлердi, мемлекеттiк комитеттер трааларын ызметке бекiтедi. Конституцияда кiметтi рылымы мен рамы туралы айтылан. азастан Респубилкасы Президентiнi «азастан Республикасыны кiметi туралы» Конституциялы за кшi бар Жарлыында кiметтi рылымын министрлiктер мен зге де орталы атарушы органдар ратыны айтылан. кiметтi рамына Премьер-Министр, оны орынбасарлары жне Республиканы зге де лауазымды адамдары кiредi. кiметтi рылымы мен рамы туралы сынысты Премьер-Министр таайындал-ан кейiнгi он кндiк мерзiм iшiнде енгiзедi. кiмет мшелерi халыа жне Республика Президентiне ант бередi. 2007 жылы 21 мамырдаы За жаадан сайланан Парламент Мжiлiсi алдында Республиканы Премьер-Министрi кiметке сенiм бiлдiру туралы мселе ояды. Мжiлiс кiметке сенiм бiлдiрген жадайда, егер Президент зге шешiм абылдамаса, ол зiнi мiндетiн орындауды жаластырады. Мндай ереженi мнi мынада, Президент пен Парламент Мжiлiсiн сайлау мерзiмi сйкес келмеуi ммкiн. Премьер-Министрдi Мжiлiстi келiсi-мiмен Президент таайындайтындытан, кiметтi кiлеттiк мерзiмiнi тпегенiне арамастан, жаадан сайланан Мжiлiс Премьер-Министрдi таайындауа келiсiм беру ыын иеле-недi.
Республика кiметi Президенттi кiлеттiк мерзiмi шегiнде жмыс iстейдi жне жаа сайланан Президент алдында зiнi кiлеттiлiгiн тотатады. кiмет з мiндетiн Республика кiме-тiнi жаа рамы бекiгенше орындайды. кiметтi кiлеттiгiн тотату жне оны кез келген мшесiн ызметiнен босату туралы Президенттi зiнi жеке бастамасы бойынша шешiм шыаруына ыы бар. Премьер-Министрдi ызметiнен босату бкiл кiметтi кiлеттiгiн тотатуды бiлдiредi.
4.2 азастан Республикасы - демократиялы мемлекет
азіргі кезеде кптеген мемлекеттерді саяси міріндегі е жиі айтылатын сзді бірі — “демократия”. Демократия туралы мселені те маызды болуына бірнеше себептер бар. Біріншіден, азіргі кезеде демократия дниежзілік жалпы адамзатты рухани ндылыы болып табылады. Ол халытар арасындаы бірлестікті, ауымдастытыдамуына зор сер етеді. Екіншіден, рбір мемлекеттегі саяси билікті сапасы оамдаы демократияны дегейіне байланысты. шіншіден, демократия бізді азастан мемлекетіні масаты мен болашаы. Оан длел азастан Республикасыны Конституциясыны е бірінші бабы осы масаттан басталады. “азастан Республикасы зін демократиялы … мемлекет ретінде орнытырады” – деп жазылан. сіресе осы соы себепке байланысты рбір азастанды, сіресе болашатаы мамандар елді демократияландыру жолдарын жасы танып білуі тиіс, бл процеске зіні лесін осуа да міндетті.
Демократияны ерекше маызды болуыны себебі, оны рбір адама тиімді, пайдалы болуында. Бны демократияны негізгі станымдарынан (шарттарынан) байауа болады.
Демократияны негізгі станымдары:
1. Демократия жымды шешімді олданады.
2. Мемлекеттік билік органдарына азаматтарды, леуметтік топтарды арасынан е тадаулылары, е алаулылары сайланады.
3. Билікке сайланандар сайлаушыларды алдында есеп береді.
4. рбір азаматты билікке сайлануына (зін-зі сынуына) ммкіндік беріледі.
Демократиялы станымдарды рбір адам шін тиімділігі осында
Демократиялы шешім абылдау дегеніміз ол кпшілікті пікірі арылы шешім абылдау.
Бл станым бойынша демократияны олдайтын бостандыы, р азамата беретін ыы санаулы ана.
Олар:
1) жымды шешім абылдауа атысу.
2) Шешім абылдау шін з пікірін, сыныстарын білдіру.
Яни, еркіндік тек ана шешім абылдаанша ана ылы. Ал шешім абылдааннан кейін кпшілікті шешімі барлыы шін за. Азшылы дауыс берген уаытта арсы болса да, кпшілікті шешімін орындау олара да за.
Бл демократияны тртібі, заы, мдениеті, сонда ана демократия кпшілікке ажет тртіпті орнатуа ммкіндік береді. Ал кейбір азаматтардан з міндеттерін, жауапкершіліктерін талап ету немесе талап етпеу демократияны ызметі емес. Бейберекетсіздік, анархиялы бостанды – ол демократияны станымына жатпайды.
Сонымен, демократияны масаты – оамда лшемсіз, ретсіз бостанды орнатып, билікті лсірету, бседету емес, кпшілік шін ажетті тртіп орнату.
Демократия – ол бостандыты зі емес, демократия – бостандыты орнатуды жолы.
Демократия мселесіндегі маызды сраты бірі – демократиялы мемлекет андай болуы керек? Демократиялы мемлекеттер бір трде, бір ана жолмен орныпайды. Біра демократиялы мемлекеттерді кп трлілігіне арамастан, оларды бріне орта белгілері бар.
Демократиялы мемлекетті негізгі белгілері:
1. Саяси билікті негізгі органдарыны сайлануы.
2. Шешім абылдаудаы азшылыты кпшілікке баыну тртібін ресми мойындау.
3. Азаматтарды жалпыа бірдей сайлау ыыны болуы.
4. Сайлауда бір орына бірнеше міткерді болуы (балама сайлау).
5. Саяси, экономикалы, рухани ртрлілік.
6. Саяси билікті ш тармаыны болуы.
7. арсылыты (оппозицияны) задылы ретінде мойындау.
8. Саяси билікті заа баынышты болуы.
9. оамды-саяси шешімдер абылдаудаы жариялылы.
10.Азаматтарды за алдындаы тедігі.
ортынды
азастан Республикасыны е басты масаты —оамда тратылы орнатып, азаматтарыны алыпты мір сруіне жадай жасау. Мемлекет туралы таырыпты талдаан кездегі жиі кездесетін сраты бірі: «оамны масаты андай мемлекет орнату, яни андай мемлекет халы шін тиімді болып табылады?» деген сра. Бан саясаттанушы ылымдарды ысаша жауабы: «Е жасы мемлекет—ол зімізді зіміз басаруа жрдем ететін мемлекет» — деген аида.Мемлекет барлы ыты жйені зегі болып есептелетін адам ыын орап отырады. Сондытан да оны задары мен жарлытары адам ыына сай келетін, оны ешбір бзылмайтын принциптеріне баынатын болуы керек. Сонымен, адам ыыны мні — оны ар -жданыны, адамгершілігіні, абыройыны, мддесіні мызымастыы жне оларды орау кепілдігін амтамасыз ету.
азастан егеменді мемлекет боланнан кейін зіні Конституциясында оамдаы ыты заны стем болуын басты принцип етіп жариялап, бірінші бабында — а: “азастан Республикасы зін демократиялы, зайырлы, ыты жне леуметтік мемлекет ретінде орнытырады”- деп атап крсеткен. Мемлекет ыты тек іске асыруа жадай жасаушы ана. “Адам ытарыны жалпыа бірдей Декларациясында”: “Барлы адам жаратылысынан еркін, бойындаы асиеттері мен ытары те болып туады. Оларда аыл, ар-ждан боландытан бір-біріне туысанды рухта ыылас білдіруге тиіс” — деп крсетілген. Осы тжырымды айындай келіп, Декларацияны 3 бабы: “рбір адам мір сруге,еркін болуа жне жеке басыны міріне ешкімні ол спауына ылы” -деп бкіл лемге паш етті. Бкіл адамзат мойындап отыран осы аса маызды халыаралы жатты аталып ткен аидалары азастан Конституциясында толыымен енгізіліп: “… дниежзілік оамдастыта лайыты орын алуды тілей отырып, азіргі жне болаша рпатар алдындаы жоары жауапкершілігімізді сезіне отырып, осы Конституцияны абылдаймыз”- депатап крсетілген.
Пайдаланылан дебиеттер:
http://student.zoomru.ru/gospravo/memlekettk-basaru-trler/230056.1806471.s3.html
http://mybiblioteka.su/tom2/4-666.html
https://kk.wikipedia.org/wiki/%D0%9C%D0%B5%D0%BC%D0%BB%D0%B5%D0%BA%D0%B5%D1%82%D1%82%D1%96%D0%BA_%D2%9B%D2%B1%D1%80%D1%8B%D0%BB%D1%8B%D0%BC_%D1%82%D2%AF%D1%80%D0%BB%D0%B5%D1%80%D1%96
https://kk.wikipedia.org/wiki/%D0%9C%D0%B5%D0%BC%D0%BB%D0%B5%D0%BA%D0%B5%D1%82%D1%82%D1%96%D2%A3_%D1%82%D0%B0%D1%80%D0%B8%D1%85%D0%B8_%D1%82%D2%AF%D1%80%D0%BB%D0%B5%D1%80%D1%96