зегьмет чIугвамир1зегьмет чIугун мягькем ибарадин къадагьавилин форма. Кил. зегьмет чIугун.

МИНИСТЕРСТВО ОБРАЗОВАНИЯ РОССИЙСКОЙ ФЕДЕРАЦИИ

ДАГЕСТАНСКИЙ ГОСУДАРСТВЕННЫЙ УНИВЕРСИТЕТ

 

А. Г. ГЮЛЬМАГОМЕДОВ

СЛОВАРЬ

ЛЕЗГИНСКОГО ЯЗЫКА

 

 

Словарь содержит около 12 700 единиц языка

 

Махачкала 2003

 

 

 

А Г Д Ж Й Кь М П С У Х Ц ЧI Э
Б Гъ Е З К КI Н ПI Т Уь Хъ ЦI Ш Ю
В Гь Ё И Къ Л О Р ТI Ф Хь Ч Щ Я

 

А

 

А1 урус, сущ.; -ди, -да; -яр, -ри, -ра лезги алфавитдин сад лагьай гьарф. Жегьилдин рикIел са амал атана ва ада, гъиле гьатай яру карандаш къачуна, "Шахмарданов" гафунихъ бицIи "а " гилиг хъувуна. А. А. Лезгияр.

<а>2 кьулухъ жергедин пIузарар ахъаз сивяй акъатдай ачух фонема. Гафарин сифте кьиле, юкьва, эхирда гьалтда: ам, акI, кар, гам, атIа, агъа.

А 3 тIв-эв. 1) рахазвайдавай са жизви мензилдалди ва я вахтуналди яргъал тир. 2) тIвар кьун тавунвай, амма ихтилат ийизвайдаз ва я ийизвайбуруз талукь. Эгер дуьшуьш хьанайтIа са кас анал, Жузачир за а касдивай зи ярдин гьал. Е. Э. Зав рахамир. ТIварун стха, зид а касдив гьуьжет туш... Е. Э. ТIварун стхадиз. Ният уна вун базардиз фейитIа, Хъсан затI хьуй а къиметар гайила... Е. Э. Къавумдиз. А бенде хьуй уьзуькъара: гафар - кишмиш, тIуьрла къура. С. С. Къара пулуниз. Квез я а паб гъуьлуьн кефи акI хадай, - Вядедамаз акъуд ви гъил яхадай. С. С. Пис папаз. Паб-гъуьл хьайла, тежез хьайтIа гьуьрметар, Квез герек я мад а мехъер, зегьметар?! С. С. Пис папаз. А вахтунин Бакудай кIвалах жагъурун зарафатдин кар тушир кьван гьакIан гъвечIи. А. Ф. КьатI-кьатI авур зунжурар. Са затI кхьидай чIавуз а кардикай жувалай гзаф чидай, а кардин устадвал авай инсанри кхьей чешмейрикай менфят къачун хъсан кар я ва лазимни я. И. В. Чуьнуьх гумбатI. А гзаф камаллу инсан, «поэзиядин жавагьирар» яратмишайди ( С. Сулейман - А. Г.) чIехи гьуьрметдалди рикIел хкана. Гь. А. Поэзиядин жавагьирар яратмишайди. А чIавуз, адет яз, ана колхозди са къад-яхцIур гектарда техилар цазвай. 3. Э. Зардияндин дустар.. Анонимар: и, нугъ. ан.

* а виле цIам [кьал] <эцягъа>! межд. «ийизвай фикир, умуд кьилиз акъатич!" манада ишлемишдай мягькем ибара. Вахъ я намус, я ягъ авач. Ваз гьар са гьилледалди мад цIийи кьилелай директор хъжез кIанзавай. А виле цIам! А экв ваз ахквач. Н. А. Гуьлдесте. Сардаран къайгъударвал акур Юзбега йифиз къаткай месик веревирдна... заместителдиз складда вичин халуд хва эцигиз кIанзава. А виле кьал! Сардар жуван итим я. А. М. Са истикан чай. - Зи мал-девлет пайда лугьуз квехъ еке къастар авалда. А виле кьал эцягъа, - лагъана Тарланаз мукьва хьунивди Шемякьа. 3. Э. Муькъвел гелер. Пул гъинвайди я? Ваз пулунилай вилик жуван кьам аквада! (ада къуьнтеб къалурзава) - Ма пул! А виле цIам! Ф. Б. Филиал.

* а [агъа, атIа] дуьнья сущ.; динди къалурзавайвал, инсан кьейидалай кьулухъ Аллагьди адал чан хкида, ам яшамиш хъжез башламишда. И яшамиш жезвай чкадиз «а дуьнья» лугьуда. [Фетягь] Авурай, авурай. Белки, а дуьньяда Герек атайтIа? Къурбан, хтул, бегенмиш жезвани ваз чи кIвалахар, чи цIийи багъ? Ш-Э. М., А. Р. Фундугъбег. Аллагьдин бурж - ам чи вири уьмуьр я - И дуьньяда, гьакIни атIа дуьньяда.... А. Къ. Ярагъ Мегьамедан гъазават. Антоним: и дуьнья.

* а дуьньядиз рекье тун гл., ни вуж 1) кьин, чан кумачир гьалдиз гъун. Мад жерягьриз эвер хъийимир, абурувай ваз куьмек ийиз хьанач, са гъвел амай - а дуьньядиз рекье твазвай. К. ъ. М. Кьашкьа духтур; 2) кучудун. Чна бубани а дуьньядиз рекье туна. Р.

* а [муькуь] дуьньядиз фин гл., вуж кьин, чан кумукь тавун. Азарлу жедай кас чахъ авач, чун лигим хьанвай кесибар я, азарар чна агуддач. Чун, кьуьзуьбур, ван-сес квачиз а дуьньядиз фида. Къ. М. Кьашкьа духтур. Зуьгьре, кесиб Зуьгьре, рикI алай руш бахтлу хъхьана такунмаз, муькуь дуьньядиз фена. Гь. Къ. Къацу цуьквер. Синонимар: ата-бубайрин патав фин, вилер акьалун, вилер къава акIун, гьамишалугъ яз чара хьун, гъиляй фин, дуьньядилай фин, куьтягь хьун, кIвачер кевягъун, рагьметдиз фин, чан гун, элкъуьн тийидай кIвализ [чкадиз] фин, эхир нефес хьун, а дуьньядин рекьел.

* а кьил сущ., нин эхир. Азгъунвилин а кьил вуч я? А. Ал. А кьил.

а4 - глаголдин акьалтIай алатай вахтунин эхир: тIуьна, кана, къачура; ксана; фея [пайа]. Живер къвана... Чилер къана.... Рагъ атана... Чими хьана... Живер жими, Жими хьана, Чими хьана. Л. Н. Са йис.

а5 - деепричастидин са формадин эхир: къачуна, чIагурна. Фу тIуьрдалай кьулухъ Ризади, хкунихъ галай чуьнгуьр къачуна, чIагурна, "Пенкер баха " яна... А. Ф. Риза.

а6 - са бязи дуьшуьшра глаголрин эмирдин формадин эхирда ишлемишдай формант. ацукьун - ацукь || ацукьа, батмишун - батмиша, хъуьруьн - хъуьруьхъ || хъуьруьхъа, юзурун - юзура. [ЦIарухва]. Зунни кхьихьа. Зунни кхьихьа. Гь. Гь. Кол­хоз. "Ша, мугьманар, хуьруьз ша, Чи мехъерик, Кьуьлерик... Ша, мугьманар, гъаятдиз, ацукьа чи демина... Шарвилиди гьарайна: "Живед сагъиб, экъечIа Намус квай кас ятIа, Ша, чав къведав эгечIа ". 3. Р., Б. С. Шарвили.

А-А-А-Н межд. са вуж-вуч ятIани рикIел хтайди къалурдай гаф. [Назлу]. – А-а-ан! Вуна дуьз лагь ман. Межлума Лейлидин тIалабун кьилиз акъуднава. А. Р., Я. Я. Хендедадин мехъер.

АБА араб, куьгь., сущ.; -ди, -да; -яр, -йри, -ра перемдин винелай алукIдай, яцIу парчадикай цванвай, метIерал кьван яргъи партал. # яргъи ~, куьруь ~, яцIу ~, кьелечI ~; ~ цун, ~ къазунун. Куьгьне аба, кьилел сирих, Акурла, ахун чида квез. С. С. Куьреда авай аламатар. Къуьнерихъ галай кьелечI аба... месерин патав гадарна. 3. Р. Гьажи Давуд.. Синоним: валчагь.

АБАД1 перс, туьрк, прил. инсандиз герек вири шейэр булвилелди авай. # ~ уьлкве, ~ хуьр, ~ ватан. Агъа СтIал абад хуьруьн, Къизилгуьлдин цуьк я Эмма. С. Эмма. Синонимар: авадан, мублагь, къулай.

* абад авун гл., ни вуч къулай, гуьрчег гьалдиз гъун. Халкь авур Первердигарди чи уьмуьр абад аву­рай... Е. Э. Мубарак Исмаил. Эхирдай заз лугьуз кIанзавайди ам я хьи, чавайни чи Дагъларин уьлкве абад ва авадан ийиз жеда. Гъ. Садыкъи. Истамбулдиз сиягьат. Къазанмишай крар еке, Абад авур и чи уьлкве, Авайд хьанач вичин рикIе Хиянат Орджоникидзе. С. С. Орд­жоникидзе

АБАД2 абадун глаголдин эмирдин форма. Кил. АБАДУН

АБАДВАЛ сущ.; -или, -иле; -илер, -илери, -илера абад гьал.... жемятрин кьилел регьбер герек я. Нуфуслу регьбер авачиз я мусурман дин, я халкьарин абадвал ва азадвал хуьз жедач. А. А. Имам Ярагъ Мегьамед. Квехъ чандин мягъкем сагъламвал, хсуси уьмуьрда бахтлувал ва чи ватандин абадвал патал зегъметда агалкьунар хьун чи мурад я || ЛГ, 1996, 23.II. Эвелни-эвел рикIерай, лейсанар хьиз, Къурай чилел абадвал. Ф. Н. Квев гъил. # ~ къазанмишун, ~ артухарун. Синонимар: . мублагьвал, генгвал, къулайвал. Антоним: барбатIвал.

АБАДДАКАЗ нар. абад яз, абадвал аваз. #~яшамиш хьун.

АБАДУН гл., -ни вуч; -да, -на; -из, -зава; -а, -ин, -рай, -мир; абад тавун, абад тахвун, абад хъийимир; абад гьалдиз гъун. Идани шегьерар, хуьрер абадна, туьквенар маларив ацIурна; гьар са шей ужузарна, виридаз кIвалах гана... Ф. Мердни намерд. Синоним: мублагьун, къулаюн. Антоним: барбатIун.

АБАЖУР урус, сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра экв гудай лампадал акьалжнавай парчадикай раснавай къалпагъ. # лампадал цIийи ~ акъалжун; ~ алудун; ~ къачун.

АБАЗИН урус, сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра 1) абазинви. Абазинар. Карачаево-Черкесск Автономный Областда яшамиш жезвай миллетрикай садан векил. Накь вокзалдал зал кьве абазин гьалтна. Р. Абазинрин кьадар 35 агъзурдав агакьнава. 2) абазинрин, абазин. Абазин чIал регъят чIал туш. Абазин чIал, чи чIал хьиз, Кавказдин чIаларик акатзава. Р.

АБАЙХЬ межд. тIалдин, тIарвилин гьисс къалурзавай гаф. Абайхь! Минет, дад хьурай, свас, зи кIаниди, зи яр масан! Вил хъиядач за масадаз, Абайхь, кьена! Аман, аман! Къ. М. Пата вил авай регъуьхбан ва адан фендигар свас. КIвачел алачиз физвай аялди садлагьана абайхь лагьана, кIвач хкажна. Р.

АБАЛДИ нар. рахазвайди алай чкадилай акси пата ва я къвалав. Ракъар, варцар - ибалди, живер, марфар - абалди. Ф. Акьала са вил, килиг абалди. А. Ал. Муьжуьдар. Синоним: анихъ. Антоним: ибалди.

АБАС фарс, сущ. || АБАСИ куьгь. 1) -ди, -да; -ар || -яр; -ри || йри; -ра ||йра 20 кепекдин кьимет авай ракьун, гимишдин пул. И кесибни гъиле абаси аваз хквезвайла, куьчедавай са кьуьзуь касдиз акуна. Ф. Лайихлу кас. Аштерхандиз тухвайтIан хам Абасдин къачуз амукьич. С. С. Бендедин гьал тахьуй тешвиш. Гила вучиз кIватIзава Шишханада абасар? А. С, Вузда кIелдай чIавуз на... Хуьре я талонар. герек къвезвач, я абасияр. А. М. Талон гвани? Буржар рикIел хкана, Кьилни алаз вахкана. Абасийрихъ - манатар, Манатрихъни гимишар. М. Б. Дидедин бурж. 2) (чIехи гьарфуналди А) итимдин хас тIвар - Абас.

АБАСБИГИ сущ.; -ди, -да; -яр, -йри, -йра кьелечI чкалдин, назик, атирлу, ширин якIун чуьхверрин багъдин сортунин тIвар # ~дин къелем, ~ дин къелем кутун, ~яр къачун, ~яр атIун, ~яр маса гун. Вилик йисара гьар лезги хуьруьн багълара абасбигиярни авайди тир. Р.

АБАСИ кил. АБАС.

АБАТХИЙИР1 < ХЬУЙ> межд. йикъан экуьн кьиляй па­кам [сабагь] хийир!, нянрихъ нянин [ахшам] хийир! ва йикъан гьар са вахтунда и вахт хийир! - гафаралди гузвай саламдиз жаваб гаф. [ЦIаху]. Геже хийир хьуй! ( хъфида). [Мирим]. - Абат хийир хьуй, де акван ман.... Гь. Гь. Колхоз. -Мегьамед, ваз сабагь хийир! - Абатхийир, Гьажи. Ша, ацукьа кван. Р. Квез и вахт хийир хьуй! - лагьана салам гана кьве стхадини. -Ва - алайкум салам! Абатхийир, чан рухваяр! - агьсакьалар мугьманрин гъилер къаз, виликди фена. Гь. Къ. Четин бахт. Абат хийир кхьенайтIа дуьз жедай. * я ~ [хьайиди], адан ~ хьуй.

АБАТХИЙИР2 обр. са яшаринбур сад-садав рахадайла, ишлемишдай гаф. Лагь, гьикI кьунва вунни ви гъуьл? Хазвани кефи? Аял яни, абатхийир, Накъвар квез я ви? И. Гь. Герек авач, шемир...

АББЕ || ГЬАББЕ перс, шиир, нар.; са кIусни, са зеррени. Ругуд юкIун чичIед гибе, ГъалатI квач гьич са аббе, Кхьенавай гьар са пипIе, Чидач ам вуч нехиш ятIа. С. С. Кьулан СтIалрин гамар, халичаяр храдай артелдиз.

АБДАЛ1 туьрк, сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра 1) акьулдиз кьери хесетринди. Абдал язух къведа. Са сеферда гьинай ятIани Муг-Рагъиз са абдал акъатна. Гь. Къ. Четин бахт. 2) ягьсузди. Яншахриз, абдалриз гьар са югъ сувар я, Камаллу инсанриз суварни пар я. И. Ш. Кьудар. Шагьди Индиядай абдал Гъани хан кьиле аваз вичин абдалрин десте лезгийриз жаза гун патал рекье туна. М. М. Лезги тIвар алатIа. 3) къариба амалар квайди.

АБДАЛ2 прил. къариба амалар акъатдай, акьулдиз даяз, вичивай вичин тереф хуьз тежер. -Я Мемед дайи, -лагьа­на секинз ацукьнавай Уьздена, - белки ам са абдал тир жеди. С. Ярагъви ашукь Уьзден. Адаз кьве абдал гада ава. Р. Адет яз, хас тIварцIихъ галаз ишлемишда: ~ Мегьамед, ~ Гьажи.

АБДАЛВАЛ сущ.; -или, -иле; -илер, -илери, -илера абдалдин лишанар квай гьал. Лугьуда хьи, абдалвал Аллагьдин пай я... Белки, я жеди... Гь. Къ. Четин бахт. Умар лугьур са кас хьана. Адак са тIимил абдалвал квай. Ф. Н. Гьажи Мегьамедан суьгьбетрай.

АБДАЛВИЛЕЛДИ нар. абдалвал хас яз.

АБДАЛДАКАЗ нар. абдал яз.

АБЗАЦ урус, сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра 1) кхьинра цIийи цIарцIелай башламишзавай чка. Кхьинардайла, абзац хуьз вердишара. Абзацдиз цIийи цIарцIин сифте кьиле 4-5 гьарфунин чка тадай адет я. Р. 2) кьве абзацдин арада авай цIарари кьунвай чка. Абзац кьвед ва са шумуд цIарцIикай ибарат жеда. # еке ~, гъвечIи ~; ~ чIурна, -дилай цIар чIугуна.

АБИ перс, прил. экуь вили. Мус ви таза аби хьирхьам Свах экъечIна дакIвадатIа? Какахьда ал, туракь рангар, Гагь шуьтруь, гагь аби жеда. А.. С. Хцихъ галаз ихтилат. Хутах зи руьгь аби цавал, заз гунагьар ая гьалал. А. Къ. Худа, хьуй зун вал аманат.

АБИВАЛ сущ.; -или, -иле аби рангуни кьуна авай гьал. Ачух я, кьакьан я цавун абивал. Ф. Н. Аязди яна...

АБИД араб, сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра 1) Аллагьдихъ инанмиш кас, ибадат гвай кас. Шумуд алим, шумуд абид Урусиятдиз фена хьи. Е. Э. Гьинава? 2) арифдар. Гьинва алим, гьинва абид, гьинва загьид уьлкведа. Е. Э. Алкьвадар гьажи Абдуллагь эфенди кьейила.

АБИЛЕЙСАН кил. АБУЛЕЙСАН

АБИТУРИЕНТ урус, сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра юкьван школа куьтягьна вуздиз гьахьзавайди. Гила эвера абитуриентриз! Собеседование тухун! Ф. Б. Филиал.

АБИЯР сущ.; -йри, -ра экуь вили рангунин гъалар. # ~ амач, ~ куьтягь хьана, ~ къачун, ~ маса гун. За къачур гамуник абияр гзаф ква. Р.

АБЛАГЬ нугъ, прил. агакьнавай, гъиле-тупIа авай, жегьил. Буй яргъи яз, юкь я шумал, ТIвал хьтин аблагь Гуьлемет. А. Гь. Гуьлемет.

АБОНЕМЕНТ урус, сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра са тайин тир вахтуналди къиметдихъ са квекай ятIани (мес, библиотекадикай, телефондин алакъадикай, театрдин тамашайрикай) менфят къачудай ихтияр ва а ихтияр авайди къалурзавай документ. # библиотекадин ~, театрдин ~, телефондин ~.

АБОНЕНТ урус, сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра абонементдалди са квекай ятIани менфят къачудай ихтияр авайди. # ~дин ихтиярар ва буржияр; ~ар артух хьун; ~ар тIимил хьун; -рин истемишунар; ~риз къуллугъ авун, ~рин наразивал.

АБУГЕРДЕН араб, , сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра 1) ракьун кавча. 2) яргъи цIуцI галай гичин. # кьезил, ~ хъипи ~, ~ къачун. Къизлера итимрин вилик суфрадал кьве кIарасдин тIур ва абугерденда аваз яд эцигна. Гь. Къ. Четин бахт.

АБУЗЕМЗЕМ араб, шиир, сущ.; -ди, -да земзем яд. Абуземзем халкь авур, Сад Иллагьи. Е. Э. Иллагъи. Зияратрин пIирен булах, Абуземзем хъваз атана. С. Загьидат. (Диндарри лугьунралди, и яд хъвайибурукай гунагьар, азарар хкатда).

АБУКЕВСЕР араб, шиир, сущ.; -ди, -да мусурман динди къалурзавайвал, женнетдин яд, кьейидал чан хкидай яд. Абукевсер авай гичин, Кай зи рикIел яд иличиз. Е. Э. Ярдиз. 2) михьи яд. Абукевсер целайни чеб михьи тир, Гафар чпин алмасдилай хци тир... А. Б. Комсомол.

АБУЛЕЙСАН араб, шиир, сущ.; -ди, -да гатфариз къвадай, берекат, булвал артухардай марф. Абулейсан, ширин ятар Вид я хьи... Е. Э. Иллагьи. Чаз шафагьат абулейсан Къвадай а цифер гьинама. С. С. Гьинама? Кесибариз абулейсан, Марф къвадай цифер акуна. С. С. Заз такур шегьер. Пакамлай абулейсандин марф къвазва; тади квачиз, мажалдикди къвазва. К, 1988, 7. ХII. Чиг гуда ваз абулейсан марфари... Ф. Н. Зи азизди.

АБУР1 амгафунин гзафвилин кьадардин форма. Кил. АМ.

АБУР2 туьрк, сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра. 1) винел патан гуьзел, хуш акунар. Ярдиз ава гзаф абур, Къвед хьиз къекъвез такабур. Е. Э. Зи азиз. ТIебиатди гана ваз хупI абурар... Ш. Къ. Ай гьайиф. 2) гуьзелвал, кутугайвал. Дугъриданни, лайихлу паб кIвалин абур я, Тербияди неинки инсандиз, гьатта къванеризни кваз таъсир гуда. Ф. Лайихлу паб. КIвалин абур аял я, хуьруьн абур - регъв Ф. Гьалекьер дамах я дагъдин такабур, Билбилрини гъида багъларал абур. И. Ш. Кьудар. Ви абурдин зур хъуьрезва вилера. С. Элина. 3) куьч. намус. Фагьумна за са бязибур: Кепекдихъ маса гуз абур, Вичи вич кьаз лап такабур, КIанзава уьзданвал ийиз. С. С. "Зун партини" лугьуз. Миллион суз хьуй яшамиш, Дуьньядин абур гьукумат. X. Т. Советрин гьукуматдиз. Абур, намус, гьая, виждан рикIел гъваш. Е. Э. РикIел гьваш. Синоним: виждан, гьая, намус, эдеб,

* абур маса гун гл., ни хийир патал намусдив, виждандив кьан тийидай кIвалах(ар), амал(ар) авун.

* абур хуьн гл., ни гьикьван четинвилериз аватнатIани, намус, виждан жувавай къакъуд тавун. Хуьзва къул, хуьр, абур, сабур рикIел хкиз кьейибур... А. Къ. КьванцIила.

* абур алай кар сущ.; намус, виждан артухарзавай кар, кIвалах. Инсан кьейила, адан мукьва-кьилийриз башсагълугъвал гун суваб авай ва абур алай кар я. Р.

* абурдай аватун гл., вуж са гьихьтин ятIани важиблу кар тавурвиляй ва я герек тушир чIуру кIвалах авурвиляй намус, виждан къакъатун. Гьагъа кардилай гуьгъуьниз ам абурдай аватна. Р.

* абурдай вегьин гл., ни вуж нагьакьан, гьаясуз кар авуна ва я масада са гьихьтин ятIани кар кьуна виждан, намус къакъудун, тIимиларун. Эй лезгияр! Гила кьванни Чи гъалатIар дуьзар хъийин. "Стха" туьркверин хатурдай Вегьин тийин чун абурдай. Мегь. А. Вучиз

АБУРЛУ прил. 1) рикIиз хуш, гуьзел акунар авай. Таз тар хьтин шумал акъатна винел, АцIай, абурлу, тик жендек гъанвай. А. Ф. КьатI-кьатI авур зунжурар. Мегъуьн тарар, гарар тийиз саймишни, Мягькемвилин тарс гуз тама виридаз, Уьзуьагъдиз акъвазнава дири яз, ГъизвачтIани са абур­лу емишни. И. Гь. Чи баркаван яд хъваз.. # ~ руш, ~ гада 2) инсандин ахлакьдал абур гъидай. Тазиятдал фин абурлу кIвалах я. Р. Синонимар: гуьзел, гуьрчег, иер, къешенг, милаим, серес, тIарам, успагьи, чIагай. Антонимар: абурсуз, къулайсуз, эйбежер.

АБУРЛУВАЛ сущ.; -или. -иле; -ер, -ери, -ера абурлу ли­шанар авай гьал. Гьар са инсандин я абурлувал, Хъсанвал авун - замин кьисасдин. Б. С. Хас я инсандиз Лезги халкьдин абурлувал Бес тарихда тушир хьи мах. Ф. Н. ЦIекIуьд лагьай падеж.

АБУРЛУВИЛЕЛДИ нар. абурлувал хвена, абурлувал гваз. Абурсузвилелди кьил хуьдайди абурлувилелди сур хуьн хъсан я. Мисал. Мехъерилай абурлувилелди хтай Усманни Уьзден, фузатI сивел эляйна, хизанрихъ таниш хьайидалай кьулухъ ширин ахвариз фена. С. Ярагъви ашукь Уьзден. Чи бубаяр абурлувилелди яшамиш хьайибур я. Р. Синоним: абурлудаказ. Антоним: абурсузвилелди, абурсуздаказ, абурсуздиз.

АБУРЛУДАКАЗ нар. абурлувал хвена, абурлувал гваз. Бубайри хъсандиз лагьанва: "Абурсуздиз яшамиш жедалди абурлудаказ кьиникь хъсан я". М. М. Лезги тIвар алатIа. Синоним: абурлувилелди. Антоним: абурсузви­лелди, абурсуздаказ, абурсуздиз.

АБУРСУЗ прил. абурлувал гвачир, абурлувал авачир. ЧIехи хциз бубади Рахаз чирна сабурлуз. меген ада кутада ЧIалак са гаф абурсуз. А. С. Хцихъ галаз ихтилат. И идараяр лагьайтIа, а чIавуз лап кьит тир, чебни абурсузбур, кубутбур. А. Фетягь. ТIеквен. Синонимар: къулайсуз, эйбежер. Антонимар: гуьзел, гуьрчег, къешенг, милаим, серес, тIарам, успагьи, чIагай.

АБУРСУЗВАЛ сущ.; -или, -иле; -ер, -ери. -ера абурсуз лишанар авай гьал. Ажугълувал, сабурсузвал, Сергьят квахьай такIанвал, Ахлакьсузвал, абурсузвал, Шит гафарин кьакьанвал... Къ. ЖаллатIар. Абурсузвили инсан алчахрда. Р.

АБУРСУЗВИЛЕЛДИ ктаб, нар.; абурсуз гьалда аваз. Абурсузвилелди кьил хуьдалди абурлувилелди сур хуьн хъсан я. Мисал. Синонимар: абурсуздаказ, абурсуздиз. Антонимар: абурлувилелди, абурлудаказ.

АБУРСУЗДАКАЗ нар. абурсуз гьалда аваз, абурлувал квадарна. Ада вич мехъерик гзаф абурсуздаказ тухузвай. Р. Синонимар: абурсузвилелди, абурсуздиз. Антонимар: абурлувилелди, абурлудаказ.

АБУРСУЗДИЗ нар. абурлувал авачиз. Бубайри хъсандиз лагьанва: "Абурсуздиз яшамиш жедалди абурлудаказ кьиникь хъсан я". М. М. Лезги тIвар алатIа. Синонимар: абурсузвилелди, абурсуздаказ. нимар: абурлуви­лелди, абурлудаказ.

АБХАЗ урус, сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра 1) Кавказдин кефер патанни рагъ акIидай патан сергьятра яшамиш жезвай халкьдикай тир кас. Къе зал шегьерда кьве абхаз гьалтна. Р.

АБХАЗ прил. абхазрин. Абхаз чIал регьят чIаларикай туш. Р.

АБХАЗВИ сущ.; -ди, -да; -яр, -йри, -йра Абхазиядай тирди.

АВ1 сущ.; -ди, -да кицIин, жанавурдин элуькьун къалурзавай гаф. Куь кицIин авди зун ахварай авудна. Р.

* ав ягъун [чIугун] гл. 1) куь; ав-ав ийидай сесер акъудун. Гьасятда пачагъдикай кицI хьана, ам, ав ягъиз-ягъиз, гъамамдай экъечIна, катна. Ф. Гьуьлуьн руш. Сарибаша, хъел атана, гзаф кIевиз ав яна. Ф. Жанавурни цIегь. Ав чIугваз вердиш я чакъал, Вичин хасият кими жеч. С. С. Эхир азият кими жеч. 2) куьч., ни; кIеви ванцелди, манасуз ихтилатар авун; алачиз рахун.

* ав ацалтна || ацалдна нар. векъи кIеви сесиналди, кIевиз. Ав ацалтна Шехьзавай. Р.

АВ2 нугъ. суьгьбетчидин теклифдал разивал къалурдай гаф, суал тестикьардай гаф. - КIанда? - КIанда! Ав, белли, Бегов. А. А. Пад хьайи рагъ. Синонимар: эхь. Антоним: ваъ.

АВА куьм. гл. 1) вуж ва я вуч ятIани гьакъикъат тирди (туширди) къалурзавай гаф. Квез хупI икьван дердер ава, Фитне ийиз зендер ава. Е. Э. Фитнекар къарийриз. Самур! Самур! Ви кьве пата Са ивидин халкь ава. А. Къ. КьванцIила. Сулейман, вахъ ава чирвал... С. С. Дуст я лугьуз куьгьне душман. Сулейманаз авайд я мез. С. С. Кпул. Вичиз девлет, пул авайдаз Кесибар алчах хьана хьи. С. С. Девлетлуяр, чиновникар. Нафт авачир ичIи лампа Вавай ам куькIуьриз жедайд туш. С. С. Къара пулуниз. Субутда за: ава чахъ халкьни Ватан, Вич гъвечIи, рикI чIехи азиз Лезгистан! И. Ш. Кьудар. Хъсан мектеб авачир чкада халкьдихъ хъсан гележегни бажагьат жеда. ЛГ, 1996, 9. II.. 2) существительное галачирла: мал-девлет хьун. Авачиз туш, ава хьи квехъ ацIана. Е. Э. Азиз дустар, килигдачни зи гьалдиз? 2) глаголдин са бязи формайрихъ акал хьана вахтунин жуьреяр арадал гъидай гаф. Месела: 1) нез + ава - незава, ава нез, незва; къачуз + ава - къачузава, ава къачуз, къачузва; 2) тIуьна + ава - тIуьнава, тIуьнва; къачуна + ава - къачунава, къачунва. Югъ жез мукьва авайла, абур Айрепетан кIвализ хтана. А. И. Самур. Вири галаголрин гилан вахтунин формаяр деепричастидин формадихъ куьмекчи глаголар ава, ама акал хьана арадиз къведа... Р. И. Гьайдаров. Лезги чIал.

* авай-авачир 1) вуч аватIа, вири санлай. Ингъе 1941 - йис. Фашизмди вичихъ авай-авачир вири кьуватар кIватIна социализмдал гъужумна. А. С. Хуьруьг Тагьиран эсерар. Атауба хуьряй тир, девлетлу хпехъан, Авай-авачир советри къакъудна. Къ. М. Хайи чилин таватар. 2) авай Гъайванриз авай-авачир тIуьн гана, им къаткана. Ф. Кесибдин хва Къагьруман.... Авай-авачирди чи вилик гъанава. Къ. М. Дагъларин деринрин булахар. 3) тек тир, теквилин кьадарда авай. Авай-авачир са гада Исакъ Махачкъалада яшамиш жезвай. Я. Къ. Юристдин дафтардай. Кесибдин Авай-авачир кални кьена. Р.

* авачир гаф сущ.; бинесуз кардикай ихтилат. Авачир гаф лугьун гунагь кар я. А. Ляметов. Деведин дерт. * гаф авач, инсаф авачир, шак авач.

АВАГЪАРУН гл., -да, -на; -из, -зава; 0 || -а, -ин, -рай, -мир, авагъар хьувун, авагьар тавун, авагъар тахвун || авагъар хьувун тавун, авагъар хъийимир. 1) ни вуч; аяздикди чIаганвай затI эвелан гьалдиз хкун. О-о, кIвачер мадни муркIар я... Акъваз садра, вуна абур чуьнуьхмир, абур авагъар хъувуна кIанда. Б. Гь. РикIи чIугурла. Антоним: чIагурун. 2) куьч., ни вуж; са вуж ятIани дуьньядикай хабардар авун.

АВАГЪУН гл.; -да, -на, -из, -зава; -а ||0, - ин, -рай, -мир; авагъ хьувун, авагъ тахвун || авагъ хьувун тавун, авагъ хъийимир 1) са вуч ятIани муркIади, жангуни кьунвай гьалдай акъатун. # чил ~, тарар ~, никIер ~. Гатфариз, чилер авагъайла, къанални куьтягь жеда. Гь. Къ. Четин бахт. Антоним: чIагун. 2) куьч. са вуж ятIани Вич вичел хтун. 3) куьч., зараф.; дуьньядикай уях хьун. Са йикъара гьич садани магьледа Кваз такьазвай дишегьли икI авагъда, Лагьана, ни гиман гъидай кар жедай? И. Гь. Муьгьуьббатдин баллада. - Миримбегди чун лап авамар я лагьана фикирзавай, - башламишна Дуьрниседи. -Гила чунни яваш-яваш авагъзава. Гь. Къ. Четин бахт.

АВАДАН фарс, прил. 1) магьсул, бегьер бул авай. # ~ чил, ~ йис. НикIер авадан я, кукIрух хьана кьил. А. Ф. КьатI-кьатI авур зунжурар. 2) девлетлу, къайдадик квай, мергьяматлу. Авадан хуьр гумадилай чир жеда. Мисал.. 3) (чIехи гьарф - А) хуьруьн тIвар - Авадан. Синонимар: абад, мублагь.

* авадан авун гл., ни вуч гуьрчегарун, девлетлу гьалдиз гъун. Эгер куь рикIел хуьр авадан авун алачиртIа, им мусибат тир, - лагьана Къамкьама хуьруьн регьбердиз. Гь. Къ. Четин бахт.

* авадан хьун гл. вуч гуьрчег, девлетлу гьалдиз атун. Чи хуьр авадан хьанва. Р.

АВАДАНВАЛ сущ.; -или; -иле; -илер, -илери, -илера авадан тир гьал. # ~ къазанмишун, аваданвилихъ ялун, ~ артухарун. Чи уьлкведин аваданвал гьакъисагъвилелди кIвалахзавай зегьметчи дустариз... чида. И. В. Вад дуст... Ам Республикадин госпландай атанвай векилни галаз райондин центрадихъ ва адан аваданвилихъ галаз дикъетдивди таниш хьана. ЛГ, 2002,4. IV.

АВАДАНЛАМИШУН1 гл., ни вуч; -на, -из, -зава; а, -мир, -ин, -рай, - тавун, -тахвун, - хъийимир аваданлу гьалдиз гъун. # хуьр ~, ватан ~, хайи хуьруьн накьв ~.... хуьруьн къерехда эцигнавай церин карханадин аваданламишнавай кIвалер гьич алай чкани чир тежедайвал барбатIнава. Къ. Р. Мегьарамдхуьруькай куьруь къейдер.

АВАДАНЛАМИШУН2 масдар -и, -а; -ар, -ри, -ра аваданлу авунин гьерекат(ар). # цIинин ~, шазан ~; ~ар артухарун, ~ акъвазарун; ~ик умуд кутун, ~ин къайгъу чIугун. Вичи зегьмет чIугвазвай чка тир мектеб, адан гъаятар аваданламишунал, гуьрчегарунал Абдуселим муаллимдин гзаф рикI ала. Ш. Шихмурадов. Адаз уьмуьрдин тIям зегьметдайни гьуьрметдай аквазва.

АВАДАНЛУ прил. авадан тир. Аваданлу чкаяр акурла, инсандиз шад жеда. Р. #~хуьр, -республика.

* аваданлу авун гл., ни вуч авадан тир гьалдиз гъун. Бизнесменрикай Дагъустандин шегьерар ва хуьрер аваданлу авуник чпин пай кутаз жеда. «Дагъу­стандин дишегьли», 2000, № 3.

* аваданлу хьун гл., вуч авадан тир гьалдиз атун. Чи хуьр аваданлу жезва. Р.

АВАДАНЛУВАЛ сущ.; -или, -иле аваданлу тир гьал.. # цIинин ~, гележегдин ~; ~ къазанмишун, ~ гьисун; аваданлувилихъ ялун, авадатувиликай фикир авун. Гьасанов Назима 30 гектар чил арендада кьуна 20 бейкар касдиз кIвалахдай мумкинвал гана, абурун яшайиш, аваданлувал виниз акъудна. ЛГ, 2001, 26. VI 1.

АВАДАНЛУВИЛЕЛДИ нар. аваданлувал аваз, аваданлувал хас яз. # ~ яшамиш хьун.

АВАДАНЛУДАКАЗ нар. аваданлу яз. # ~ дуланажагъ куьчуьрмишун.

АВАДАНЛУХ сущ.; -ди, -да;. ар, -ри, -ра 1) дарамат, кIвалер. Тайин тушир ксари и хуьрериз радиодин сес тухузвай симер атIана ва шалманарни акъудна чпин аваданлухрик кутун патал тухвана. Къ. Р. Мегьарамдхуьруькай куьруь къейдер. 2) кIвалин къенепатан эмени (алатар, къаб-къажах).

АВАДАРУН гл., ни вуч; -да, -на; -из, -зава; 0 || -а, -мир, -ин, -рай, авадар тавун, авадар тахвун, авадар хъийимир 1) гуьцI жез-жез цIалцIам чкадилай гьерекатдик кутун, нив, квев ятIани еримишиз тун. # кьамарал алаз ~; 2) гагь са пад, гагь муькуь пад чиле акьаз агъадихъ гьерекатдик кутун. # гуьнедай къван ~. гуьнедай челег ~; 3) кьакьандай къен авай чкадиз вегьин. # ведро къуйдиз ~, цIил гурмагъдай ~. Пагьливан Магьамад цIил гила-мад авадарда лугьуз са кьадар вил алаз акъвазна. Ф. Ирид юкI алай пагьливан Магьамад.... авадарда емишар Зулун къати гарари. X. Т. Зул. 4) са куьн ятIани (план, гуьзгуьдин, пенжердин чин са квелди ятIани кIевун # пенжердай къир ~, гуьзгуьдай парча ~. Синоним: куьрсарун. 5) бедендик квай жими затI хкудун. # буьвел ~, ирин ~.

АВАЗ1 ава куьмекчи глаголдин мурадвилин форма; вуж ва я вуч ятIани тайин гьакъикъат тирди яз къалурзавай гаф. И колхоздихъ пуд куьнуь аваз 34 йис я. И. В. Вад дуст.... пудни махсус автомашинда аваз милициядин идарадиз тухвана. Я. Къафаров. Мейит. ТуькIуьра на икI манияр, Вири дердер авагъариз. Ви авазар аваз хьурай Лезгидин руьгь къарагъариз. С. К. Ви авазар аваз хьурай.

* аваз-аваз нар., вуж ва я вуч ятIани тайин гьакъикъат тирди яз-яз. Итим кIвале аваз-аваз, папа авач лагъана. Р.

АВАЗ2 сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра. инсандин гьиссер, тIебиатдин гьакъикъат къалурун патал музыкадин алатрин, инсан­дин ва я са нин, куьн ятIани гьар жуьредин сесер сад-садан гуьгъуьналлаз туькIуьрнавай кIватIал, гьава. Шумудни са нагъма кIелда ви назди, гьар са тегьер рахаз гьар са авазди. Е. Э. Билбил. Гьарда кIелиз гьар са аваз, Куьн билбил нуькIвер я, рушар; С. С. Дагьустандин жегьил дишегьлийрин съезддиз. Мани яда яргъаляргъал аваздал. А. Ф. КьатI-кьатI авур зунжурар. Багъда билбил рахаз ширин аваздал, Къизилгуьллер хъуьрез жеда аяздал. С. Эльмира. Синонимар: макьам, нагъма.

АВАЗЛУ прил. аваздин лишан авай. # ~рахун, ~ кIелун

АВАЗЛУДАКАЗ нар. авазлу яз, аваз галаз. Кхьизвай кас, эгер адахъ тIебии бажарагъ аватIа, датIана гуьзелдаказ, къуватлудаказ, таъсирлудаказ, авазлудаказ кхьиз алахъна кIанда. А. Фетягь. Жувакай суьгьбет.

АВАЙ1 куьм. гл., алатай вахтунин форма; вуж ва я вуч ятIани алатай вахтунда тайин гьакъикъат тирди яз къалурзавай гаф. Адаз ирид стха авай. Р.

АВАЙ2 прил. тайин гьакъикъат тир. Авай шейэр вири чуьнуьхна. Р.

* авайни авай са прил. тек тир. Ваъ, завай авайни авай са хтул акьван яргъариз ракъуриз жедач. Са макака тIуьна начагъ хьайила, адан жаваб ни гуда? Ф. Б. Филиал. Синоним: авай-авачир.

* авай-авачир прил. тек тир. Авай-авачир кални гана. Р. Авай-авачир са гадани армиядиз тухвана. Р. Вун захъ Авай-авачир сад тир, чан бала. Ж. Гь. РикIин кIусар. Синоним: авайни авай са.

* авай-авачирвал сущ. виридалайни багьади. Руьгь квез гъуцари ганвайди рикIелай ракъурмир. Руьгь инсандин авай-авачирвал тирди рикIелай алудмир. Ф. Б. Миф.

АВАЙ3 послел.; са вуж-вуч ятIани куьн къен пата хьунухь къалурдай гаф.# аялар музейда авай; ктабар чемоданда авай.

АВАЙВАЛ1 сущ.; -или, -иле 1) гьакъикъат тир гьал, дуьзвал. Амма са кар къейд авун лазим я хьи, Сулейманахъ инални амай шаирривай тафаватлу ийидай са кьетIенвал авайвилиз са шакни авач... М. М. Гь. Халкьдин шаир. 2) девлетлувал. Гьавиляй Ашукь Саида авайвилиз лянет, кур байкъуш гъанай. Б. Гь. Заз эвера.

* авайвал лагьайтIа арал. гьакъикъат тирвал лагьайтIа. Авайвал лагьайтIа, и ктаб лезги руьгь, лезги чIалан михьивал хуьн патал женгинин гимн я. М. М. Дуьнья кIвачел къарагъда.

АВАЙВАЛ2 нар. гьакъикъат гьикI ятIа, гьакI. За кар авай­вал лугьузва: эхиримжи вахтара вахъ са шадвални амач. С. С., С. М. СтIал Саяд. Авайвал лагьайдан бармакдин патар хкатда. Мисал. ЧIалахъ хьана кIанзаватIа, авайвал лагь! - лагъана пачагьди. Авайвал лугьун тавуртIа, жаза лап кIевиди жеда. Ф. Гьуьлуьн шив. Лезгийриз чпин чил авайвал, чпин кьилдинвални герек я. М. М. Лезги тIвар алатIа. Авайвал за лугьун керчек... Ш. Ю. «Кукудин» къимет.

АВАМ1 фарс, сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, ра 1) савад, чирвилер авачирди. МискIинарни хьуй, гьамамарни хьуй, Гъавурдик квачир авамар тахьуй. Ш-Э. Мурадов. Гунагьар чуьхуьз. ХьаначиртIа Кас-Буба, Жедайни чаз хъуьруьнар? Пис инсанрал, авамрал Къведайни чаз хъуьруьнар? 3. Р., Б. С. Шарвили.. КIвачер яру гьар вили лиф Авам яз амукьиз гьайиф С. С. Назани. 2) фагьум, фикир ийиз тийижир. Чебни ахьтин авам эллер - Течиз кьилел къведай гьалер. С. С. Мегер мусурмандин кьайда. Ажеб авам я чи Куьре, Чизмач я тепе, дере. С. С. Авам халкьди девлетлуйриз яб гудай. А. Ф. КьатI-кьатI авур зунжурар. Синоним: сефигь. Антоним: арифдар.

АВАМ2 прил. чирвилер авачир. Эй Куьредин авам эллер! ФагьумтIун дуьньяд гьалер. С. С. Куьреда авай аламатар. Ажеб авам я чи Куьре, Чизмач я тепе, я дере. С. С. Жедайд туш. Нефес авай чархарикай, ГьикIда авам халкьарикай. С. С. Жедайд туш. Савад авач, авам я маю акьалтIай! Авам шаир, де вуна лагь жедани? И. Гь. Са шиирдин тарих.

* авам хьун гл., вуж дуьньядикай чирвилер ава­чир гьалдиз атун. Ша жемир вун акьван авам, Амукьда кьулухъ, мусурман. С. С. Хьухь тIун вун уях, мусурман. Чир жезамач кIекни фере, Ажеб авам хьана Куьре. С. С. Гьуьруьят.

АВАМБУР1 авам прилагательнидин гзафвилин кьадар дин форма. Адан аяларни авамбур туш. Р.

АВАМБУР2 авамбур прилагательнидикай хьанвай существительнидин гзафвилин кьадардин форма. Гафар хьсан, амал чIуруз Тарсар гана авамбуруз... С. С. Мегер мусурман­дин кьайда...

АВАМВАЛ сущ.; -или, -иле; -илер, -илери, -илера авам гьал, дуьньядикай авай чирвилин агъа дережа. Авамвили, мичIивили абур ( инсанар. - А. Г.) кьадар-гьисаб авачир кьван зурба... крар авунал гъана. А. Ф. Лянет. Кулакрихъ галаз женг шухунихъ галаз ада хуьре колхоз тешкилунин, авамвал, савадсузвал арадай акъудунин, Советрин властдин сифте идараяр мягькемарунин карда екез иштаракна. А. С. Хуьруьг Тагьир. Абур куьгьне вахтарин, авамвилин, суьгъуьрчи амалар тир. А. Сайд. Пешепайни гуьнуь. Синоним: сефигьвал. Антоним: арифдарвал, савадлувал.

АВАМВИЛЕЛДИ нар. авамвал хас яз. Синонимар: авамдаказ, авамдиз.

АВАМДАКАЗ нар. авам, савадсуз гьалда аваз, авам яз, савадсуз яз. Авамдаказ акъвазмир. Р. Синоним: авамвилелди, авамдиз

АВАМДИ1 авам прилагательнидин теквилин кьадардин форма.

АВАМДИ2 сущ.; -а, -а; авамди прилагательнидикай арадиз атанвай существительное; авам кас (ксар). уьмуьрдин, дуьньядин сирерин гъавурда авачирди, савадсузди. Синоним: сефигьди. Антоним: арифди.

АВАМДИЗ нар. авам гьалда аваз. Большевикрин партияди ва совет властди Дагъустандин зегьметчийриз дяведин йисара чкIай абурун майишат гуьнгуьна хтун ва вилик ракъурун патал, дуланажагъ хъсанарун патал еке куьмекар гуз башламишна; кьулухъ галамай, гзаф авамдиз амай и халкьар культурный авун патал школаяр ва кулътурадин маса идараяр ахъайна. М. М. Гь. ЧIехи шаир. Къе авамдиз яшамиш хьун айиб я. Р. Синоним: авамвилелди, авамдаказ.

АВАНГАРД урус, сущ.; -ди, -да; ар, -ри, -ра къанажагьдин жигьетдай вилик жергейра авайди. Муаллимар чи интеллигенциядин кIвенкIве жергейра авай, адан къанажагълу аван­гард я. Гележегдихъ къачузвай камар || ЛГ, 1999,1. IV.

АВАНС урус, сущ.; -ди, -да; ар, -ри, -ра мажиб вири санлай гудалди кIвалахзавайдаз гудай гьакъидин пай. Заз тIуьниз аванс артухни жезвай. Р.# ~ къачун, ~ гун.

АВАНТЮРА урус, сущ.; -ди, -да; -яр, -йри, -йра нетижада хъсан жеда лагьана ийидай гзаф шаклу ва хаталу кар. Им, дуст кас, Пейкер, за кьатIузвайвал,... чун лекеламишун патал гьазурнавай авантюра я. Къ. М. Хайи чилин таватар.

АВАНТЮРИСТ урус, сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра авантюра кьилиз акъудзавайди. Вуна лагьайвал, ибур вири са авантюристдин са авантюра я. Къ. М. Хайи чилин таватар.

АВАР1 сущ.; -ди, да; -ар, -ри, -ра Дагъустандин миллетрикай са миллетдин тIвар ва гьа миллетдин векил тир кас. Эй, аварар, даргияр!.. Немецкий къачагъриз кIанзава лап чпиз кьаз... Абад хьанвай чи Кавказ. X. Т. Душманрин фикир. 1993 - йисуз аварри чапнавай "Имам КъазиМегьамед" ктабда миршитI Мегьамед Унцукулдиз атуникай ва ада ина авур кIвалахрикай хейлин хабарар ганва. А. А. Имам Ярагъ Мегь­амед. Лезги, авар, дарги, кьумукъ, лак стха, Куь стхавал мубарак хьуй - байрам я. Н. Самури. Лезги, вавай жузан за.

АВАР2 прил. авар миллетдин, аваррин. # ~ чIал, ~ хуьр, ~ миллет. Куьре, Къуба, Авар дере, - буьтуьн есир кьазва. Е. Э. Гьинава? Урус чIал арада хьуниз килигна ингье и суварин йикъара сифте яз авар, дарги, тавлу ва лак газетри лезги эпосдай еке чIукар дидед чIаларал чапнава. И. Яралиев. Шарвили! Шарвили! Шарвили!

* авар барут сущ.; туьнтвал, хъел атун. За вучин? Адан буба завай сакIани чIалал гъиз жезвач. Гаф лагьайла, авар барут жеда. С. С., С. М. СтIал Саяд.

* авар кавха сущ.; кьуьл ийидай макьамдин тIвар. Авар кавха ийиз къуьлер, Жув кьве кIвач кьецIид тийижиз. С. С. Лавгъа шаирдиз.

АВАРА1 сущ.; -ди, -да; -яр, -йри, -йра кар-кеспи авачирди, къекъверагвилелди яшамиш жезвайди.. Гила куьчейра авараяр гзаф хьанва. Р. Бязибуру и авара кьачагь яз тамара гьатнава лугьуз хьана. Къ. М. Хайи чилин таватар. Жуван япара тупIар тур, авара. Къ. М. РикIелай фидач, инсанар. Текдиз амукьай Айдын аварадиз элкъвезва. ЛГ, 2001, 12. XII.

АВАРА2 прил. кар-кеспи авачир, къекъверагвилелди яша­миш жезвай. Куьчейра авара жегьиларни ава. Р.

* авара авун гл., ни-куь вуж авара гьалдиз гъун. Алай вахту ни гзафбур авара авунва. Р.

* авара хьун1 гл., вуж; ийидай кеспи авачир, бейкар, гьакI гьатнавайди хьун. -Валлагъ, зунни гьакI хьан­ва авара. А. Ф. КьатI-кьатI авур зунжурар. Эхир хьана авара хьун. А. Ал. Хер хьайи гатфар. Саруханбег яна, дагъларани тамара авара хьана, гьатнавай Ярмет, Советрин власть гъалиб хьайила, кIвализ хтанвай. Гь. Къ. Четин бахт. Авара яз гьатнавайдаз, Хизандихъай катнавайдаз, рикIе гъерез кIватIнвайдаз Хийирдуьа, алхиш тахьуй. Ш-Э. М. Зи дуьа. 2) вуж; жуван алакъунар ишлемишдай мумкинвилерикай магьрум хьун. -Агь, Миримбег, Миримбег! Яраб ви бегвал икI къакъатда жал?! Яраб бегдин тебин икI авара жеда жал? Гь. Къ. Четин бахт.

* авара хьун2 кил. АВАРИЯ.

АВАРАН фарс, прил. 1) хъсан еридин. Са кьве аваран макьам ягъа кван! Р. # ~ дуст, ~ кIвалер, ~ мехъер;. 2) хъсан хесетрин. Аваран итим акурла, Куьре рикIел хкведа зи. И. Гь. Куьре рикIел хкведа зи. Синонимар: вижевай, кутугай, хъсан, бегьем.

АВАРАНВАЛ сущ.; -или, -иле; -илер, -илери, -илера еридиз хъсан тир гьал.

АВАРАНДАКАЗ нар. аваранвал хас яз. # ~ кIвалахун, ~ гелкъуьн.

АВАРАНДИЗ нар. аваран ери аваз. # ~ кIвалахун, ~ гелкъуьн.

АВАРВИ сущ.; -ди, -да; яр, -йри, -йра авар миллетдин векил, кас. Накь чи гьаятдиз са аварви атанвай. Р. # таниш ~, ~дин парталар, ~дин гада.

АВАРИ сущ.; -ди, -да; яр, -йри, -йра дуьгве гамиш. Аваридиз нагъвар вегь. Р. # яхун ~, куьк ~.

АВАРИЯ урус, сущ.; -яди || -ди, -яда || -да; -яр, -йри, -йра улакьдиз ва я маса кар идара ийизвай чкадиз (буругъдиз, шахтадиз) жезвай хата. Эхиримжм вахтара аварияр гзаф жезва. Р. - Чун вирибур гьа сакIа рекьизвай, зи хва, Аварайри, яшари ийизва какур. А. С. Зи бубадиз...

* авария хьун || авар хьун гл., улакьдиз ва я маса кар идара ийизвай чкадиз (буругъдиз, шахтадиз) хата хьун ва я ам къайдадикай хкатун. Садлагъана самолёт хьана авара, Аватна чилелди герой Чкалов. X. Т. ЧIехи герой Чкалов. КIвалин сагьиб квахьна кьуд йисни арадай фенач, абурун дидени, автомашин ава­рия хьана, кьена. М. Ш. КIан хьайила.

АВАРРИН прил. авар халкьдин, а халкьдиз талукь. Аваррин тарихчийрин фикирдалди, Ярагъ Мегьамеда жемятрин вилик ийизвай гьар са рахун абуру михьи гьавадин хупI хьиз кьабулна. А. А. Имам Ярагъ Мегьамед.

АВАТ: ават хьун кил. АВАТУН.

АВАТУН гл., -на, -из, -зава; -а, -мир, -ин, -рай; - тавун; ахватун ~ хъувун. 1) кьакьан чкадилай масадан къуват галачиз гьавадай агъуз атун. Нагагь аватиз хьайтIа вун чархалай, Пара хийир къачур итимар валай, Вил ваз ягъиз, чеб кагьатда яргъалай. Е. Э. Стхаяр. Чилерал аватна якIар, Гуж хьана гзаф кесибар. С. С. Мунафикьди авур гьилле. КтIай еб яз, дегьне фуруз АтIана ават хьана хьи. С. С. Мегер мусурмандин кьайда... 2) куьч. фикирдик квачир са гьиниз ятIани фин, акъатун, чкада хьун. Дуьньядикай кеф тахьай кас Бес гьурбатдиз аватдани? Е. Э. Дуьньядикай кеф тахьай кас. Дуьзвал патал халкьдин вилик экъечIай Агъасиев больницадиз аватна. 3. Э. Къазимегьамед 3) куьч., вуч; нуфузвал амукь тавун, агъуз хьун. Машинрин къиметар аватна. * абурдай ~, ахварай ~, буьгьтен ~. виляй ~, ихтибардай ~, руфун ~, хивез ~.

АВАХЬУН гл., -да, -на; -из, -зава; -а||-ин, -рай, -мир 1) вуч жими затI са куьн ятIани винелай вичин къуватдалди вилик фин. Хуьруьн кIаникай авахьзавай вацIу, гьамиша хьиз, гилани журжур къачуна ван ийизвай. А. Ф. Бубадин веси. Авахьзава сабурдивди... Чи Кьулан вацI, гапурдив хьиз, Кьве пай ийиз лезги чил. А. Къ. КьванцIила. Диде чиляй авахьзавай ВацIухъ гьейри дад жедайд туш. Ф. Н. Жедайд туш. Чар булахар авахьайла, Заз ни къведа Дагьустандин. М. Эсер. Чаз Аллагьдин няметар я 2) вуч алгъай чкадилай масадан къуват галачиз масанал, агъадалди фин, аватун. Дагъдай къванер авахьзава || К, 1989, 15.II. Хъипи хьана авахьзава Къацу пешер... А. Ф. Зарбачи Гьасан. 3) вуж; живедин ва маса затIарин цIалцIамвиликай менфят къачуна кIвачер галчIуруналди виликди фин. За вав зи гъвечIи алерар вугун, вун гьабурал алаз авахь. 3. Р. Алерар. Хъуьруьнрин, рахунрин ванер кьилеллаз аялар алеррал алаз гуьнедай авахь­завай. А. И. Живедин цкIламар. Маншаллагь бубади лагьана: - Куьн и алеррал кьведни гьакьда, зи балаяр, кьведни авахьа. М. Маллаева. Чинерар. 4) вуч; бедендикай хкатун (иви, ирин, накъвар). Хейлин иви авахьна, Кьилел зурба хер хьана. X. Т. Эсерар.

АВАЧ1 ава глаголдин инкарвилин форма. Кил. АВА.

АВАЧ2 арал "гьалар пис туш, са бубат я"манадин гаф. - Авач, къунши, лагьана сикIре, жуваз куткунар хразва. Ф. Куткунда гьатай жанавур.

АВАЧИР1 гл., вуж-вуч ятIани гьакъикъатда фадлай кими тирди къалурзавай гаф. КIвал адахъ авачир. 3. Э. Муькъвел гелер.

АВАЧИР2 прил. гьакъикъатда кими тир. Авачир затI кIан жемир. Р. авачир затIни [касни] авачир гьал 'вири авай' манадин ибара. Базарда авачир затIни авачир. Р.

АВАЧИРВАЛ сущ.; -или, или; илер, -илери, -илери са вуч ятIани гьакъикъатда авачир гьал. Чи гзаф хуьрера кIел-кхьин авачирвал, азадвал анихъ амукьрай, бязи вахтара чи ата-бубайрин тIебиатдин лап адетдин девлетрикай пай атIанвай. И. В. Керчек.

АВГУСТ урус, сущ.; -ди, -да июлдилай гуьгъуьнин, сентябрдилай виликан вацран тIвар. Заз август гзаф кIандай варз я. Р. # шазан ~, цIинин ~; ~ алукьна, ~ акъатна; ~диз стхадин патав фида.

АВИАЦИЯ урус, сущ.; -ди, -да цавай фидай улакьар вири санлай.

АВИЛЯЙ кил. ГЬАВИЛЯЙ.

АВНИ тIв. эв. жувалай винелди яргъа авай.

АВСИЯТ араб, ктаб, сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра садан патай масадахъ галаз авай гьиссер, гьерекатар, мукьвавал. Бейвафадивди авсият Кьамир вуна мукьвал, кьейди. С. С. Гуьгьуьлдиз. ХупI пис тушни ви хасият, Муъминдин жеч вахъ авсият. С. С. Фана дуьнья. И куьруь хабарри Шамиланни миршитI Мегьамедан авсиятар ашкара ийизва. А. А. Имам Ярагъ Мегьамед. Синоним: алакъа.

АВТОБИОГРАФИЯ урус, сущ.; -яди, -яда; яр, -йри, -йра жува жуван уьмуьрдин кьилин вакъиаяр кхьенвай документ. Автобиографияда тапарар кхьена виже къведач. Р. Синоним: таржумагьал.

АВТОБУС урус, сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра вичел къав алай, анжах инсанар санай масаниз тухудай махсус машин. Юкьвай фидай селлер, вацIар, Машинарни автобусар. С. С. За ийин тариф. Автобусда кьазва нефес, Зегьемни я, дарискъални. Ш. Къ. Чарадакай фикирдайла. Автобусдин чархарикай рекьер катзава, Къерехравай тарар вири. векьер катзава. А. И. ВикIегь гада Къагьриман. Телефон, радио, автобус авачир куьн ина гьикI яшамиш жезва? ЛГ, 1996, 2. III. Хуьряй хуьруьз автобусар физ еке, Машинраваз чи дагъвияр къекъвезва. И. И. Жигъирар.

АВТОКАРХАНА сущ.; -ди, -да; -яр, -йри, -йра пар, пассажирар тухудай машинар авай кархана. Автокарханада адал бригададиз руководство гун тапшурмишна. К, 1991, 15.III.

АВТОЛ урус, сущ.; -ди, -да моторда (машинрин, тракторрин ва мсб) цадай ягъ.

АВТОЛАВКА урус, сущ.; -ди, -да; -яр, -йри, -йра недай-хъвадай шейэр ва алукIдай партал маса гун патал туькIуьрнавай машин.

АВТОМАТ урус, сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра 1) гзаф гуьллейрин ва яргъал мензилдиз гуьлле гудай яракь. Къурбаназ мад и касдив маса яракь гвачирди чир хьана, ада автоматдай ара гузгуз са шумуд патрон яна... Къ. М. Дагъларин деринрин булахар.... автоматдай акъатзавай гуьллеяр. А. С. Хцихъ галаз ихтилат; 2) худда турла, къерехдин къаришмишвал галачиз кIвалахдай, гьерекатдай механизм, машин.

АВТОМАТЧИК урус, сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра автомат гвай аскер.

АВТОМАШИН урус, сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра мотордин худдалди физвай улакь. И зулумат мичIивал пад авуна, рекьин къекъуьнвай къакъатай автомашиндин фарайрин къати экв яргъариз фена. Къ. М. Дагъларин деринрин булахар. Автомашинар, тракторар акъатнава. Гь. Къ. Четин бахт. ТIиш-пIуз яру хьанвай Гьасан милициядин работникри, Мирзединни Шамилан кIаникай хкудна, пудни махсус автомашинда аваз милициядин идарадиз тухвана.. Я. Къафаров. Мейит. Синоним: автомобиль, машин.

АВТОМОБИЛЬ урус, сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра мотордин худдалди накьвадин, къирдин рекьяй гьалдай улакь. Дагьу­стандин дар рекьера Чаз автомобилар хьанва. С. С. Манияр. Автомобиль, аэроплан, Цин кIаникай фир гимияр Расунал машгъул хьанва. А. Ф Дяве. КIвалахзава къуша автомобилри Чешнединбур я мектебар Хуьруьгрин. X. Т. Хуьруьгар. Синоним: машин, автомашин.

АВТОНОМИЯ урус, сущ.; -яди, -яда; -яр, -йри, -йра гьукуматдин тайин са паюниз конституциядин ихтиярдалди кьилди вичи вичин крар идара ийидай ихтияр. Дагъустан авто­номия авай республика я. Р.

АВТОНОМНЫЙ урус, прил. автономия тир. Москвадин векилди РКП( б)-дин ЦК-дин ва Советрин гъукуматдин тапшуругъдалди Дагъустан кьенин йикъалай Советрин автономный республика тирди малумарна. Гь. Къ. Четин бахт.

АВТОР урус, сущ.; -ди, -да; -ар. -ри, -ра ктаб, макъала, литературадин, искусстводин эсер кхьейди. Зияуддин Эфендиев "Муькъвел гелер ", "Гьуьлуьн лепеяр ", "Йифен тIурфан " ва гзаф маса эсеррин автор я. И. Шамхалова вич автор яз са шумуд тамаша теснифна: "Периханум ", "Кавказдин дяве ", "Куругъли", "Вилик квай юкъуз" ва масабур. Э. Наврузбегов. Дагълара хайи театр.

АВТОРВАЛ сущ.; -или, иле; -илер, -илери, -илера яратмишунин, кхьенвай эсердин сагьибвал. "ЦIийи дуьнья " газетда "КкIлам", "Дергес","Верг", "Леглег", "Планет", " Иблис" ва маса лакIабар алаз эсерар ава. Абур ва авторвал алачир маса эсерар нинбур ятIа тайинарунал гьеле кIвалах алама. 3. Бирембеков. Советрин лезги литературадин устад.

АВТОРЕФЕРАТ урус, сущ.; - ди, -да; -ар, -ри, -ра илимдин дережа къачун паталай тухванвай ахтармишунин мана куьруьдаказ кхьенвай гъвечIи ктаб. # докторвилин ~, кандидатвилин ~; ~ чапун, ~ агакьун, ~ почтада аваз ракъурун.

АВТОРИТЕТ урус, сущ.; -ди, -да; -ар, -ри, -ра 1) нуфуз, кесер, эсер. Душманрин алчах, уьзуькъара тир, Авторитет лап и хуьре пара тир. X. Т. Гъуьгъвезрин хуьр Гьажикъайиб халу авай чкада садни - колхоздин бригадир, председатель хьуй, я райондай атай гьакимар хьуй - авторитет тушир. К. М. За квез ахъайда... 2) нуфуз авайди, гаф ише фидайди, гьуьрмет авайди. Агъсакъалди коллективдин арада лайихлу гьуьрмет, авторитет къазанмишнавай. ЛГ, 2001, 19. VII.

АВТОРИТЕТЛУ прил. авторитет авай. Малум хьайивал, журналистрин и умуми проект авторитетлу ксари кьилиз акъудда. ЛГ, 2002, 1. VIII.

АВТОРУЧКА урус, сущ.; -ди, -да; -яр, -йри, -йра виче чер­нил ва я паста аваз яргъалди кхьинардай алат. # къизил перодин ~, китайский ~; ~ къачун, ~ багъишун; ~далди кхьин.

АВТОСТАНЦИЯ урус, сущ.; -яди, -яда; -яр, -йри, -йра санай масаниз инсанар тухудай машинар рекье твадай ва кьабулдай чка. Югъ нисинилай алатнавай. Амма автостанциядик инсанар кьери хьанвачир. А. М. Киф атIайди. За абур автостанциядал тухвана, Дербентдиз хъфизвай машинда акьадарна. 3. Ф. Шехьзава рикI.

АВТIА тIв-эв. рахазвайдавай яргъал алай. - Садра и хъицикь автIа хкунал хъивегь. А. И. Вацран мичIер.

АВТIАМ сущ.; -да, -да; -бур, -буру, -бура рахазвайдавай яргъал алайди. АвтIам аку, - лагьана, ада председателдиз хкажна акъвазнавай лацу вак къалурна. Михьивилел гзаф рикI алай кьил я. 3. Э. ЯркIижуван руш.

АВУДУН гл., ни вуж-вуч; -да, -на; -из, -зава; -а, -мир, -ин, -рай, тавудун || авуд тавун; ахвудун || авуд хъувун тахвудун || авуд тахвун, авуд хъийимир кьакьанвал авай чкадилай са нин, куьн ятIани куьмекдалди, къуватдалди агъуз, чилел гъун. Мукъаятвилелди хкажна, лафетда эцигна, къванер чна кIвалин патав хкана авудна. К, 1991, 17.I.

АВУН1 гл., ийида, -на; ийиз|| из), ийизва; ая, ийин, авурай, ийимир || мийир, тавун, тахвун, хъувун, хъийин, хъийиз, ийиз тун 1) ни вуч са вуч ятIани арадал гъун. Са хуьр алай кьван чкадал цIай авуна. Ф. Ирид юкI алай Магьамад пагьливан. Бунтар авун хьана еке. Е. Э. Наиб Гьасаназ. Са къариди авур чIиргъин Кас галачиз тIуьн хьана кьван. С. С. Са къужадинни къаридин дяве. Ая хуьрек са тегьерда, Акван, ада вуч эзберда. С. С. Фекьи. Гьар атайда из вакай рат, Тазвач хьи вахъ такьат, гъейрат. С. С. Урусатдиз. Клуб авун къачунва къарардиз. X. Т. Гъуьгъвезрин хуьр. Девлетлуйриз ийиз пулав, Кесибри лап кьазва ялав. X. Т. Дагьустан. Чуьнгуьр хъсандиз ядай алакьунар авачтIани, вахъ абур ийидай устадвал ава. Вун хътинбурухъ чи лезги эллер муьгътеж я. С. Зазни хуш я ви шаламар.2) ни нивай, квевай магьрумарун. # бубадивай ~, багъдивай ~, каливай ~, ватандивай ~.... гзафбур чпин кIваливайкъавай, диде ватандивай авуна ЛГ, 1997, 26. II. Я дуст кас, къайдаяр, адетар авайди я, бес икI сухулмиш хьун, зун кIвалахдивай авун дуьз жедани? Н. И. Гьакимрин папар. 3) ни вуч куьчуьрмишун, акъудун (вахт къалурдай гафарихъ галаз алакъада авайла). Абур йиф авун патал гъвечIи са хуьре акъвазна. Ф. Гьуьлуьн шив # са югъ стхадин кIвале ~, са варз Бакуда ~. 4) куьч., векьи. дишегьлидихъ галаз ксун. * айиб ~, гафар-чIалар сад ~, гъилик ~, гьелек ~, гьарагъар ~, дамах ~, дяве ~, куьч. ~, къадагъа ~, къайгъу ~, кIвал ~, жем ~, иесивал ~, ният ~, регьим ~, тариф ~. фагьум ~, фикир ~, терг~, хажалат ~, цуьк ~.

* ийидайди ийида! межд. сада масадаз гьелегьар кьунин ибара. Боря, -лугьуда за, - бирдан кар я, кукупIдин руш и патариз акъатда, заз ам аквада, ахпа за адаз ийидайди ийида. Р. Гь. Лацу цавун кIаник.

АВУН2 куьм. гл., вич гьар жуьредин манаяр авай гафарихъ акал хьана глаголар арадиз гъизвай чIалан уьлчме. Месела: кьуьл +авун - Кьуьл авун. кьуьлун, авун кьуьл; хъвер + авун - хъвер авун, хъверун, авун хъвер. Заз чир авун ви метлебар рикIевай гьар са чIавуз вад ферз я ви хивевай. Е. Э. Ярдиз. Са кIус за авуна дадмиш, Яд тахъвайтIа, жеда бамиш. С. С. ГьажикIа. Куьн и Саиматан къвалавай санизни фидач. Ада гьи кIвалах гьикI ая лагьайтIа, гьакI ая, ван хьанани. С. М. Маяк Саимат.

АВУР авун глаголдин причастидин форма. Кил. АВУН.

АВЧИ туьрк, сущ.; -ди, -да; -яр, -йри, -йра Гъуьрчехъан. Ви рацIамар хьелер ятIа авчидин? Ш. Къ. ЦIрана зун вилера ви.... Авчи тамуз атана Галаз дустаргадаяр, рикI жазадив ацIана, Къуьне аваз ружаяр. А. Къ. Севрен дерт. Синоним: Гъуьрчехъан.

АГАЖ: *агаж хьун гл., 1) къецепатан таъсирдик кIватI хьун, гъвечIи хьун.. Ли ракъиник агаж хьана. Р. 2) беден кIватI хьун (кичIевиляй, мекьивиляй, азардикди). Кесиб юлдаш жедай агаж: , Девлетлудав жедай майдан. С. С. ЧIуру къайда. Марфади кьежирнавай кьве дана, мекьила агаж хьана, школадин багъдал элкъуьрнавай жугьунин кIане акъвазна­вай. А. Сайд. «Аслана кьин кьуна».

АГАЖАРУН || АГАЖУН гл., каузат., ни вуж-вуч; -да, -на, -из, зава; -0 || -а, -ин, -рай, -мир; агажар тавун || -агаж тавун, агажар тахвун || агаж; тахвун, агажар хъийимир || агаж; хъийимир 1) яргъивал, гьяркьуьвал авай садтир затIунин паяр мукьва авун, кIватIун. Сад лагьайда пелен хамар агажна, фикирнафикирна. цIийи жаваб жагъун тавурла, хъел кваз лагьана... А. Гь. Четин бахт. 2) куьч., ни-куь; чуькьуьн, басмишун, тIарвал гун (бедендиз, руьгьдиз). Зулуматдин асаратда агажна, Винел алай хамни михьиз алажна, Муьгьтежвили, гишинвили акIажна, Халкьар гьахъсуз зулумра гьат хьана. А. Ф. кIуьд январь.

АГАЖУН кил. АГАЖАРУН.

АГАЙМАГАЙ нугъ., сущ.; махарик квай геройрикай садан тIвар [М. М. Гаджиев 1997: 129].

АГАКЬАЙ || АГАКЬНАВАЙ прил. 1) бегьердиз атанвай, дигмиш хьанвай. Агакьай гад акIадармир. Р. ЦIи техил фад агакьна. Р. 2) эвленмиш жедай яшара, вахтуна авай. Къе ам аял туш, агакьнавай са руш я. А. Ф. КьатI-кьатI авур зунжурар. Виридалай вилик, мураддал алай, кутугай, агакьнавай рушариз гада субайди тирди чир хьанва. Къ. М. Дагъларин деринрин булахар. Агакьнавай хциз дуьнья кван я хьи. И. Гь. Саяд. Чахъ, сусар тагъана, кIвале агакьнавай къвед-пуд хва, гъуьлуьз рекье тваз тежезвай къвед-пуд руш, кIвал-югъ тахьанвай жегьил хизанар авайди, диде-буба, юлдаш кIвале кефсуз месел алайди залумриз чизвач. А. Исаев."Чухвай верчер хьиз" тамир || ЛГ, 2000, 29. VI.

АГАКЬАРУН гл., каузат.; -да, -на, -из, -зава; -а, -ин, -рай, -мир; ахгакьарун, агакьар тавун, агакьар тахвун, агакьар хъийимир 1) ни нив, квев са вуж, вуч ятIани нин, куьн ятIани мукьув хьурун. Бубади аял къававай лампадив агакьарна. Р. 2) ни нив, квев са нив квев ятIани улакьда аваз ва я зверна мукьув хьун. За адав Москвада ахгакьарна. Р. 3) ни вуж-вуч са вуж ва я вуч ятIани са чкадай маса чкадиз ракъурна нин ва куьн ятIани ихтиярда тун [ттун]. Газетдин гьар са нумра кхьей касдал вахтунда агакьарун патал редакцияди феде­ральный почтарин управлениедиз 17 агъзур манат пул гузва. Почтунин къуллугъчияр подписчикрив газетар агакьар хъувуниз мажбур я. ЛГ, 1996, 2. II. 4) ни вуч нив са вуж ятIани са квекай ятIани хабардар авун. Зани рушан гафар тадиз бубадив агакьарна. Р. Дербентдай Къазимегъамеда Къамкъамал тади хабар агакьарна... Гь. Къ. Четин бахт. 5) ни вуч кьилиз акъудиз, тамамариз, гьазуриз алакьун. Мугьманар къведалди хуьрек агакьарна. Р. 6) куьч. са низ ятIани экъуьгъун, рикI тIар жедай гафар лугьун. За адав къвезвайди агакьарна. Р. 7) са вуч себебдалди ятIани арадай акъатнавайди адан иесидин ихтиярда хтун. "Шарвили " эпос лезги халкьдив ахгакьарайбур Забит Дадашан хва Ризванов ( 19261992) ва Байрам Наврузбеган хва Салимов я... И кьве касдин зурба зегьмет, кьве шаирдин четин зегьметар лезги халкьдин тарихда гьамишалугъ яз амукьдайдал са шакни алач. Р. Р. Лезги халкьдин игитвилин эпос. 8) авур хъсанвилиз замин гун. Зун авачир - амма халкьна Халикъди, Заз руьгь гана, кьейидалай кьулухъни Амукьдай руьгь, гьиссун патал буржар пак. Икьван крар гьикI хъийида агакьар? А. Къ. Ярагъ Мегьамедан гьазават.* Аллагьди агакьаррай! гьахъ ~.

АГАКЬУН гл., -на, -из, -зава;0, -ин, -рай, -мир; агакь та­вун, ахгакьун || агакь хъувун, ахгакьмир || агакь хъийимир 1) нин-куьн ятIани мукьув хьун. Ирид йисахъ агакьдалди зун гьадан патав гумукъна. С. С. Жувакай ихтилат. Къаст тир чи ваз зияратиз, Агакьнач чун ви къаншардиз X. Къ. Я Эренлер. Стха гила агакьнавай цIусад сахъ. А. Ф. КьатI-кьатI авур зунжурар. 2) вуж, вуч нив са вуж ва я вуч ятIани са чкадай маса чкадиз финалди са нин ятIани ихтиярда хьун, гьатун. Агакьайла вин цIийи свас, Хъуьрез-къугъваз мубарак хьуй. Е. Э. КIани ярдиз. - Чна абур гьикI кхьида, я чан стха, - лугьузва муаллимри ва чпив гвай фейи йисан квитанцияр къалурзава, - газетар чав агакь тийизвайла. ЛГ, 1996, 2. II. Гад гьарай я. Гатун са йикъа хъуьтIуьн са вацран ем гьасилзава. Бес къе кудайди агакь тавурла, сезондин кIвалахарни кьулухъ ядачни? Ш. Шабатов. кIвалахар кьулухъ язава || ЛГ, 2000. З. VIII. 3) вуч нив ван хьун. Яна лугьуз азиз Киров Агакьна чаг чIуру хабар. С. С. Зи рикI пара хьана чIулав. 4) вуж вуч ийиз вахт бес хьана, са вуч ятIани ийиз алакьун. Агъа дуьньядиз жедалди кIвачин Къванчи агакьнач къван расиз вичин. Ф. Н. Кьве устIар. Амма садра нефес чIугваз алакьнач - Вич кьейидахъ агъаз инсан агакь­нач. М. Б. Инсан. 5) вуж квев са гьикьван ятIани вахтунда тайин кIвалах ийиз алакьун. Гьа са вахтунда ам хуьруьн школада муаллимни, мискIинда имамни, кIвале чIехи хизандин бубани я эхир! Ам икьван везифайрив агакь гьикIзава? - тажубвалда гзафбуру. Гьалал хьурай, агакьзавайдални са шак алач. М. Ж. "Вун накь вучиз атаначир?". И къуллугъдал адалай Са кIвалахни алакьдач, Чун паталди виликан Зеведишдив агакьдач. Ж. Чун паталди виликан...6) эвленмиш жедай йисар хьун. Шичан бике дугъриданни агакьнавай, гъуьлуьз фидай вахтни хьанвай, амма адаз низ фидатIа, гьеле чизвачир. Ф. Шичан бике. КIвалевай руш агакьдалди вири кIвалахар за ийизвачирни? А. Р., Я. Я. Хендедадин мехъер. Амач, амач, агакьзава балаяр... А. Ал. Дурнаяр. 7) чурун, дигмиш хьун, битмиш хьун (емишар). # машмашар ~нава; ~ ципицIар ~зава;; жумарни ~да Агакьна гатун емиш, Вири халкьар шад жеда. Х Т.

* цавув агакьун.

АГАЛДАРУН гл.; -да, -на; -из, -зава; -а, -мир, -ин, -рай; агалдар тавун, ахгалдарун || агалдар хъувун, ахгалдармир || агалдар хъийимир 1) ни вуч нихъ, квехъ гуьгъуьнал алаз ракъурна, санал жедайвал авун. Руша дана калихъ агалдарна ракъурна. Р. 2) куьч. са терефдихъ ракъурун, рекье тун. Къе чна салахъ яд агалдардай югъ я. Р. 3) нугъ. ни вуч ахъаюн, гъуьргъуь авун. Ада чIул агалдарна. Р. * уьфт ~.

АГАЛДУН1 гл., каузат., ни вуж-вуч, нив-квев; -да, -на, -из, -зава; -а, -мир, -ин, -рай; агалд тавун, агалд тахвун, агалд хъийимир; 1) са ни, куь ятIани вичин тIебии ва са низ ятIани герек гьал хуьн патал адав агудна хьиз са вуж ва я вуч ятIа­ни эцигун. Ахъа жезвай ракIинив за кирпич агалднай. Р. 2) ни вуч нихъ булвилелди таъминарун. Туьквенчиди чахъ шекер агалднава. Р. 3) ни вуч квехъ вегьин, алукIун. Бубади къуьнерихь пенжек агалдна. Р. * далу ~.

АГАЛДУН2 гл., каузат., ни вуж-вуч нихъ-квехъ; -да, -на, -из, -зава; -а, -мир, -ин, -рай; агалд тавун, агалд тахвун, агалд хъийимир финин гьерекатдик квайбурухъ галаз, са фикирдал алайбурухъ галаз сад жедайвал авун. Я Багъ стха! Зегьметчийрин аслан! Тухвана и жанавурар са тевледиз ягъа! А Лутэфендини ГьинаватIа жагъурна, гъабурухъ ахгалда. Ж. Эфендиев. Азадвилин рекье.

АГАЛКЬУН сущ.; -и, -а; -ар, -ри, -ра тарифдиз лайих нетижа. Ада, белки, сифте сефер яз вичин рикIе кIватI хьанвай къван... колхоздин майишатда авай агалкьунарни кимивилер халкьдиз ачухарна. Гь. Къ. Къурухчи. Сад-садавай къакъатай вахтарани Ярагъ Мегьамедан фикирар ва къастар Шамилан агалкьунрик квай. Шамилан агалкьунар ва гъалибвилер Мегьамед эфендидин агалкьунар ва гъалибвилер тир. А. А. Имам Ярагъ Мегьамед. "Лезгинкадал илига " ктабдиз ( 1995 - йис) сифте гаф кхьей за Седакъет Керимова лезги эдебиятда кьетIен вакъиа тирди малумарнай, адан шаирвилин устадвал ва агалкьунар тестикънай. М. М. Дуьнья кIвачел къарагъда. Антоним: кимивал.

АГАЛКЬУНРАЛДИ нар. агалкьунар аваз. Кьурагьрин юкьван школа агалкьунралди куьтягьай Абдулкъадира Москвада ГИТИС-дин актервилин факультетда кIелна. М. Ш. Бубадин кIвал. Айдаев Багъиша 1955 - йисуз Москвада А. В. Луначарскийдин тIварунихъ галай театрдин драмадин артиствилин факультет агалкьунралди куьтягьна. А. М. Театрдин шаир

АГАЛТУН1 гл., вуж нихъ-квехъ; -да, -на, -из, -зава; -а || -0, -мир, -ин, -рай; агалт хъувун, агалт тавун, агалт тахвун, агалт хъийимир 1) вуж-вуч нихъ-квехъ тик гьалда авайди, са нин-куьн ятIани патахъ ян гана, гьада акIун. Къужа цлахъ агалтна. Р. Гамиш тарцихъ агалтна. Р. Исмаил жизви хкаж хьана хъуьцуьгандихъ агалтна. Ж. Гь. ИкI ва акI тушиз. 2) вуч нихъ квехъ нин-куьн ятIани къурулушдик акатун. ЯкIухъ ни агалтзава. Р. Яд цлахъ агалтнавай. Р. 3) куьч. бедендик квайди гьиссун. # цвар ~, ахвар ~.

АГАЛТУН2 гл., вуж нихъ; -да, -на, -из, -зава; -а || -0, -мир, -ин, -рай; агалт хъувун, агалт тавун, агалт тахвун, агалт хъийимир финин гьерекатдик квайбурухъ галаз, са фикирдал алайбурухъ галаз сад хьун. Гьаждал фидайла, чахъ кьве даргини агалтна. Р.

АГАЛУН гл.; -да, -на; -из, зава; -а, -ин, -рай, -мир; агал тавун, ахгалун || агал хъувун, агал хъувун тавун, агал хъийимир 1) ни вуч къенез фидай мумкинвал тун тавун паталди куьлегдалди кIевун (рак, вар ва мсб) Агална рак куьлег туна чефтедай... С. С. Пис папаз. Ам къапуяр агална акъвазна... А. Ф. КьатI-кьатI авур зунжурар. 2) вуч кардикай хкудун, кIвалах акъвазарун. Ахпа атана мискIанни агалда. А. Ф. КьатI-кьатI авур зунжурар. И вахтунда хуьре маса хабарни гьатна: мискIинар агалзава. Гь. Къ. Четин бахт. Райондин «Коммунизм патал» газетни агална... Т. Ханов. Абадлувални агьваллувал патал. Гьа инал чна чи сечкийрин собрание агалун малумарзава. Ж. Эфендиев. Азадвилин рекье.

АГАЛ: * агал хьун гл., (рак, вар, къалпагъ) квай затI къене патаз гьахь тежедай гьалдиз атун. Чна кяначир, ам вич агал хьана. Р.

АГАЛХЬУН гл.; -да, -на; -из, -зава; -0|| -а, -мир, -ин, -рай; агалхь тавун, агалхь тахвун, агалхь хъийимир 1) вуч дигмиш хьана чIур жедай гьалдиз атун. Чуьхверар агалхьнава. Р. 2) вуж; лап зайиф гьалдиз атун.

АГАЛЧУН гл.; -да, -на; -из, -зава; -0 || -а, -мир, -ин, -рай; агалч тавун, ахгалчун || агалч тахвун, агалчмир || агалч хъийимир 1) ни вуч акьализ жедай затI кIевиз акьалун. Рак агалчна, фена. Р. 2) нугъ. ни вуж;тадиз гъил яргъи авуна кьун.

АГАТУН1 гл., -да, -на; -из, -зава; -а || -0, -ин, -рай, -мир; агат тавун,