Сезгіштің өзгеруі

Тітіркендіргіштіңк бірдей күшінде әрбір адамда түрлі уақытта сенсорлық сезгіштік әртүрлі болуы мүмкін. Сезгіштік өзгеріп отырады, бірде күшейеді, бірде әлсірейді. Сезгіштік қандай да болсын тітіркендіргішке түйсктердің бірізді ауысуында өзгереді. Бұл жерде ең алдымен түйсіктердіңк қарама-қарсылығына назар аудару қажет.

Түйсіктердің констрастылығы қарама-қарсы сападағы алдындағы немесе бір мезгілдегі тітіркендіргіштердің әсерінен сезгіштіңк өзгеруі арқылы байқалады.

Мәселен, ыстықты түйсінуден кейін салқындықты түйсіну күшейе түседі. Тып-тыныш жағдайда дыбысты күшті түйсінеміз. Ашық фонда қоңыр түсі өте қоңыр түс болып түйсініледі, ал қоңыр фонда ашық түс-өте ашықтау болып көрінеді.

Сенсорлық сезгіштік түйсіктердің әртүрлі түрлерінің өзара әрекетінде өзгеріп отырады. Яғни, сезім органдарының біріне әсер еткен тітіркендіргіштер барлық басқа сезім органдарында сезгіштіктің өзгеруін шақырады.

Сенсорлық сезгіштік адамның жалпы жағдайына байланысты- сергектігіне, шаршауына, денсаулығына және аурулығына. Әрбір адам өз тәжірибесінен жақсы біледі: жалпы шаршау басталғанда көру, есіту, сипай мезу сезгіштері әлсірейді. Жоғары температуралы салқындыққа сезгіштік күшейе түседі.

Егер қандай да сезім органдарыныңк бәрі әлсіз немесе тіптен істемейтін болса,онда өмір тәжірибесіннде қажеттілікке байланысты басқа органдардың сезгіштігі күшті дами бастайды.

Мәселен, соқырларда есіту, сипай сезу және бұлшық ет қозғалыс сезгіштіктері күшті дамиды. Ал саңырау, сақауларда – көру, сипай сезу, бұлшық ет, қозғалыс түйсіктері күшті дамиды.

Сезгіштің өзгеруінде адамныңк өмірілік тәжірибесі және көбіне оның мамандығы, кейбір жағдайларда сезгіштікті арттырудың қажеттілігі пайда болады. Мәселен музыканттар дыбысмтың чәл өзгерістеріне ерекше сезгіштік аңғартатыны белгілі, сол сияқты суретшілер де түстер мен белгілерінің сәл өзгерістеріне ерекше сезгіштік ңғартады. Майлаушы - әрлеушілерде сипай сезу сезгіштігі күшті дамыған.

Адаптация

Адаптация деп түйсік органдарының сырттан әсер еткен тітіркендіргіштерге бейімделуін айтады. Тітіркендіргіштің әрекетінің өзгеруімен сезгіштік те өзгереді. Күшті тітіркендіргіштерде сезгіштік артады, ал әлсіз тітіркендіргіштерде сезгіштік азаяды. Сондықтан да адаптация жағымды және жағымсыз болып бөлінеді.

Көру түйсіктерінде адаптация анық байқалады, әсіресе жарықтан қараңғыға шыққанда және керісінше – қараңғыдан жарыққа. Мысалы, жарық бөлмеден қараңғыға, далаға шыққанда, алғашында айналаны ешқандай көрмейді, бірте-бірте біздіңк көру органымыз қарңғылыққа бейімделе бастайды. Мұны қараңғыға бейімделу деп атайды.

Эксперименттік зерттеулердіңк мәліметтері бойынша, қараңғыда жарыққа сезгіштік жарықтағы сезгіштікпен салыстырғанда 200 мың есе көбейеді (бір сағаттың ішінде) керісінше, қараңғыдан жарыққа өткенде жарық жағждайда көру органдарымыз тағы да бейімделу үшін бірер уақыт қажет. (шамамен 4-5 минут). Мұны жарыққа бейімделу деп атайды.

Адаптациялық құбылысты температуралық түйсінулер саласында да байқалады. Жаз кезінде суға сүскенде немесе душ алғанда, су алғашқы сәтте бізге салқын сияқты көрінеді, бірнеше минут өткеннен кейін суды, сол температурамен салқын емес немесе жылы сезінеміз, бұл сол температураға уақыт өте бейімделу болып табылады.

Иіс түйсінулерінде адаптация тез пайда болады. Мысалы, біз бөлмеге кіргенде. Бөлмедегі жағымсыз иісті сеземіз, содан белгілі бір уақыт өте оның иісін сзбей қаламыз. Организміміз ол иіске бейімделіп кетеді. Тәжірибе көрсеткендей, толық адаптацияда иіс сезілмейді. Мысалы, иодтың иісіне организмнің бейімделуі (иіс органына бейімделуі) 50-60 секнд өткеннен кейін болады, камфорыға 1,5- мн, ащы иісті сүзбеге -8 минуттан кейін бейімделеді.

Күшті адаптация сипай сезу түйсіктерінде немесе әлсіз қысымды байқалады. Көп жағдайда киімнің ауырлығын және қысымын біз сезбейміз, көзілдіріктің қысымын түйсінбейміз.

Кейде көзде тұрған көзілдірікті іздеп әуре боламыз.

Адаптация көру, температуралық, иіс және сипай сезу түйсіктерінде күшті болады, ал есту және ауыру түйсіктерінде әлсіз байқалады.