Билет. Мінез бен қабілет. Типтік мінез бітістері. Қабілет және нышан.
Мінез -психологияда грек тілінен аударғанда «таңба», «із» деген- сөзді білдіреді. Адамнын, мінезінің түрі өзінің қү-рамыядағы бітістердің жалпы сипатына тэуелді келеді. Ал бітістер негізгі немесе жетекші және қосалқы болып бөлінеді. Негізгілері адамның бағыт -бағдарын аныктауға ыкпалын тигизеді, яғни адамның тұрақты мінезінің сипатын береді де, ал косалқылары мінез қырларын толыктыра туседі. Адам мінезінің калыптасуының коршаған ортсына және онвң өзінің қатынасына байланысты. Бұл катынастың мэні адамнын. араласып, байланысқа келген өмірлік обьектілердің маңыздылығымен анықталады. Мінез - әрбір адамның жеке басына тэн езіндік психологиялық қасиетгер мен ерекшеліктердің жиынтығы. Мінездің қасиеттері мен ерекшеліктері әркімде әркилы жағдайда байқалып, адамның сол жағдайларға қатынасын білдіреді. Мінез ерекшеліктері-адамның даралық езіндік психикалық қасиеттері. Дегенмен, адам бойындағы ерекшеліктердің бэрі бірдей, мысалы, естудің нэзіктігі, көздің кергіштігі, есте сақгаудың шапшандығы, акыл-ойдың терсңдіп мшез ерекшеліктерше жатпайды. Адам мінезінің керіністері эрбір жеке жағдайда, оныд оқиғаларға қатысуынан аңғарылады. Адамның іс-эрекет сапасы сол іске деген қатынасымен қатар ерік-жігеріне, көңіл-күйіне, зейініне, ақьш-ойына да байлаиысты болады.Соньщ нэтижесінде адамның эр алуан психикалық процестері оның іс-әрекет түрлеріне ықпал етіп, адамиың ақыл-ойын, көңіл-күйін, эмоциясын, ерік-жігер қасиеттерінің ерекшеліктерін айқын аңғартады. Адам мінезінің қүрлымы эркилы қасиеттер жиынтығынан тұрады. Дегенмен, кейбір мінез ерекшеліктері бір-біріне тэуелді, өзара байланысты болып келеді. Міне, мінездегі осындай әр түрлі қасиеттерден құрылган біртұгас бірлікті мінез қүрлымы дейді. Ал, мінездегі езара байланыста психикалық қасиеттердің жүйке жүйесі комплекс не факторлар деп аталады.
Мінездегі қасиеттер жүйесі. Психология ғылымында мінез топтастырылып, оның касиеттері мынадай төрт түрлі жүйеге бөлініп қарастырылады. Ондай қасиеттер адамның әр алуан нэрселерге катынас ерекшеліктерін көрсетеді.
Мінездің еңбекке байланысты қасиетгері: еңбексүйгіштік, адалдық, еңбекке жауапкершілікпен қарау, жалкаулық, немқүрайлылық т.б.
¥жымға, адамдарга қатысты касиеттер: қайрымдыльщ, сергектік, талап қоюшылык асқактық, менсінбеушілік.
Өзіне-өзінің қатынасы: өркөкіректік, даңғойлық, тэкәішарлық , мактаншақтық, езімшілдік, қарапайымдылык, кішіпейілділік.
4. Заттарға қатынасы: ұкыптылық , салдьір-салактық ,
заттарды ұстап -түлуы мен ұқыпсыздьтғы т.б.
Мінез қүрлымындагы цасиеттер. Мүлдай еркшеліктер адамның азаматтық қасиеттерін көрсететін негізгі және өзекті сипатгар болып табылады. Олар-адамның қоғамдық қарым-катанасы және элеуметтік - типік ерекшеліктері. Ал, мінез қүрлымының қасиеттеріне мынадай ерекшеліктер жатады:
Мінездің терендігі. Бұл касиет адамның коғам талаптарына орай көпшілікке, ұжымға, еңбекке деген қатынасын білдіреді.
Адамның жеке басыньщ ерекшелігі, белсенділігі. Бүл қасиет-мінездің күші.
Осыған орай адам жақсы, мықгы, түрақты жэне нашар мінезді болып бөлінеді.
3. Мінездің түрақтылығының , ауьгтқымалығы мен
бейімделгіштігінің ерекше мәні бар. Мұндай адамдар әрқшш
қиыншылықтарға ұшырағанда табандылық , төзімділік пен бейімделгіштік көрсетіп, мінезінің кушін аңғартады.
Қабілет - деп әр адамның белгілі іс-әрекет түріне икемділігін айтады немесе қабілет дегеніміз-мақсатқа бағытгалған, тэлім-тәрбие жұмысына байланысты адмның бір іс-әрекетке ұйымдасқан түрде бейімделуі жэне оны нэтижелі етіп атқаруы. Адамның кабілеттілігі оған ықпал етіп отыратын тәлім-тәрбиеге орай әрбір адамда түрліше сипатта өтеді. Адамның қабілеттілігі оған ықпал етіп отыратын тэлім-тәрбиеге орай әрбір адамда түрліше сипатта өтеді. Адамның қандай да болмасын белгілі бір іс-әрекет түріне кабілетті болуы мынадай екі түрлі көрсеткіш арқылы анықталады: 1. Іс-эрекетті тез өзгерту. 2. Іс-әрекетті тез орындау нэтижесінің сапасы.
Әрбір адамның іс-әрекетті орындау тәсілі сол адамдардың психикалық таным процесінің даму ерекшеліктеріне, жүйке жүйесі талдағыштарының жүмысына, сезім мүшелерінің сыртқы тітіркендіргіштерге әсерленіп, қабылдау жылдамдығына жэне адамның даралық қасиетіне байланысты.
Қабілеттшік - адамдағы жеке-дара өзіндік ерекшелік, яғни бір адамның екінші адамнан айырмашылығып көрсететін психологиялық сипат. Қабілеттің мұндай сипаттарын былайша түсіндіруге болады. Мысалы, саусақтарының салалы болуы-кебінесе музыканттарға, ал бойшаң болып келу-баскетболшыларға тән ерекшелік. Адам бойындағы ерекшеліктср қабілеттіліктің тек белгілі бір іс-эрекетке орай табыска жетуге көмектесетів белгілері гана. Қабілеттілікке аса қажетті қасиет, мыс: музыка саласында әуенді есту мен ырғакты сезу, оларды бір-бірінен айыру болып табылады. Кез-келген адамның екі-ұш түрлі іс-эрекетті атқаруға бейімділігі болады. Бүл-адам қабілетінің жалпы түрі, өмір сүруі мен тіршілік етуге деген икемі жэне әрекетшіл көрілісі. Жалпы, кабілет адамның жеке басының әрекетімен байланысты түрде жүзеге асады. Адамның даралық ерекшеліктерінен оның арнаулы қабілеті де аңғарылады. Қабілеттің арнаулы түрі белгілі бір істі үздік орындаудан, оған деген ықылас-ынтадан, дағды мен икемділіктен айкын көрінеді. Әр адамньщ іс-эрекеттің бір түріне икемді болуы онын сол эрекетті орындауы үстінде, әсіресе, істің нэтижесінен анық байқалады. Бүл-адамдардың даралык ерекшеліктері. Арнайы жүргізілген зерттеулердің көпшілігі адамның кабілеті ата тегіне, яғни түқым куалау факторына байланысты деген квзкарасты қолдайды. Бүл көзқарас бойынша, эр адамның қабілеті оган туа берілетін өзіндік табиги қасиет.
Дегенмен, кабілетті адамда тек туа пайда болатын қасиет деген дұрыс емес, себебі кабілет- адамның даралық психологиялык ерекшелігі. Ал туа пайда болатын нәрсе-қабілеттің дамуына негіз болатын анатомиялык жэне физиологиялық ерекшелік нышан.
Нышан - мидьщ, жүйке жүйесінің, талдағыштардың адамдар арасындағы табиги даралық езгешеліктерін айыруға себеп болатын тума анатомиялық және физиологиялық ерекшеліктері.
Талант - адамның накты бір істі нэтижелі орындаудағы кабілетінің біршама жағымды қасиеттерінің өзара байланысты түрде үндесуі.
Дарыидылық - адамның белгілі бір іске деген айрықша кабілеттілігі, өмірдің қандай да бір саласында езін ерекше қырынан көрсетуі. Қабілеттің жоғарғы деңгейде дамуы талант деп аталады.
Адам кабілетіндегі талант пен дарындылық одан эрі дамып данышпандыц қасиетін тудырады. Бұл-адамның ақыл-ойы мен іс-эрекетінің ең жоғарғы дэрежеге көтерілуі.