азастандаы желдерге сипаттама

ыста осы жоары ысымды белдеуден солтстікке арай отстік жне отстік-батыс желі, ал отстікке арай солтстік жне солтстік-шыыс желі басым соады. Жоары ысымды белдеуден алыстаан сайын желді жылдамдыы баяулайды. атар айында Орталы азастанда желді орташа айлы жылдамдыы 4–6 м/сек, ал отстігінде ол 2–4 м/сек-а дейін баяулайды. Жазда желді жылдамдыы баяулайды. Оларды орташа айлы жылдамдыы шілдеде солтстік аймата 2–3 м/сек., отстікте 1–2 м/сек.

азастанны биік таулы айматарында ыста да, жазда да желді екпіні біршама кшті келеді. Сендер ткен курстан Жердегі ауаны траты аымы алай пайда болатынын жне азастан орналасан ендікте батыс желі траты жне басым екенін білесідер. Тауларда желді негізгі бір трі – жазда соатын жне тулік ішінде баытын згертіп отыратын (таерте жазытан, кеш бата таудан) жел трлері басым. Бларды тау аарлы жел деп атайды.

Тау аралы аарларда жне азаншырларда, мысалы, Жоар апасы мен Іле аары сияты жерлерде соатын жергілікті жел де бар. Жоар апасы арылы жергілікті сайан жне ебі желі, Іле аарымен шілік желі соады. Жылдамдыы 15–20 м/сек-тан немесе саатына 72 км/са асатын атты соан желді дауыл деп атайды. Жылдамдыы 30 м/сек-тан жоары болатын атты желдерге тоталайы.

Ебі желі– Эбі желі Жоар Алатауыны отстік шыысында ытайда орналасан Эбі-Нр клі азаншырында, жоары ысым пайда боланда соады. Мндай антициклонда шыыс желі трады да, азастан аумаындаы Алакл кліне арай соады. Осы кезде тменгі ысым аймаы пайда болады. Жоар апасы – ені тар тектоникалы жары, ені 20 км-ден 40 км болатын, е тар жері – 10 км шамасында. Ауа тау жоталарыны арасымен ысылып, йкеліске шырап теді, жылдамдыы секундына 60–80 м-ге жетеді. ыс кезінде ысылып ткен ауаны температурасы оршаан ортасынан 8–10°С жоары болады. Сондытан ол жылы желге жатады. Жалпы бл жел жыл ішінде орта есеппен 70–100 кндей соады. Жазда Еуразия материгі ызан кезде Ебінр азаншыры стінде жоары ысым сирек кездеседі. Ебі желі де баяулайды. Ебі желін алаш рет сипаттап жазан азаты лама алымы Шоан Улиханов. Жоар апасынан ескен кшті жел Алакл маы клдерінен балы аулауды иындатады, жол атынасына, баса да шаруашылыа зиянын тигізеді.

Сайан желі– Ебi желiне керi баытта Жоар апасы арылы Орталы Азияа арай соып тратын жел. Алакл стінде жоары ысым орнаанда, антициклон тратап кшіне енген кезде, Сайан желі солтстік-батыстан отстік-шыыса арай соады. Желді жылдамдыы 50–60 м/сек. Алакл ойысында температура – 30–37°С-а дейін тмендейді. Сайан жоталарын бойлай соатын боландытан Сайан желі деп аталады. Жел ыркйек пен суір айлары аралыында кшті соып, алан айларда бседейді. атты соан кезде Алаклді су дегейі 1 м-ге дейін ктеріледі. Табиат жадайына желді тигізер зияны кп. Сайан желі 2–3 тулікке созылуы ммкін. Жауан арды шырып, топыраты ратады, мал басын шыына шыратып, жол атынасын иындатады, балы аулауа зиянын тигізеді.

Шілік желі Шілік зені бастау алатын мздытар іріндегі салын ауаны Іле аарына арай ыысуынан пайда болады. Жел зен аарын бойлап, кндіз солтстік-батыстан отстік-шыыса, тнде керісінше баытта соады. Жыл бойы жылдамдыы 8–10 м/сек. ыста дей соан жел арды шырып, жол атынасын иындатады. Арыстанды-арабас желі аратау жотасыны отстік-батыс беткейіндегі Арыстанды зеніні аарымен соады. Жел Мойынмны стімен ткенде м тйіршіктерін суырып, мды ара брасын трады, жолды кріну ашытыы азаяды. Сондытан бл желді халы «арабас желі» деп атаан. Оны кшті болу себебі, біріншіден, ауа аыны ызылту жне Шапа арасындаы тау асуынан ткенде ауа аыныны жылдамдыы артады, екіншіден, Арыстанды зеніні аарында оны екпіні одан да кшейе тседі. Арыстанды-арабас желі солтстіктен збей соып трады. Оны жылдамдыы 35 м/сек.

ордай желі – Жамбыл облысыны отстік-шыысындаы Жетіжол жотасы мен Кіндіктас тау аралыындаы ордай асуыны стінен соатын жел. азастан жерінде ыста Сібір антициклоны орнаан кезде жылдамдыы 40 м/сек-а (саатына 144 км-ге) жетеді. Бл ірде жылына шамамен 55 кн кшті жел соады.

Малжар желі – Малжар тауынан соады, сері Маыстау, Атырау, Атбе облыстарыны отстігінде байалады. Малжар желі кзде осы ірге солтстік-батыстан жне батыстан келетін циклона Арал теізіні солтстік-шыыс жаалауындаы ойпаттар ауасыны сорылып-тартылуынан пайда болып, жылдамдыы секундына 50 м-ге жететін атты дауыл трінде отстік жне отстік-батыстан соады.

азастан жеріндегі жел жылдамдыыны географиялы таралуын талдаанда 4 м/сек-тан кшті желдерге ерекше кіл аударылады. йткені ондай желдер жел диірмендерін озай алатын кші бар. азастанда Арал–Балаш ендігінен солтстікте желді жылдамдыы 4 м/сек-тан арты. Бл желдерді энергетикалы оры 1 млрд квт. Жел кшін азастанда дытардан су тартуа, жел диірмендерін жргізуге пайдалана бастады.

Арыстанды-арабас Желі– Отстік азастан облысы Бйдібек, Ордабасы аудандары жне Тркістан алалы кімдігі аумаында байалатын табиат былысы. аратаудан бастау алатын Арыстанды зеніні аарын бойлай соады. аратауды батыс жне шыыс биік жоталары аралыындаы тар асуды серінен деп, атмосфераны зімен баыттас ауа аынымен осылан кезде кшейе тседі. Жылдамдыы 25 м/с-а жетеді. Жел солтстіктегі мды ірден соан кезде ара йынды болып басталады. «арабас желі» деп аталуы да сол былыса байланысты. Жел Арыстанды зені алабыны климатына серін тигізеді: ыста ауа райы крт суйиды, жазда аызаты уашылы алыптасып, апталап соады.