йде де, әлеуметтік мекемеде де егде адамдарға қатыгездікпен қарау оқиғаларының көбеюі.
Жасына байланысты қоғам тарапынан кемсітушілік.
Егде адамдардың құқықтарын қорғау саласындағы әлеуметтік заңнама
Қазақстан Республикасының қолданыстағы заңнамасы егде адамдардың көптеген құқықтарын бекітеді, бірақ құқықтады жариялау оның автоматты, әсіресе егде адамдардың әлеуметтік жеңілдіктеріне, ақысыз медициналық көмек алуға және дәрі-дәрмекпен ақысыз қамтамасыз етілуіне қатысты ережелерге қатысты құқықтық іске асырылуын білдірмейді.
Қазақстан Республикасының жоғарыда аталған конституциялық нормаларды іске асыруға бағытталған заңнамасын 3 бөлікке бөлуге болады: жасына тәуелсіз барлық азаматтардың, оның ішінде егде адамдар үшін аса маңызды құқықтарды бекітетін нормалар; егде адамдардың құқықтарына тікелей қатысты нормалар; егде адамдардың ерекше санаттарының ережелерін реттейтін нормалар.
Бірінші топқа көптеген заңнама актілерінде: Азаматтық кодексте, Жер кодексінде, «Неке және отбасы», «Азаматтардың денсаулықтарын қорғау туралы», «Қазақстан Республикасындағы еңбек туралы», «Қоршаған ортаны қорғау туралы», «Тұрғын-үй қатынастары туралы» Заңдарда бекітілген нормалар жатады.
Екінші топтағы нормаларға «Қазақстан Республикасындағы зейнетақымен қамтамасыз ету туралы», «Қазақстан Республикасындағы арнайы мемлекеттік жәрдемақы туралы» Заңдарды жатқызуға болады.
Үшінші топқа, мысалы, «Қазақстан Республикасындағы мүгедектік бойынша, асыраушысынан айырылған және жасына жеткен жағдайлар бойынша мемлекеттік әлеуметтік жәрдемақылар туралы», «Жаппай саяси қуғын-сүргін құрбандарын ақтау туралы», «Қазақстан Республикасында мүгедектерді әлеуметтік қорғау туралы», «Ұлы Отан соңынына қатысушы мүгедектерді және оларға теңестірілген адамдарды әлеуметтік қорғау және жеңілдіктер туралы», «Жерасты және ашық кен жұмыстарында еңбек жағдайлары ерекше зиянды және ерекше ауыр жұмыстарда істеген адамдарға берілетін мемлекеттік арнайы жәрдемақы туралы» Заңдар жатады.
Аға буын өкілдерінің заңнама актілерінің бірінші тобы бойынша өздерінің мүліктік құқықтарын іске асыру проблемасына қолданылатын барлық заңнаманы егжей-тегжей қарастырмай-ақ, жекелеген құқықтық кемшіліктерді атап өту қажет.
Отбасы заңнамасында егде адамдардың отбасыдағы жағдайын, олардың балаларымен, немерелерімен өзара қарым-қатынасын реттейтін нормалар бар. Мысалы, Қазақстан Республикасының 1998 жылғы 17 желтоқсандағы «Неке және отбасы туралы» Заңының 131-бабы кәмелетке толған еңбекке қабілетті балалардың өздерінің көмек қажет ететін еңбекке қабілетсіз ата-аналарын асырауын және оларды қамқорлыққа алуын реттейді. Алимент төлеу туралы келісім болмаған жағдайда көмек қажет ететін еңбекке қабілетсіз ата-аналарға төленетін алимент сот тәртібімен кәметке толған еңбекке қабілетті балаларынан төленеді.
Осы Заңның 132-бабы кәмелетке толған балалардың еңбекке қабілетсіз ата-аналарына қамқорлық жасамаған кезде және ерекше жағдайлар (ана-аналардың ауыр науқастануы, зақымдануы, оларға бөгде адамдардың қарағаны үшін ақы төлеу қажеттілігі, оларды халықты әлеуметтік қорғау жүйесінің интернат-үйіне орналастыру) болған кезде кәмелетке толған балалар сотпен осы себептерге байланысты қосымша шығындарды өтеуге қатысуға тартылуы мүмкін.
Заңның 139, 141-баптары немерелерді аталары мен әжелерін, сондай-ақ өгей ұлдары мен өгей қыздарының өгей әкелері мен өгей аналарын асырауға міндеттейді.
Алайда қазіргі уақытта жас ұрпақта кейбір моральдық қасиеттердің төмендеуі қарт адамдарға қарым-қатынаста дөрекі әрі адамгершілік қадір-қасиетті қорлау жағдайлары көптеп кездесетіндіктен балаларды ата-аналарына материалдық көмек көрсетуге міндеттеу жеткіліксіз.
Отбасы заңнамасы бұл контексте арнайы нормалар болмағандықтан егде адамдарды отбасындағы күштеуден қорғау туралы мәселені де реттеуі керек. Бұл проблемаға назар аудару күштеу қылмыстық жазалау әрекеттеріне сәйкес болған кезде туындайды. Сондай-ақ қылмыстық заңнамаға ауыр жағдайлардың бірі ретінде жәбірленушінің белгіленген жасқа толуы фактісін енгізу әділетті болар еді.
Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2004 жылғы 3 тамыздағы № 824 қаулысымен бекітілген Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2006-2007 жылдарға арналған заңнама жұмыстарының перспективалық жоспарына сәйкес 2007 жылдың 1-тоқсанында «Тұрмыстық күштеу туралы» заң әзірлеу жоспарлануда. Осыған байланысты, осы заңға тұрмыстық күштеу объектілерінің бірі ретінде «егде адамдар» санатын енгізу мақсатқа сай.
Егде адамдардың көбісі тұрғын-үймен қамтамасыз ету және оны ұстау проблемаларын көбіне тиісті тұрғын-үйдің болмауынан тәуелді және қолайсыз жағдайларға түсе отырып, өз беттерінше шешеді.
Жәбірленушілері егде адамдар болып табылатын тұрғын-үйге қатысты алаяқтық жағдайлардың көп екендігіне қарамастан, Қазақстанда егде адамдар (кәмелетке болмаған балалар ерекше болып табылады) жәбірленуші болып табылатын қылмыстар бойынша ресми статистика жүргізілмейді.
Қазақстан Республикасының 2006 жылғы 7 шілдедегі «Азаматтардың денсаулығын қорғау туралы» Заңыңда денсаулық қорғау саласында балалардың, әйелдердің, сотталған аурулардың, туберкулезбен, ЖҚТБ-мен (жұқтырылған қорғаныш тапшылығы белгісімен), диабетпен ауыратындардың, әскери қызметшілер мен осы саланың зейнеткерлерінің құқықтары бекітілгенімен, егде адамдардың құқықтары белгіленбеген. Бұл ретте «Қазақстан Республикасындағы мүгедектерді әлеуметтік қорғау туралы» Заңда егде мүгедек адамдарға медициналық көмек көрсету тәртібі ішінара реттелген. Осылайша, денсаулық сақтау саласында қарттар заң шығарушылардың назарынан тыс қалды және жүйеленбеген жекелеген негізде қызмет көрсетудің негізгі өмірлік маңызды пакеттерінің бірін алады.
Сонынмен бірге заңнамада медициналық мекемелерде қарттардың диагностикасымен, емделуімен және ауруларының алдын алумен айналысатын гериатриялық блімдер ашу да көзделмеген.Осыған қарамастан, бастамашылық негізде Алматы қаласының емханаларында геронтологтар 0,5 мөлшерлемеде жұмыс істейтін 16 геронтологиялық бөлмелер ашылды.
Денсаулық сақтауды реформалау және дамытудың қабылданған мемлекеттік бағдарламалары егде адамдардың медициналық көмек алу құқықтарына назар аудармайды.Бұл ретте Қазақстанда бірнеше жыл ішінде егде адамдардың денсаулықтарын зерделеуге қатысты тереңдетілген эпидемиологиялық зерттеулер жүргізілді. Мысалы, 2002 жылы 60 жасқа толған және одан жоғары жастағы 611 285 адам тексерілді (зерттелгендердің жалпы санының 14%-і). Зерттеу нәтижелері барлық анықталған аурулардың 25%-ін егде адамдар құрайтындығын көрсетті. Өз кезегінде әзірлеуге дайындалып жатқан Халық денсаулығы және денсаулық сақтау жүйесі туралы кодексте егде адамдарды мемлекеттің ерекше қамқорлығы объектісі ретінде белгілеу орынды болар еді.
Жалпы әлеуметтік заңнама туралы сөз еткенде, заңнамалық нормалардың прогрессивтік белгілерінің жоқтығы туралы, оның тұрақты өзгеріп тұратын елдегі демографиялық, экономикалық, әлеуметтік жағдайлардан «бір қадам» артта қалатындығы туралы қорытынды жасауға болады. Бұл заң шығару саласында стратегиялық жоспарлау процесі әлсіз және жүйесіз өтіп жатқандығына байланысты. Әлеуметтік және ғылыми зерттеулерді көптеген бағыттар бойынша тиісті мамандар жүргізеді. Алайда мониторингтер нәтижелері құқықтық өріске ауыстырылмайды. Егде жастағы адамдардың құқықтарын қорғау мәселесімен мемлекеттік басқару жүйесінде қабылданған шектеулі өкілеттіктеріне сәйкес өздерінің бағыттары бойынша көптеген ведомстволар айналысатынын біз білеміз. Алайда екінші жағынан,әрбір министрлік жүргізетін саясаттың біріктірілмейтіндігі егде адамдардың қорғалу сатысында білініп тұрады. Құқық қорғау көзқарасы бойынша, оң және қажетті тең құқықтан айыру ретінде егде адамдардың проблемаларына назар аудару мемлекеттің заң шығару қызметінің қағидаларына негізделуі қажет.
Зейнетақымен қамтамасыз ету саласында егде жастағы адамдардың құқықтары толығымен реттелуде. Бірақ та жүргізіліп отырған зейнетақы реформасына байланысты біздің мемлекетіміздің басым міндеттерінің бірі болып табылатын азаматтарды қартайған шақта лайықты қамтамасыз ету құқықтарын іске асыру бөлігінде туындап жатқан проблемалық мәселелер аз емес.
Өзінің экономикалық мәні бойынша зейнетақы екіжақты сипатқа ие екендігі белгілі:
бір жағынан, ол кедейшілік азайту мен қайыршылықты болдырмауға, яғни кірістің ең аз кепілдендірілген деңгейімен қамтамасыз етуге бағытталған.
екінші жақтан, ол жұмсалған табыстың орнын толтыруға және жалақының орнын басатын баламалы жеке коэффицентпен қамтамасыз етуге бейімделген.
Әр елде әлеуметтік қамтамасыз ету жүйесі пайда болған кезде, әдеттегідей осы мақсаттардың біріне жетуге бағдар алынған. Жалпы сипаттағы жүйелер, көбінесе жаппай кепілді, ең төменгі көрсеткішті қамтамасыз етуге, ал жекелеген кәсіптік топтарды ерекше қамтитын әлеуметтік сақтандыру жүйелері – жоғалтқан еңбекақыны өтеуге бағытталған, онда олар көбінесе кедейліктің алдын алу функциясын, атап айтқанда, әлеуметтік көмек көрсетуді басқа институттарға қалдырады. Зейнетақымен қамтамасыз етуді дамыту барысында осы екі мақсаттың конвергенциялануы орын алды: жалпы жүйелер сақтандыру жүйелерімен толықтырылды, ал сақтандыру жүйелері ең төменгі кепілдіктерді қамтамасыз ету туралы ережелерді қамти бастады.
1998 жылғы 1 қаңтарға дейін республикада зейнетақы жүйесі толық қызмет етті. Зейнетақы көлемі еңбекақының 50 пайызы есебінен белгіленді және соңғы жұмыс істеген он жылының 5 жылғы жұмыс өтіліне және еңбекақысына байланысты болды. Зейнетақыға әйелдер 55, ерлер 60 жаста шығатын. Бірақ қайта құру процесінің дағдарысы зейнетақы жүйесін күйреуге дейін әкеп соқты да ұрпақтардың «ортақтас» қағидасына негізделген зейнетақымен қамтамасыз етудің бөліп беру жүйесінің сәйкессіздігі айқындалды.
«Қазақстан Республикасында зейнетақымен қамтамасыз ету туралы» Қазақстан Республикасының 1997 жылғы 20 маусымдағы Заңымен зейнетақы реформасы басталды, нәтижесінде 3 қосарлас зейнетақы жүйесі қызмет етеді, атап айтқанда:
толық ортақтас жүйе – 1998 жылғы 1 қаңтарға дейін зейнеткер жасында болғандар үшін;
аралас жүйе – зейнетақы жоғарыда аталған күннен кейін белгіленген және осы уақытта белгіленетін зейнеткерлер үшін;
жинақтау жүйесі 1998 жылғы 1 қаңтарға дейін жұмыс өтілі болмаған (немесе жарты жылдан кем болған) адамдар үшін.
халық қартайған сайын алдыңғы екі жүйе кеми бастайды да жинақтау жүйесіне толық жол беретін болады.
«Қазақстан Республикасында зейнетақымен қамтамасыз ету туралы» Заңның нормалары 2001 жылғы 1 шілдеден бастап зейнетақы төлемдері ерлерге 63 жасқа, әйелдерге 58 жасқа толысымен тағайындалады деп белгіледі.
Осы заңның 13-бабына сәйкес 1995 жылғы 1 қаңтардан бастап зейнетақы, жұмысындағы үзілістеріне қарамастан, кез келген 3 жылғы орташа айлық кірісінің 60 пайызы есебінен есептеледі. 1998 жылғы 1 қаңтардан басталған кезеңдегі орташа айлық кірістің көлемі жинақтау зейнетақы қорларына міндетті зейнетақы жарналары аударылған кіріске сәйкес белгіленеді.
Зейнетақы заңнамасының талдауы соңғы төрт жылдағы зейнетақы көлемдерінің динамикасы мен оны арттыру әдістемесін қарауға мүмкіндік береді.
Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2002 жылғы 11 қаңтардағы № 31 қаулысымен 2002 жылғы 1 қаңтардан бастап зейнетақы көлемі 1994 жылғы 1 қаңтарға дейін тағайындалып алынатын зейнетақы көлемінен 25 пайызға өсті, сондай-ақ 1994 жылғы 1 қаңтардан бастап 1997 жылғы 31 желтоқсанға дейін тағайындалып алып отырған және 1994 жылғы 1 қаңтарға дейін тағайындалған және зейнетақы тағайындалғаннан кейін жұмыс істеген екі жылғы жоғарылау жалақысынан қайта есептеліп алып отырған зейнетақы көлемінен тұтыну бағалардың 2001 жылғы орташа жылдық индексіне өсті. Қаулымен зейнетақының өсірілген көлемі тиісті қаржы жылына белгіленген 25 айлық есептік көрсеткіштің 76 пайызынан аспауы қажет деп реттелген.
2003 жылы зейнетақыны екі кезеңмен көтеру жүзеге асырылды.
1 қаңтардан бастап Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2003 жылғы 14 қаңтардағы № 6 қаулысымен 2003жылғы 1 қаңтарға дейін тағайындалған зейнетақы көлемі алып отырған зейнетақы көлемінен 12 пайызға өсті, сондай-ақ өскенді есептегенде 2003 жылы белгіленген ең төменгі зейнетақы көлемі – 5000 теңгеден аспауы қажет.
1 маусымнан бастап Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2003 жылғы 11 маусымдағы № 564 қаулысымен зейнетақы көлемдері зейнеткерлердің еңбек үлесіне байланысты саралап өсірілді.
Осының нәтижесінде 1 034 000 зейнеткер көтеріңкі зейнетақы алды, бұл зейнеткерлердің жалпы саны 65,4 пайызын құрайды. Зейнетақының орташа өсу көлемі республика бойынша 2300 теңгені құрды. 5000-6000 мың теңге көлемінде ең аз зейнетақы алып отырған зейнеткерлер саны екі есе қысқарды; зейнетақының орташа көлемі 22 пайызға өсті (6485 теңгеден 7927 теңгеге дейін) және 6000 теңгеден 12000 теңгеге дейін зейнетақы алатын зейнеткерлердің үлесі шамамен екі есеге дейін өсті.
2004 жылғы 1 қаңтардан бастап Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2003 жылғы 29 желтоқсандағы № 1337 қаулысымен зейнетақы көлемі алып отырған зейнетақы көлемінен тұтыну бағалардың 2001 жылғы орташа жылдық индексіне - 5,4 пайызға өсті. Сөйтіп 2004 жылы орташа зейнетақы 8 571 теңгені құрды.
2005 жылғы 1 қаңтардан бастап Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2004 жылғы 21 желтоқсандағы № 1347 қаулысымен зейнетақы көлемі алып отырған зейнетақы көлемінен 7,7 пайызға өсті.
Қазақстан Республикасы Президентінің 2004 жылғы 19 наурыздағы «Бәсекеге қабілетті Қазақстан үшін, бәсекеге қабілетті экономика үшін, бәсекеге қабілетті халық үшін» Қазақстан халқына Жолдауында әлеуметтік мәселелер мемлекет үшін басым болып танылды. Жолдауға сәйкес 2005 жылы зейнетақы көлемдері инфляция деңгейін озып индексацияланған, бұл ретте зейнетақының ең аз көлемі 6200 теңгені құрды.
Қазақстан Республикасы Президентінің «Қазақстан экономикалық, әлеуметтік және саяси жедел жаңару жолында» Қазақстан халқына Жолдауымен 2005 жылғы 1 шілдеден бастап барлық зейнеткерлерге 3000 теңге көлемінде қосымша (базалық) зейнетақы енгізілді. Базалық зейнетақыны есептегенде, ең төменгі зейнетақы деңгейі 9200 теңгені құрайды, зейнетақының орташа көлемі - 12000 теңге. 2006 жылғы 1 қаңтардан бастап зейнетақы көлемі алып жүрген зейнетақы көлемінен 8 пайызға өсті. Одан басқа, 2006 жылғы 1 маусымнан бастап әскери қызметшілерінің, ішкі істер органдары және Қазақстан Республикасы Әділет министрлігінің қылмыстық атқару жүйесі комитетінің, қаржы полициясы мен өртке қарсы қызмет қызметкерлерінің зейнетақылары өсті. Барлығы 2000-2006 жылдар аралығында зейнетақының орташа көлемі екі есе өсті, ал келешекте базалық зейнетақы көлемін ең төменгі күнкөріс деңгейінен 75 пайызды құрайтын деңгейге дейін көбейту жоспарланып отыр. Өткізген жұмыс нәтижесінде еліміздің барлық зейнеткерлері кедейлер санатынан шықты, себебі олардың табыстары кедейлік шегінен ғана емес, ең төмен күнкөріс деңгейінен екі есе асты.
2002-2006 жылдардағы зейнетақының орташа көлемдері (теңгеде)
Алайда, оң жетістіктер зейнеткер жасындағы адамдардың тұтастай өмір деңгейінің төмен екенін жасырмауы тиіс. Зейнетақыны жыл сайын индексациялауға қарамастан, инфляция өсу үстінде, бұл қарттардың ақша жұмсау деңгейіне кері әсерін тигізеді.
Мысалы 2006 жылдың басынан бастап шілде айына дейін бағалар 5,1 пайызға өсті, ал жылдық есеппен 7 айда – 8,7 пайызға. Салыстырмақ болсақ, 2005 жылы тұтыну бағалары индексінің өсуі жылдық есеппен 8,2 пайызды құрды. Осылайша, еліміздің экономистері базалық инфляция деңгейінің жоғары екенін атап көрсетіп отыр. Инфляция деңгейі жылдық есеппен, жеміс-жидекке, сондай-ақ бензинге, дизельдік жағар-жанар майға, көмірге және мемлекет реттейтін қызметтерге бағаның өсуін ескермегенде, жалпы инфляция деңгейі 8,7 пайызды құрса, 2006 жылдың 7 айында 8,1 пайызға жетті. Бұл ретте, жалпы инфляция деңгейі 8,2 пайызды құрса базалық инфляция деңгейі 2005 жылғы 7 айда 6,8 пайызды құрды.
«Поколение» қоғамдық бірлестіктің (қарттардың ең көп санды қозғалысының) 2006 жылғы 18 қазандағы «Халықты әлеуметтік қорғаудың кезекті мәселелері» республикалық конференцияның резолюциясы шегінде әзірленген кейбір ұсыныстарын келтіргіміз келеді.
Қазақстан Республикасының Үкіметі, қарттарға өркениетті елдердегідей тиісті көңіл аудармайды. Кедейліктің негізгі себебі зейнетақы реформасында деп санаймыз. Тұрғын үй- коммуналдық қызметке тарифтер жоғары, негізгі азық түлік бағалары шарықтап кетті. Зейнетақы реформасы зейнеткердің үлесі мен оның еңбек өтілін ескермеді, Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2003 жылғы 11 шілдедегі № 564 қаулысына сәйкес 2003 жылғы маусымда өткізілген зейнетақыны қайта есептеу соның куәсі. Біз зейнетақыны қайта есептеу заңсыз жүргізілді деп санаймыз. Сонымен қатар еңбек өтілін есептеудегі жеңілдіктер ескерілмеді, зейнеткердің жалпы еңбек өтілі «Қазақстан Респуликасында зейнетақымен қамтамасыз ету туралы» Заңның 13-бабымен зейнетақыны есептеу үшін ескерілетін кірістің 75 пайызына дейін шектелді. Зейнетақы көлемі негізінен экономикалық қызмет түрлері бойынша орташа еңбекақы (ЭҚОЕА) деңгейіне байланысты, онда соңғы жылғы ЭҚОЕА есепке алынады.
2003 жылғы 11 маусымдағы № 564 қаулының күшін жоюды ұсынамыз. Зейнетақыға шыққандардың «бұрынғы» еңбекақыларын қазіргі заманға сай келтіру үшін Президенттің арнайы Жарлығы шығуы қажет.Украинаның тәжірибесі бойынша зейнетақы көлемдеріне шектеулерді алып тастау қажет, сондай-ақ зейнетақыны инфляция деңгейінен ғана емес, орташа еңбекақының өсуінен де индексациялау қажет.
Зейнетақыны орташа салалық еңбекақы бойынша есептеу бөлігінде «теңестірушілік» туралы және азаматтардың шын еңбек үлесі ескерілмегендігі туралы зейнеткерлердің айтуы дұрыс деп санаймыз.
Біздің байқағанымыз, республиканың зейнетақы заңнамасы үнемі реформалану үстінде: зейнетақы көлемдерінен басқа ақыны есептеу механизмдері, жинақтау, зейнетақы жарналарын аудару әдістемелері өзгеріп тұрады, зейнетақы қорлары қызметінің, оларды инвестициялық басқару негіздеріне өзгерістер енгізіліп отырады және т.б. Бірінші жағдайда, қазіргі зейнетақы жасындағылардың құқықтары қозғалады, ал екінші жағдайда болашақ зейнеткерлер туралы айтылады.
Сонда да зейнетақы заңнамасы қарттарды жеткілікті деңгейде қорғамайды және олардың еңбекке қабілетті жасындағы өмір деңгейін қамтамасыз етпейді.
Заңнама зейнетке шығу жасын әкімшілік мемлекеттік қызметкерлерінің мемлекеттік қызметті тоқтатуы үшін негіз ретінде белгілеп («Мемлекеттік қызмет туралы» ҚР Заңының 27-бабы), олардың еңбек ету мүмкіндігін шектеуімен мемлекеттік қызметте істейтін егде адамдардың жағдайы нашарлана түседі. Ал, Кәрілік мәселелері бойынша Мадрид халықаралық жоспарында жарияланған мақсаттардың бірі егде адамдарға олар өздері тілек білдірсе және жұмыс істейтін жағдайы болса, еңбек ету қызметін жалғастыруға мүмкіндік беру болып табылады.
Азақстандық зейнеткер үшін зейнетақы жалғыз кіріс көзі болып табылады, зейнеткерлердің біразы экономикалық тәуелділікті бастан кешеді, ал еңбекке жарамсыздары - өзін-өзі қамтамасыз етуде қиыншылыққа тап болады. Аталған жағдайлар әр адамның өзі және оның отбасы үшін, жеткілікті тамақтануды, киім мен тұрғын үйді қоса алғанда, жеткілікті өмір сүру деңгейіне және өмір сүру жағдайларының үзіксіз жақсаруына құқығы туралы (Экономикалық, әлеуметтік және мәдени құқықтар туралы халықаралық пактінің 11-бабы) құқықтық қорғаушылық бақылау өлшемдерін көтере алмайды.
Халықтың басқа санаттарынан басқа, қарттарға төленетін мемлекеттік төлемақы жүйесі арнайы мемлекеттік төлемақы мен мемлекеттік әлеуметтік төлемақыларды қамтиды.
Заңнамаға сәйкес мемлекеттік әлеуметтік төлемақылар мүгедектікке байланысты, асыраушысынан айырылған жағдайда және жасына байланысты төленеді. Жүйенің ерекшелігі, «Мүгедектік бойынша, асыраушысынан айырылуы және жасына байланысты мемлекеттік әлеуметтік төлемақылар туралы» 1997 жылғы 16 маусымдағы Қазақстан Республикасы Заңының 1-бабына сәйкес, егер адамдар бір мезгілде әртүрлі мемлекеттік әлеуметтік төлемақы алуға құқылы болса, олардың қалауы бойынша бір төлемақы тағайындалатыны болып табылады. Сонымен бірге, 8-баптың нормалары зейнеткерге зейнетақы тағайындалған кезде мүгедектік бойынша төлемақы тоқтатылады немесе алатын зейнетақы мен жинақтаушы зейнетақы қорларын ескере отырып қайта қаралады.
Ал айта келсек, бір ғана әлеуметтік зейнетақыны таңдап алу бір мезгілде әртүрлі төлемақыға құқығы бар адамдардың құқықтарын кемсітеді. Мүгедектік, асыраушысынан айырылу немесе қартаю бірдей оқиға емес және адамның тән және моральдық жағдайына теріс әсерін тигізетін жағдайларға байланысты. Осы төлемақылардың аз мөлшерін және жоғалтқан жағдайлардың нашар өтелуін ескерсек, азаматтардың жекелеген санаттарын экономикалық кемсіту оларды одан әрі қауқарсыз және қорғансыз етеді.
Сонымен бірге, зейнетақы мен төлемақы тағайындалған кезде алушы төленетін зейнетақы немесе төлемақы көлемінің өзгеруіне әкеп соғатын барлық өзгерістер туралы, сондай-ақ тұратын жерінің өзгеруі (соның ішінде Қазақстан Республикасынан тыс кету) туралы зейнетақы төлеу жөніндегі мемлекеттік орталықтың (бұдан әрі - МЗТО) қалалық, аудандық бөлімшелеріне хабарлауға міндеттенетіні анықталған [3]. Зейнетақы мен төлемақы алушылар үш және одан астам айлардың ішінде белгісіз себептермен оларға тиесілі төлемақыларын алмаған жағдайда, алмаған себебін анықтау үшін оларды төлеу уақытша тоқтатылады. МЗТО қызметкерлері АХАЖ органдарына, миграция қызметіне, мекенжай бюросына, ауылдық әкімшілігіне және т.б. жолданады және зейнетақы және төлемақы алушыларға мекенжайы бойынша барады.
Тоқтатылған төлемақылар сақталады. Жағдайдың анықталуына қарай төлемақыларды төлеу қайта басталады да алушыға жинақталған сома қайтарылады немесе доғарылады (зейнеткер қайтыс болған немесе Қазақстан Республикасынан тыс кеткен жағдайда).
Сонда да, құқықтық қорғаудың талдауы, біріншіден, төлемақыларды алуға үш ай бойы келмеу мерзімін белгілеген жағдайда, қарт адамның әлеуметтік қамтамасыз етілу құқығы айтарлықтай шектеледі. Қазіргі уақытта мемлекеттік қызмет көрсететін барлық қызметтер автоматтандырылған. Осыған орай, әлеуметтік қорғау органдарының тиісті қызметтермен ынтымақтастық орнатуы және зейнеткердің өмірінде болған өзгерістер туралы ресми ақпарат алғаны орынды.
Екіншіден, төлемақыларды оларды алмау себептерін анықтағанға дейін тоқтату осындай негіздер бойынша қарттарды кемсітпеушілік қағидаларына қайшы келеді. Халықтың басқа санаттарына қарағанда қарттардың оларға үнемі зейнетақы мен төлемақыларды алуға мүмкіндік бермейтін жағдайда болу тәуекелі жоғары (ойламаған жерден ұзақ науқас, қасында туыстарының болмауы, күтпеген жерден балаларына, немерелеріне басқа аумаққа кетіп қалуы және т.б). Қарттарды (кейбір кезде әлсіз адамдарды) МЗТО-ққа хабарлауға міндеттеу кем дегенде адамгершілікке жатпайды, көп дегенде- төрешілдікке жол береді және мемлекеттік биліктің және өздерінің қарттарына қамқоршы болатын әлеуметтік мемлекеттің беделін түсіреді. Одан басқа көптеген МЗТО-лар адамға және кезекте тұрушыларға толы, онда зейнеткерлердің де тұруы артықтау болар еді.
Республикадағы арнайы мемлекеттік төлемақылар жүйесі қызмет ете бастағанына аз уақыт өтті және шын мәнінде жеңілдіктерді ақшаға айналдыру болып табылады. Төлемақылар оған құқығы бар азаматтардың барлық санаттары пайдаланбаған шынайы жеңілдіктердің орнына енгізілген.
Бүгінгі күні «Қазақстан Республикасындағы арнайы мемлекеттік төлемақы туралы» 1999 жылғы 5 сәуірдегі Қазақстан Республикасы Заңына сәйкес Ұлы Отан соғысына қатысушылар мен мүгедектері, олардың ата-аналары мен ҰОС апат болған жауынгердің екінші рет некеге тұрмаған жесірлері, апат болған әскери қызметшілердің отбасылары, Кеңес одағының батырлары, Социалистік еңбек ерлері, үш дәрежелі Даңқ ордендерінің иегерлері, бірінші, екінші, үшінші топ мүгедектері, көп балалы аналар, саяси құғын-сүргін құрбандары және т.с. сияқты азаматтардың санаттары төлемақы алуға құқылы.
Кейбір алушылардың пікірінше ақшалай төлемақыны төлеу жойылған шынайы жеңілдіктердің орнын толтырған жоқ.Бірақ жеңілдіктерді сирек пайдаланатын ауыл тұрғындарына арнайы төлемақылар өздерінің бар құқықтарын іске асыруға мүмкіндік берген.
Кемінде алты ай жұмыс істеген тыл жұмыскерлеріне арнайы мемлекеттік төлемақы тағайындау өзекті мәселелердің бірі болып отыр.
Елімізде Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2001 жылғы 31 қаңтардағы № 161 қаулысымен Арнайы мемлекеттік төлемақы тағайындау және төлеу ережесі бекітілген. Ереженің 19-1 тармағына сәйкес 2005 жылғы қаңтар айынан бастап жұмыс өтілін анықтау, егер зейнетақы ісі бойынша куәгердің айтуымен еңбек өтілі зейнетақы тағайындау кезінде ескерілсе, өтініш білдірушіні бір кәсіпорында, ұйымда, колхозда бірге жұмыс істеген уақыттан білетін және өтініш берушінің жұмыс істегенін растап отырған уақытта өзінің жұмыс істегенін дәлелдейтін құжаттары бар бір куәгердің айтуы, соның ішінде куәгерлердің өздерінің сұрастыру хаттамалары негізінде жүзеге асырылуы мүмкін.
Сонымен бірге Ардагерлер кеңесінің өтініші де негіз болуы мүмкін.
Бұл ретте зейнетақы алу шарттары Ұлы Отан соғысы жылдары тылда жұмыс істеген көптеген қарттар үшін кедергі болып табылады. Көптеген қарттар үшін аталған шарттарды сақтау және «тыл еңбеккері » мәртебесін растау қиын. Бұл мәселеге келсек, Қазақстан Республикасы Еңбек және халықты әлеуметтік қамтамасыз ету министрлігі «Поколение» қоғамдық қозғалыстың 1932 жылға дейін туған барлық азаматтарды еңбек майданынына қатысушы деп тану () және арнайы мемлекеттік төлемақыны төлеудің жаңа әдістемесін қабылдау мүмкіндігін қарастыру туралы ұсыныстарына құлақ асқан жөн болар еді. Мысалы, Ресей Федерациясында, Украинада және Белоруссияда 1945 жылғы 2 қыркүйекке дейін 18 жасқа толмағандардың барлығына «соғыс балалары» мәртебесі беріледі және тиісінше төлемақы төленеді.
Әсіресе, «Саяси қуғын-сүргін құрбандарын ақтау туралы» 1993 жылғы 14 сәуірдегі Қазақстан Республикасы Заңының кемшіліктеріне назар аудару қажет. Адам құқықтары жөніндегі уәкілге жылсайын осы заңды түсіндіру жөнінде арыздар мен және сұрақтармен қарттар жолданады. Көрсету үшін назарларыңызды Адам құқықтары жөніндегі уәкілге жолданған азаматтардың пайыздық арақатынасына аударамыз.
2003 жылы – 0,88 %
2004 жылы – 1,4 %
2005 жылы – 0,88 %
Адам құқықтары жөніндегі уәкіл осы мәселе бойынша белсенді жұмыс жүргізді, Қазақстан Республикасы Парламентіне екі жолдау оның нәтижесі болды.
Бірінші кезекте, мәселе жаппай саяси қуғын-сүргін мен зардап шеккен адамдардың мәртебесін нақты айырып бермегендікте.
Заңның 2-бабының 3 бөлігі Кеңес одағының жоғары мемлекеттік билік органдарының актілері негізінде Қазақстанға және Қазақстаннан күштеп заңсыз көшірілген адамдарды да жаппай саяси қуғын-сүргін құрбандарына жатқызады. Ал, Заңның 2-бабының 4 бөлігі саяси қуғын-сүргіннен зардап шеккендерге бас бостандығынан айыратын жерлерде, жер аударуда немесе арнайы қоныстануда ата-аналарымен немесе олардың орнында қалғандармен бірге болған жаппай саяси қуғын-сүргін құрбандарының балаларын, сондай-ақ қуғын-сүргін кезінде он сегіз жасқа толмаған және оның нәтижесінде ата-ананың қамқорынсыз қалған саяси қуғын-сүргін құрбандарының балаларын жатқызады.
Сөйтіп, жаппай саяси қуғын-сүргін құрбандарының балалары күштеп көшірілген әрі шын мәнінде қуғын-сүргін құрбандары болып табылады.
Заңның нақты мазмұндалмауы жаппай саяси қуғын-сүргіннен зардап шегіп, белгіленген тәртіппен ақталған адамдар біржолғы ақшалай өтемақы алу құқығын іске асыру мүмкіндігінен айырылған, себебі еңбек және халықты әлеуметтік қамтамасыз ету органдары заңның 26-бабына сүйене отырып, саяси қуғын-сүргін құрбандарына ғана берілетін төлемақыны оларға тағайындаудан бас тартады.
Сонда да заң жаппай саяси қуғын-сүргіннен зардап шеккендердің өтемақы алу құқықтарын тікесінен шектемейді. Заңның 22-бабы қамауға алу, бостандығынан айыру, психиатриялық мекемеге орналастыру, арнайы қоныстану жерлеріне жіберу түрінде негізсіз қудаланған, сондай-ақ бостандығы шектеулі жағдайында еріксіз еңбекке тартылған (соның ішінде «еңбек армиясы», «ІІХК (НКВД)-ның жұмыс колонияларында») адамдарға, сондай-ақ олармен бірге бас бостандығынан айыру жерінде ұсталған балаларға ақшалай өтемақы төлеуді көздейді.
Заңның осы нормасы ақталғандардың барлық санаттарын қамтиды. Сондықтан, саяси қуғын-сүргінге тап болған субъектілер қатарына құрбандар ретінде қуғын-сүргіннен зардап шеккендер де енгізілген.
Заңның жетілдірілменгендігі қазақстандық азаматтардың көптеген топтарының жағдайына кері әсерін тигізеді.
Екінші мәселе, ол сол жылдары ата- анасының біреуінсіз қалған жаппай саяси қуғын-сүргін құрбандарының балаларын кемсіту болып табылады.
Қазақстан Республикасы Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрлігі түсіндіргендей, Заңның 2-бабына сәйкес қуғын-сүргін кезінде он сегіз жасқа толмаған және оның нәтижесінде ата-ананың қамқорынсыз қалған саяси қуғын-сүргін құрбандарының балалары саяси қуғын-сүргіннен зардап шеккендер деп танылады.
«Неке және отбасы туралы» Қазақстан Республикасы Заңының 52 және 100-баптарына сәйкес ата ананың қайтыс болуы, оларды ана ана құқықтарынан айыру, ата аналарды әрекетке қабілетсіз деп тану, ата ананың сырқат болуы, ата ананың көп уақыт болмауы, ата ананың балаларды тәрбиелеуден немесе оларды қорғаудан жалтаруы, соның ішінде, ана аналары өз балаларын тәрбие, емдеу және басқа да соған ұқсас мекемелерден алудан бас тартқан жағдайда, сондай ақ ата ананың қамқорынсыз қалған басқа да жағдайлар ата ананың қамқорынан айырылу болып саналады. Сөйтіп заңнаманың келтірілген нормасының мәніне сүйенсек, ата ананың біреуінің болмауы ата ананың қамқорынсыз қалу болып табылмайды. Заңнаманы осылайша түсіндіру ата анасының біреуі қуғын сүргінді бастан кешкен, ал екіншісі оны бастан кешпеген көптеген адамдарға теріс әсерін тигізеді және құқықтық қорғау тұрғысынан бұл әділдікке жатпайтыны сөзсіз.
Қазақстан Республикасы Әділет министрлігі Адам құқықтары жөніндегі уәкілдің жолдауына жауап бере отырып, оның ұстанымын қолдады. Адам құрбан немесе зардап шеккен болып табылды ма, оған қарамастан өтемақы тек Заңның 22-бабында аталғандарға төленеді.
Алайда, заңға өзгерістер мен толықтырулар енгізу жөніндегі заң жобасын әзірлеуді министрлік орынсыз деп санады, себебі саяси қуғын-сүргін құрбандары мен одан зардап шеккендердің саны туралы нақты мәлімет жоқ. Сондықтан өтемақы төлеуге қажетті шығындарды есептеу мүмкін емес. Ал «Нормативтік құқықтық актілер туралы» Қазақстан Республикасының заңына сәйкес Қазақстан Республикасының Парламентіне енгізілетін заң жобасына қаржылық экономикалық есептер, статистикалық деректер, қабылданғалы отырған нормативтік құқықтық актіні қолдану кезінде орын алуы мүмкін экономикалық, әлеуметтік, заңды, экологиялық салдарлардың болжаулары қоса беріледі.
Осыған байланысты, өзін әлеуметтік деп санайтын мемлекетте тән және моральдық азап шеккендерге әлеуметтік көмек көрсету саласында осындай әкімшілік кедергілердің болуы орынсыз деп санаймыз. Жыл сайын өтемақы алуға тиіс адамдардың саны азая түсетінін ескерсек, уақыт Заңды тез қайта қарауды талап етеді.
Жоғарыда аталғандарға қарамастан соңғы жылдар бойы мемлекетіміз зейнеткерлер мен басқа да әлеуметтік төлемақы алушылардың экономикалық мәселелерін шешумен айналысуға белсенді ұмтылыс жасауда.Өткізіліп отырған реформалар қарт адамдар тарапынан кейде қолдау таппаса да.Зейнетақы және әлеуметтік төлемақылар мөлшері жыл сайын өсуде. Мысалы, Қазақстан Республикасы Президентінің 2006 жылғы 1 наурыздағы Қазақстан халқына Жолдауына байланысты 2006 жылғы 1 шілдеден бастап:
соғысқа қатысушыларға теңестірілген адамдарға 2472 теңгеден 5974 теңгеге дейін;
соғыс мүгедектеріне теңестірілген адамдарға 5871 теңгеден 7313 теңгеге дейін;
ҰОС апат болған жауынгерлердің жесірлеріне 2781 теңгеден 4326 теңгеге дейін;
ҰОС жылдары қажырлы еңбегі үшін бұрынғы КСРО ордендары мен медальдарымен наградталған, сондай-ақ тылда кемінде алты ай жұмыс істеген адамдарға 1030 теңгеден 2060 теңгеге дейін және т.с арнайы мемлекеттік төлемақылар мөлшері тағы да өсті {18}.
Одан басқа реформа басталғанда күшін жойған норма, яғни ағымдағы айдың зейнетақысы мен әлеуметтік төлемдерді жүзеге асыру қайта енгізілуде.
2002 жылдан бастап республикалық бюджеттің әлеуметтік көмек көрсетуге және әлеуметтік қамтамасыз етуге арналған шығындары, 2006 жылды қосқанда, 160млрд. теңгеден 362 млрд. теңгеге дейін өсті. Қазақстан Республикасының Президенті өзінің жолдауында атап өткендей, мүмкіндігі өсе келе мемлекет көрсететін көмектің мөлшерін көтеруді жалғастыра береді.
Қазақстан Республикасы Үкіметі әлеуметтік заңнамалық саясатты жүргізуші ретінде маңызды және байланыстырушы рөлін атқарады.
Қазақстан Республикасы Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрлігі зейнеткер жасындағы халықты әлеуметтік қорғауды стратегиялық жоспарлау саласында жетекші ведомство болып табылады. Өз функциясын іске асыру мақсатында министрлік екі бағдарламалық құжат әзірледі: Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2001 жылғы 27 маусымдағы № 886 қаулысымен бекітілген Қазақстан Республикасының халқын әлеуметтік қорғау тұжырымдамасы (бұдан әрі – Тұжырымдама) және Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2004 жылғы 30 қарашадағы № 1241 қаулысымен бекітілген Қазақстан Республикасында әлеуметтік реформаларды одан әрі тереңдетудің 2005-2007 жылдарға арналған бағдарламасы (бұдан әрі – Бағдарлама).
Тұжырымдамаға сәйкес қолданылып жүрген Қазақстан Республикасының халқын әлеуметтік қорғау жүйесі толық ортақтас қағидасының басымдылығымен, мемлекеттік қатысудың жоғары деңгейімен және төмен ынтасымен сипатталады. Мүгедектік, асыраушысынан айырылу бойынша, жасына байланысты әлеуметтік қамтамасыз ету толық ортақтастық қағидасында ұйымдастырылған. Барлық жеке тұлғалар- Қазақстан Республикасының азаматтары, Қазақстан Республикасы аумағында тұрақты тұратын шетелдіктер, азаматтығы жоқ тұлғалар тәуекел жағдай туған кезде, еңбек қызметіне қатысуына және жарнасына қарамастан, егер заңдарда және халықаралық келісімдерде өзгеше қарастырылмаса бірдей деңгейде мемлекеттік жәрдемақы алады.
Әлеуметтік саланы реттейтін заңнама әлеуметтік тәуекелдерге негізделген. Заң шығарушылардың болжамы бойынша заңнама әділ болуы қажет, яғни алушылар үшін әлеуметтік құқықтарын іске асыру оңай болуы қажет. Мемлекет кепіл беретін өтемақының ең төмен көлемі еңбек өтіліне және еңбекақысына қарамастан бірдей әлеуметтік тәуекелмен бірдей төлемақы деңгейін ұсынуы қажет.Сонымен қатар қосымша қорғау деңгейі әрбір нақты адамның жүйеде қатысуының ұзақтығы мен көлеміне байланысты болуы керек. Ол әрбір азаматтың мемлекеттен тәуелділігін емес, жеке жауапкершілігін ынталандыруы қажет. Жалпы алғанда, барлық еңбекке жарамды азаматтар өздерінің келешегі мен отбасыларының әл-ауқаты үшін жауапты болуға ұмтылуы қажет. Ол пәрменді болуы қажет – төлемақы атаулы болуы қажет, яғни оған құқығы бар және барынша мұқтаж адамдарға берілуі қажет. Тиімді – яғни ашық және жақсы басқарылатын, аз шығынды және қарапайым болуы қажет.
Осылайша, әлеуметтік қорғау жүйесі өзіне мынадай қорғау элементтерін қамтуы тиіс:
барлық азаматтарға бюджет есебінен әлеуметтік тәуекелдерге байланысты мемлекеттік төлемақыларды;
бірінші кезеңде жұмыс берушілер есебінен және келешекте сондай-ақ қызметкердің есебінен міндетті әлеуметтік сақтандыруды;
жинақтаушы зейнетақы жүйесін;
әлеуметтік көмекті және бюджет қаражаты есебінен азаматтардың белгіленген санаттарын арнайы мемлекеттік қолдау бағдарламаларын.
Концепцияның қисынды жалғасы ретіндеБағдарлама мемлекеттік әлеуметтік стандарттар жүйесін халықаралық стандарттарға кезең кезеңмен жақындату, негізгі әлеуметтік тәуекелдерді (қартаю, еңбекке жарамсыз болу, асыраушыдан айырылу) әлеуметтік сақтандыруды дамыту, әлеуметтік қызметтердің қол жетімділігін кеңейту және сапасын арттыру сияқты міндеттерді белгіледі. Сонымен бірге – бұл халықты әлеуметтік қамтамасыз етумен қамтуды кеңейтуге жағдай жасау және әлеуметтік қамтамасыз етудің схемаларын жеке таңдау үшін мүмкіндіктер беру, жүйенің барлық субъектілерінің (мемлекеттің, қызметкерлер мен жұмыс берушілердің, алушылардың) әлеуметтік қамтамасыз ету жүйесін басқаруда қатысу механизмін жасау, әлеуметтік қамтамасыз ету жүйесінің қызметін қамтамасыз ететін институттарды одан әрі дамыту және т.б.
Бағдарлама өзіне оны іске асыру жөніндегі іс-шаралар жоспарын қамтиды, ал біздің ойымызша бұндай жоспарды іске асыру тиімділігі төмен болады, себебі көптеген жоспарлы іс шаралардың сипаты декларативті, сонымен бірге орындалу мерзімдері өте ұзаққа созылғын, 2005-2007 жылдар. Мысалы, «халықты әлеуметтік қорғау жүйесін аумақтық деңгейде басқаруды жетілдіру үшін шара қолдану», «әлеуметтік қызмет көрсететін ұйымдар жүйесін кеңейту жөнінде ұсыныстар енгізу», «аз комплекті интернаттық мекемелерді ашу жөнінде ұсыныстар енгізу». Менің ойымша, интернаттық мекемелер жүйесін кеңейту жөнінде ұсыныстар енгізу үшін салалық іс шаралар жоспарын әзірлеу қажеті жоқ, ашылуға жоспарланып отырған интернаттық мекемелердің нақты саны мен оларға қажет қаражатпен нақты мақсат қойылуы қажет. Халықты әлеуметтік қорғау жүйесін басқаруды жетілдіру үшін шара қолдану ведомствоның негізгі міндеті болып табылады. Тиісінше осындай Бағдарламаны орындауды бақылау үстірт және сөзбұйда сипатында болады.
Осылайша, салалық, аумақтық бағдарламаларды әзірлеу және жоспарлау мәселесіне, соның ішінде әлеуметтік саясат саласында неғұрлым жауаптылық пен кәсіби сипат таныту қажет.
Одан басқа, әлемдік қауымдастық қабылдаған Қартаю мәселелері бойынша Мадрид іс шаралары аясында республикамызда ұлттық іс шаралар жоспарын және қарттардың әлеуметтік дамуының саяси, экономикалық, этикалық және рухани тұжырымдамасын әзірлеу қажеттілігі туындап отыр.
Үкіметтер Халықаралық іс әрекет жоспарының ауқымды ұсыныстарын жүзеге асыру үшін жауапты. Жоспарды ойдағыдай жүзеге асыру үшін бірінші қажетті қадам ұлттық даму бағдарламаларына және кедейлікті жою стратегияларына қартаю мәселелерін және қарттарды мазалап жүрген мәселелерді енгізу болып табылады. Бір уақытта жаңа бағдарламаларды әзірлеу, қаражатты мобилизациялау және қажетті адам ресурстарын дайындау жөнінде шаралар қолдану қажет (13). Айтса да, осы бағытта кейбір қадам жасалды. Дүниежүзілік кәрілік мәселелері жөніндегі ассамблеяның шешімдері негізінде Еуразиялық экономикалық қауымдастықтың Парламентаралық ассамблеясы 2003 жылғы 16 маусымда қарттарға қатысты мемлекеттік саясаттың халықаралық қағидаларын Еуразиялық экономикалық қауымдастыққа мүше мемлекеттердің құқықтық жүйелеріне енгізу жөнінде ұсыныстар қабылдады. Осы ұсыныстар қарттарға қатысты мемлекеттік саясаттың негізгі бағыттарын белгіледі және мынаған шақырды:
қарттарға қатысты мемлекеттік саясаттың халықаралық қағидаларын жүзеге асыруға, оларды нақты мемлекеттік және ұлттық бағдарламаларда және іс әрекеттерде іске асыруға ықпал етуге;
қәрілік мәселелерін мемлекетаралық және ұлттық даму жоспарлары мен бағдарламаларына және т.с. енгізуді қолдау;
ТМД кейбір елдерінде үкіметтері Мадрид жоспарын іске асыруды бастаған. Мысалы, Ресей Федерациясында «Аға ұрпақ» федералдық мақсатты бағдарлама- Аға ұрпақ азаматтарына қатысты мемлекеттік әлеуметтік саясаттың 2010 жылға дейінгі тұжырымдамасы. Қырғызстанда «Қырғыз Республикасында Кәрілік мәселелері жөніндегі мадрид халықаралық іс шаралар жоспарын ілгері жылжытуда мемлекеттік органдардың, азаматтық қоғамның және халықаралық ұйымдардың өзара іс қимыл жасау механизмдерін жетілдіру» халықаралық конференциясының Бішкек декларациясына қол қойылды. 2006 жылғы тамызда, Молдовада «Второе дыхание для пожилых и неимущих людей Бельц» қоғамдық ұйым денсаулық сақтау және әлеуметтік қорғау және салалық ұйымдармен бірлесіп кәрілік мәселелері және Молдовада қарттарды қорғау жөніндегі іс шаралар жоспарын әзірледі. Әзірбайжанда еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрлігі Қарттарды әлеуметтік қорғауды нығайту жөніндегі мемлекеттік бағдарламаны қабылдады.
Жалпы, осымен ілгері жылжыту тоқтап қалды.
Қазақстан Республикасының қарттар құқықтары саласындағы заңнамасына жасалған талдау мынадай кемшіліктердің бар екенін растайды:
Қарттардың әлеуметтік дамуы жөнінде концепция, сондай-ақ ұлттық іс шаралар жоспары жоқ;
Қазақстан Республикасында әлеуметтік реформаларды одан әрі тереңдетудің 2005-2007 жылдарға арналған Бағдарламасын іске асыру жөніндегі салалық іс шаралар жоспарының нақты мақсаттары мен оларға қол жеткізу көрсеткіштерін көздемейді, тиісінше аталған бағдарламаны іске асыру мониторингі мен бақылау еліміздің қарттарының барлық мәселелерінің жиынтығын қамтымайды.
Денсаулық сақтауды реформалау және дамыту бағдарламасы қарттардың медициналық қызметке құқықтарын қамтамасыз етуге аса назар аудармайды. Медициналық мекемелерде қарт адамдардың ауруларын диагностикалаумен, емдеумен және алдын алумен айналысатын гериатриялық бөлімдерді ашу заңнамалық тұрғыдан көзделмеген. «Азаматтардың денсаулығын сақтау туралы» Қазақстан Республикасының Заңында қарт адамдардың денсаулық сақтау саласындағы құқықтары жүйелендірілмеген. Жалпы, әлеуметтік заңнама саласындағы стратегиялық жоспарлау процестері жүйелі түрде жүзеге асырылмайды, социологиялық, ғылыми зерттеулердің және мониторингтердің нәтижелері заңнамада ескерілмейді.
«Саяси қуғын-сүргін құрбандарын ақтау туралы» Қазақстан Республикасы Заңының тұжырымдарының нақты болмауы жаппай саяси қуғын-сүргіннен зардап шегіп, белгіленген тәртіппен ақталған адамдардың бір бөлігі өтемақы алуға құқығын іске асыру мүмкіндігіне ие бола алмайтынына әкеп соғады.
«Мемлекеттік қызмет туралы» Қазақстан Республикасы Заңының 27-бабы егде жастағы әкімшілік мемлекеттік қызметкерлердің зейнетке шығу жасын мемлекеттік қызметті тоқтатуы үшін негіз ретінде белгілеп, олардың еңбек етуді жалғастыру мүмкіндігін шектейді.
Зейнетақы заңнамасы қарттарды жеткілікті деңгейде қорғамайды және оларға лайықты өмір сүру деңгейін қамтамасыз етпейді. Заңнамалық тұрғыда бір ғана әлеуметтік зейнетақыны таңдап алуды талап ету бір мезгілде әртүрлі төлемақыға құқығы бар адамдардың құқықтарын кемсітеді. Заңға тәуелді актілер деңгейінде Ұлы Отан соғысы жылдары тылда жұмыс істеген қарт адамдар үшін белгіленген төлемақы алу шарттары қиындық тудырады. МЗТО-ққа төленетін зейнетақы немесе төлемақы мөлшерін қайта қарауға әкеп соғатын өзгерістер туралы міндетті түрде хабарлау рәсімі төрешілдікке жол береді және мемлекеттік биліктің және өздерінің қарттарына қамқоршылық ететін әлеуметтік мемлекет қағидасының беделін түсіреді.