Айтарымның кемушілік заңы. Ауқым әсері.
Пайдаланатын факторлар санының өзгеруі талданатын үдерістерге (процестерге) қандай ықпал жасайтынын көрейік. Мұнда (әдетте факторлар санының өзгеруі жөнінде айтылғанда), уақыттық кезеңдердің шектеуі қажет. Қысқа мерзімді кезеңде бір фактор тұрақты болып қалады. Ұзақ мерзімді кезеңде 2 фактор да ауыспалы.
Қысқа мерзімді кезеңдегі өндірістік функцияның түрі:
Q = f (NL,K), егер еңбек ауыспалы фактор болып тұрса, (оның қолдануы көбееді/азаяды), ал капитал тұрақты болып қалады.
Немесе Q = f (L, NK), егер ауыспалы фактор – капитал, ал тұрақты – еңбек болған жағдайда.
Ауыспалы фактордың өсу сызығы оның өсіне жараспалы параллельді сәуле тәрізді көрсетіледі.
K
K* K*
L 2L L
49 сурет.Қысқа мерзімді кезеңдегі өндіріс факторлары
Сәулені бойлай оңға қарай қозғалыста K/L ара қатысы азаяды, солға қарай – көбееді, өйткені капитал бірлігінің белгіленген саны еңбектің көптеу не аздау санына келеді. Демек, қысқа мерзімді кезеңде факторлардың шамасы шығару өзгерістердің ықпалымен өзгереді. Осы ықпалдың дәрежесін анықтау үшін бір қатар категориялар пайдаланады:
1.Жиынтық (жалпы) өнім ТР (total product) – шығарудың жалпы көлемі;
2.Орташа өнім АР (average product) – жиынтық өнімнің ауыспалы фактор санына қатынасы. АРL = TP/L; APK = TP/K (АРL уақыт бірлігінде өнім шығаруды сипаттап, еңбек өнімділігі деп аталады; APK – капиталдың (негізгі қордың) пайдалану нәтижелілігін сипаттайды да, қор қайтарымы деп аталады.
3. Шекті өнім МР (marginal product) – ауыспалы фактор бірліктерінің қолдануын көбейтуден алынған жиынтық өнімнің өсімі. MPL =ΔTP/ΔL; MPK = ΔTP/ΔK
1. Жиынтық, орташа және шекті өнімдердің графиктері 50 суретте көрсетілген.
TP TPmax
AP, MP
AP
MP
50 сурет.Жиынтық, орташа және шекті өнімдер
Графикте жиынтық, орташа және шекті өнімнің көрсеткіштері арасында өзара қатынас бар екендігі көрінеді.
2. шекті өнім орташа өнімнен асқан жағдайда, орташа өнім көбееді (МР>АР);
3. орташа өнім шекті өнімнен асқанда, орташа өнім азаяды (МР<РР);
4. орташа өнім шекті өнімнің қисық сызығының қиылысу нүктесінде өзінің ең жоғары маңызына жетеді (МР = АР).
Егер шекті өнім нольге тең болса, жиынтық өнім өзінің ең жоғары маңызына жетеді. Жоғарыда қаралған факторлардың ауысу мысалын бір фактор ауыспалы, ал екінші тұрақты болатын ахуалға көшіруге болады: ауыспалы фактордың қайтарымы түседі, яғни ауыспалы фактордың шекті өнімі де қысқарады (оны жұмыскерлер мен станоктар мысалында көрсетуге болады). Ауыспалы фактор шекті өнімінің қысқаруы өнімділік кемушілігінің заңы (қайтарым кемушілігі), ол жалпы сипатты болып, шекті пайдалылық кемушілігі заңымен бірге микроэкономика теориясының негізі болатын заңдарының бірі. Сонымен, қысқа мерзімді кезеңде өндірістің кеңеюі шекті өнімділіктің кемушілік заңына тәуелді.
Ұзақ мерзімді кезеңдегі өндірістік функцияның түрі:
Q = f (NL, NK).
Екі фактор ауыспалы болып, олардың ара қатысы көбею жағдайында да өзгермейді. Сондықтан, шекті өнімділік кемушілік заңының ұзақ мерзімді кезеңіндегі өндірістің кеңею жағдайында әрекеті жоқ. Мұнда ауқымға байланысты экономия қағидасы жүреді (әрекетте).
Ауқым әсері– өндіріс факторлар шығын шамасының салыстырмалы өзгеруі мен шығару көлемінің салыстырмалы өзгеруінің ара қатысы.
Өндіріс факторларының N есе өзгеруі шығаруды да N есе өзгертеді, ол ауқымның тұрақты қайтарымын немесе ауқымның тұрақты әсерін білдіреді. Өндіріс факторларының N есе (өсуі) шығарудың N есе аздау өсуі ауқымның қайтарым кемушілігі немесе ауқымның теріс әсері болады. Егер өндіріс факторларының N есе өсуі шығарудың N еседен көп өсуіне әсер етсе, оны ауқымның өсу қайтарымы немесе ауқымның оң әсері деп айтады.
Изокванта картасын талдай келе, ұзақ мерзімді кезеңде ауқым әсерінің білінуін көруге болады. Егер шығару көлемі тең шамада өскенде изокванталар тақалса (51-а), ол ауқымның оң әсерін көрсетеді – шығарудың көбеюі факторлардың аз шығындарын талап етеді. Ал изокванталардың алшақтауы (51-в) ауқымның теріс әсерін көрсетеді – шығарудың көбеюі көптеген шығындарды талап етеді. Оған сәйкес, егер изокванталар сол калпында қалса (51-б), ауқым әсері тұрақты болады.
K K K
а) L б) L в) L
51 сурет.Изокванта картасындағы ауқым әсері
Шығару көлемінің өсуінде (ол фирманың өсуіне тең) ең алдымен ауқымның оң әсері орын алады, сонан соң ол ауқымның тұрақты әсерімен, соңында ауқымның теріс әсерімен ауысады. Тәжірибеде ұйымдастыру факторы ауқым әсерінің себебі болып келеді. Өсу қайтарымы барысында пайда болған шығындарды үнемдеу мүмкіндіктері мамандандыруды тереңдету, жаңа технологияларды пайдаланудың арқасында ұйымдастыру факторы өзін өнімділіктің өсуінде көрсетеді. Кемушілік қайтарымның барысында ол басқару мен үлестіруде, әкімшілік шығындарда көрінуі мүмкін. Бастапқы кезеңдерде фирманың оң сәттері көп, бірақ бір шекке жеткенде өсіп кеткен фирманы басқару қиындай түседі де, қайтарым теріс болады. Жоғарыда қаралған жиынтық, орташа және шекті өнімдердің көрсеткіштері факторлар санының өзгерістерін өлшеу мен талдау үшін керек. Олардың көмегімен шекті өнімділігінің кемушілік заңы әрекетін бағалауға болады. Бірақ олар абсолюттік көрсеткіштер болып келеді, сондықтан олардың қолдануы толық талдауға жеткіліксіз. Сол себептен салыстырмалы көрсеткіштер пайдаланады, көбінесе, өндіріс факторларының икемділігі. Өндіріс факторлары икемділігінің коэффициенті талданатын фактордың бір пайыздық өзгеруіне көлем әсерінің шамасын көрсетеді. Ол талданатын фактор шекті өнімнің орташа өніміне деген қатысына тең:
ЕL = MPL/AP
EK = MPK/APK