Рудалы пайдалы азбалар

Азастанны пайдалы азбалары

азастан зіні жер ойнауыны байлыымен йгілі. Бл Жер ыртысыны геологиялы рылысы мен даму ерекшеліктеріне байланысты. Тау тзілу, магмалы жыныстарды енуі жне метаморфизм (згеріске шыраан), яни эндогендік процестерді ртрлілігі, солармен байланысты тау жыныстарыны рылымында, минералды жне химиялы рылысында болан андай да бір згерістер трлі пайдалы азбаларды тзеді.

Пайдалы азбалар деп, азіргі техниканы даму дегейінде, табии трінде немесе делгеннен кейін шаруашылыта пайдалануа болатын минералдар мен тау жыныстарын айтады. детте, таулы айматарда (атпарлы жне атпарлы-жапарлы аудандарда) жне шгінді абыынан айырылан платформаларда рудалы азбалар кені кптеп кездеседі.

Ал шгінді тріндегі пайдалы азбаларды (мнай, газ, кмір, уран жне т.б.) шгінді абыы бар платформаларда (жазытарда) кездестіруге болады.

1919—1923 жылдарды зінде араанды тас кмір алабыны нерксіптік ммкіндіктері аныталды. Содан бері азастанда геологиялы пайдалы кендер ашылып, жоспарлы зерттеу жмыстары жйелі трде жргізіліп келеді.

азастанда аса маызды минералды шикізат трлеріні брі дерлік бар. Елімізді жер ойнауынан Менделеев кестесіндегі 105 элементті, оны 70-іні мол оры шоырланан жне 60-тан астамы ндіріледі. 6 мыа жуы пайдалы азбалар кен орындары ашылан. Пайдалы азба орындары жанатын, кен жне кен емес болып ш топа блінеді. Жанатын пайдалы азбалара мнай мен газ, кмір, уран жне т.б. кен орындары жатады.

Мнай мен газ

Мнай мен газды мол оры Атырау, Маыстау, ызылорда, Атбе жне Батыс азастан айматарында шоырланан. Мнай елімізде бірінші рет 1899 жылы арашгілдегі Ембі кен орнындаы мнай ысынан (скважина) атылады. Ал 1911 ж. Доссор, 1915 ж. Маат кен орны пайдалануа берілді. Бл кен орындарына алпысыншы жылдары Маыстау тбегіндегі зен мен Жетібай осылды. Кейінірек олардан да куатты аражамбас пен аламас, Теіз (Атырау облысы), Кекия жне Жаажол (Атбе облысы), арашыана (Батыс азастан облысы) пен мкл (ызылорда облысы) кен орындары ашылды. азір азастанда мнай мен газ шоырланан 14 алап жне 207 кен орны бар. 1999 жылы азастан ойнауынан алашы отанды мнай алынанына жз жыл толаны тойланды. Бгінде республиканы жылына (2005 ж.) шамамен 50,2 млн мнайы шет елге шыарылады. 2000 жылы Атырауды солтстік шыысында 45 км жерде Каспий айраында ашаан мнай кен орны ашылды. Ол соы 30 жылдаы дние жзіндегі е ірі кен орны. Геологиялы оры 4,8 млрд тоннаа бааланды. Жалпы азастандаы мнай орыны болжамы 20-25 млрд тонна. азастандаы жалпы газ коры 6 трлн м3. Дние жзінде он екінші орын алады. Соны 70%-ыарашыанаты лесінде

Кмір

азастанда кмір оры мол. Мнда тас кмір мен оыр кмірді 10 алабы, 300 кен орны бар. азастанны жалпы кмір оры 164 млрд тоннаа жетті. Республика 90-жылдарды аяына арай жылына 90 млн т. кмір ндіреді. алымдарды жобалауы бойынша жылына 140 млн т. ндірілсе еліміздегі кмір оры 250 жыла жетеді. Кмір кен орындарыны басым блігі араанды, Павлодар жне останай облыстарында орналасан.

азіргі кезде араанды алабы 3600 км² жерді алып жатыр. Бл азастанны негізгі кмір базасы. араанды кмірі кокстелетіндіктен сапасы те жоары. Тас кмірді 80 кабаты аныталан, оларды жалпы алыдыы 120 м. Кмірді барланан жалпы оры 60 млрд т.

Маызы жаынан екінші орынды Екібастз кмір алабы алады. Бл алап Сарыара мен Ертіс маы жазыы аралыында орналасан. Павлодар облысында ауданы 160 км², азып алынатын кмір абатыны алыдыы 150 м. ашы діспен ндірілетін боландытан, еліміздегі кмірді е арзаны болып табылады. Дние жзіндегі е ірі «Алып» кенішінде жылына 36 млн т. кмір ндіріледі. Соы кезде Майкбі (Павлодар облысы) жне Торай (Обаан) кмір алаптарын игеру басталып, сондай-а Екібастз кмір алабыны «Алып», «Солтстік» жне «Шыыс» кеніштерінде кайта ру, кайта жабдытау жмыстары жргізілуде.

Рудалы пайдалы азбалар

Темір. азастан темір кені оры жнінен ТМД бойынша Ресей мен Украинадан кейін шінші орын алады (17 млрд т). Оны 93%-ы ашар, Сарыбай, Соколов, йет, Лисаков кен орындарында, Солтстік азастанда шоырланан. Сарыбай темір кен орнын 1948 жылы шыш М.Сургутанов ашты. ша кен стінен шанда, темір аномалиясыны серінен тсбаар тіліні кенет ауытыаны шышты кілін аударды. Кп замай, те сирек кездесетін темір кені ашылды. Мндаы кен жоары сапалы жне оны рамындаы темірді млшері 50-60%-ды райды. Шгінді жыныстардан пайда болан рудалар останай облысындаы йет жне Лисаков кен орындарында кездеседі. Руда 30 м тередіктен ашы діспен ндіріледі. Кенні рамында таза темір 37-52%. Темір кеніні шаын кен орны араанды (Кентбе, аратас), Солтстік азастан (Атансор) айматарында бар.

Марганец. азастанда 11 марганец кен орны бар, е ірі кен орындарына Орталы азастандаыАтасу жне Жезді жатады. Мндаы рудаларды 27%-ына жуыы марганец. Марганец кендері лытау, Сарыара, аратау, Маыстау ірлерінен де табылды.

Республикадаы марганец рудасыны оры 408 млн тоннаны райды. Дние жзі бойынша 2-ші орында.

Хром. Хромит кен орындарыны 99%-ы Малжар тауларында кездеседі. Кемпірсай жне Д тобына жататын кен орындары жоары сапалы рудалармен йгілі. азастан хромит кеніні барланан оры мен жылды ндірілетін млшері жнінен дние жзінде екінші орына шыты. Олар тоттанбайтын болат орытуа ажет. Хром лемні 40 еліне шыарылады. Хромит кендері останай, Шыыс азастан облыстарында да ашылды. ТМД елдеріндегі хромитті 97 %-ы азастанда ндіріледі. Оны 21 кен орны есепке алынан. Жалпы оры 430 млн т. Никель. Никельді едуір коры Малжар таулы ауданында гілген тау жыныстары рамында шоырланан. Никельді 40-тан аса ірі кені Атбе облысындаы Кемпірсай кен орныны гілу ыртысындаы Братал кеніштеріне де шоырланан. останай облысындаы Аара, Атау кендеріні коры мол, сапасы жоары. Никель кен орындары араанды, Шыыс азастан облыстарында да бар.

Алюминий. азастанда алюминийді негізгі шикізаты боксит. Ашылан 200 кен орныны 50-ден астамы платформалы типке жатады. Негізгі кен орындары Сарыараны солтстік-шыысында Акмола жне Торай ойысында (Аралы торабы). Блардаы боксит коры онша кп емес. Сондытан рамында глиноземы бар баса шикізат кздерін (нефелин рудасы, Екібастз кміріні алдыы) пайдалану жолдары іздестірілуде. азастан алюминий ндіру жнінен ТМД елдері арасында алдыы орындарды бірін алады.

Мыс. азастанда мыс рудасыны аса бай орлары бар. Мысты мтастарды е ірі кен орны Жезазан. Жезазан кен орныТМД бойынша бірінші, дние жзінде екінші орында. азастан мыс ндіру жаынан дние жзінде жетінші орын алады. німні 92%-ы шет елге шыарылады.

Мысты кен орындарыны ірілері оырат, Бозшакл. Блардаы мыс ашы діспен азылып алынады, біра рудада металл млшері аз. Полиметалдар. Полиметалл кеніне орасын, мырыш, мыс оспалары, алтын, кміс, таы баса металдар жатады. орасын мен мырышты е бай кен орындары Кенді АлтайдаыРиддер, Зырян, т.б. жерлер. Мндаы кендерде металл кп. Полиметалл кен орындары Жетісу Алатауындаы Текелі жне аратаудаыАщысай мен Мыралымсайда бар.

Соы жылдарда орасынны бай кен орындары Орталы азастанда (ызылеспе, асаайыр, т.б.) барланды.

Полиметалдар

Полиметалл кеніне орасын, мырыш, мыс оспалары, алтын, кміс, таы баса металдар жатады. орасын мен мырышты е бай кен орындары Кенді Алтайдаы Риддер, Зырян, т.б. жерлер. Мндаы кендерде металл кп. Полиметалл кен орындары Жоар Алатауындаы Текелі жн аратаудаы Ащысай мен Мыралымсайда бар. Соы жылдарда орасынны бай кен орындары Орталы азастанда (ызылеспе, аскаайыр т. б.) барланды.

Алтын. азастанда 196 алтын кен орны бар. Алтын республиканы шыысындаы Алтайда, алба жотасы шеберінде, солтстік-батысындаы Жітіара ірінде ндіріледі. Орталы азастанны солтстік аймаындаы алтын шыатын кен орындары: кварцты желі, кайталама кварцит пен шашыранды алтын (Степняк, Асу, Майайы) кездеседі. алба жотасында да кварцты желі жне шашыранды алтын кен орындары шоырланан. Шаын кварцты-желілі кен орындары Жетісу жне Іле Алатауларында да бар.

Сирек кездесетін металдар. Бл топа вольфрам, молибден, ванадий, висмут, срме, т.б. жатады. Аталмыш кен орындары бойынша Орталы азастан алдыы орында. Кейбір сирек кездесетін металдар (кадмий, индий, висмут, селен, сынап, т.б.), сондай-а полиметалл кен орындары Жетісу Алатауы мен Алтайда шоырланан.