сыныпа емтихан билеттеріне арналан мтіндер.
№1
Тапсырма : мтiндi оып, жаластыр
Жыл мезгiлдерi
Бiр жылда 4 жыл мезгілі бар. Олар: ыс, кктем, жаз, кз. Бiр мезгiлде ш ай бар. ыс айлары: желтосан, атар, апан. атар - жыл басы, ыс ортасы. атарда суы атты болады. Даланы, орманды ар басады, атты аяз болады. ыста кн ыса, тн за болады. зендерге мз атады. ыстыгнi балалар те кiлдi болады. Олар аала, арббек жасайды, шанамен, шаымен сыранайды, мзда коньки тебедi. Адамдар жылы киiнедi, бастарына лашын, брiк, стiне пальто, тон, аятарына етiк киедi. Жаа жыл мейрамын бкiл лем тамашалайды.
№2
уезов йі
Тапсырма: мтiндi оып, аудар
уезов йі
«уезов йі » - ылыми-мдени орталы, яни лы жазушы Мхтар уезовты мірі мен шыармашылы мрасын кпшілікке таныстыру, насихаттау, зерттеу жмыстарымен айналысатын ылыми – мдени мекеме.
Орталы негізінен ш баытта жмыс жргізеді.
Бірінші баыт – жазушыны мірі мен шыармашылы мрасын жинатау.
Екінші баыт – мражайдаы олжазбалар мен экспонаттарды, кино, фотоларды ылыми жйеге тсіру, крме йымдастыру.
шінші баыты – М.уезовті азаматты, шыармашылы ыын орау.
Орталыта орналасан мражай йі екі абаттан, сегіз блмеден трады.
Бл мражай йінде жазушыны зіні дауысы жазылан таспалар мен кйтабатар бар.
ылыми жмыспен айналысушылара ызмет крсететін компьютерлік блім істейді.
№3
Тапсырма:мтiндi оып з ата-ана туралы жаластыр.
Ата-ана
рбiр баланы туан анасы, туан кесi болады. Сенi ке де – сенi ата мен женi баласы. Сенi ана да – наашы ата мен наашы женi ызы.
рбiр ана мен ке з балам жасы адам болып ер жетсе екен деп тiлейдi, асырайды, баып - аады, аялап сiредi.
Ата- ана сен шiн де туан елi шiн де лшына ебек етедi, терiн тгедi, бейнет шегедi .
Ата-ана – сенi ке- шеше ана емес, екеуi де ебекор, з iстерiнi шеберi, елдi елеулi азаматтары. Ата –анады матан тт!
Ата-ананы тiлiн ал, аыл, кеесiне ла тос, айтанын орында.сiресе, артайан шаында ас –абаына ара кейiтпе, уан, денсаулыын сата, дайы амын ойла. «Крiге рмет –балаа мiндет»- зi лкендi сыйламаса, зiнен кiшi сенi де сыйламайды- дейдi аза халы.
№4
Тапсырма: мтiндi оып, бірнеше сра растыр.
Шоан Улиханов.
Шоан Улиханов – азатан шыан е бiрiншi алым саяхатшы жне зерттеушi .Шоан 1835 жылы Ккшетау облысыны Сырымбет деген жерiнде туан.Оны кесi Шыыс Шоанды 1847 жылы Омбы аласындаы кадет корпусына оуа бердi.Шоан те жасы оыды.Оны малiмдерi де жасы кредi.1853 жылы жас Шоан кадет корпусын здiк бiтiрiп офицер шенiн алады.
1856 жылы Улиханов лжа, Ыстыкл, Алатау iрлерiне экспедицияа шыады.Сол жерлерлерде тратын халытарды тарихын, дет- рпын зерттейдi. 22 жасар Шоан 1857 жылы Ресей Географиялы оамыны мшесi болып сайланады.Ол кп ылыми ебектер жазды.Оны ебектерi 1865 жылы Лондонда да аылшын тiлiнде басылып шыты.Семенов Тянь-Шанский мен Ф.Достоевский Шоан Улихановты е жаын достары едi. Шоан 1865 жылы айтыс болды.
№5
Тапсырма: мтiндi оып, аудар.
стар туралы.
Жер шарында 100 миллиардтай с тiршiлiк етедi. Оларды 90 пайызы жндiктермен оректенедi. 9 мыа жуы трiнi 700-i бiздi елiмiзде мекендейдi, .отстiк елдерден старды 200- ге тарта трi шып келедi.
стар 2-3 км биiктiкте 50-90 километр жылдамдыпен шады. Кптеген стар мiрлiк жп рып трады. Олар: жапала, ау, тан. йрек, тоты 20-22 жыл кгершiн, тауы 10-12 жыл жасайды.
Дниедегi е кiшкентай с- колибри. Оны салмаы 2 граммдай ана. Е лкен с – африка тйесы. Салмаы –100 кг .Тйесты жмыртасы бiр жарым, екi килограмма дейiн жетедi.
Алматы хайуанаттар паркiнде старды 142 трi бар.
№6
Тапсырма: мтiндi оы, мазмнын айт.
Наурыз.
Шыыс елдерiнде жыл басы наурыз айынан басталады. Бл – кн мен тннi теелген кнi. Бл кн баяыдан бері азаты жыл басы ып стап келе жатан кнi. Наурыз кнi – аза халы наурыз кже, наурыздама беретiн кн.
Бiра жыл басын наурыздан бастап санар жалыз азатарда ана, збектерде ана емес, жержзiлiк халыты брiнде де бар десек бекер болмас.
Наурызда кн мен тн тееледi де, жылынады. Кздiгнi суыты ызарынан лiп алан табиат аспаннан йылан жылуды серiмен айтадан тiрiледi. ар еридi, кл бзылады, зен, сай тасиды. Кк шыады.
аза халы – мал баан шаруа халы. азаты мал бау шаруасы табиатты трлi згерiс алпына байланысты.
Наурыз айында азаты малы тлдейдi. Бiр малы шаруаны екеу болып, кiрiс кiретiн ай. Сол шiн азата наурызды адiрi таы да артыыра.
«Наурыз» сзi – парсы сзi: «нау» - жаа, «руз» - жыл деген сзден алынан.
№7
Тапсырма: оы, мазмнын айт.
Трмаамбет Iзтiлеулы.
Трмаамбет азiргi ызылорда облысы, армашы ауданы Ленин атындаы ауылда 1882 жылды 9 маусымында туан. Трмаамбет аын, аудармашы рi стаз. Ол азiргi збекiстан Бхара аласында тжiк дебиетiнi классигi, крнектi жазушы Садриддин Айнимен бiрге медресе оыды.
1905 жылы туан жерiне келiп, з аулындаы жаадан ашылан мектепте саба берiп, жиырма жылдай малiм болады.
Трмаамбет шыармашылыы сан алуан. Ол кптеген рубайлар мен достандар жазды жне кркем аударманы да лгiлерiн жасады. Оны аындыыны шыы-аза дебиетiнi азынасына осан Фирдоуси «Шанамасыны» 40 мы жолды аудармасы. Бл крделi ебектi бiр блiмi - «Рустем» дастан 1961 жылы з алдына жеке кiтап боп басылып шыты. Аынны тадамалы шыармалары алаш рет жинаталып 1972 жылы басылып шыты. Оны туан жерiнде кмбез мнара трызылды, ескерткiш орнатылды, мдени орындара оны есiмi берiлдi.
1939 жылы 15 мамырда айтыс болды.
№8
Тапсырма: оы, мазмнын айтып бер.
Абайды мражай – уйі
Абайды Жидебайдаы мражай – йі – аынны мірі мен шыармашылы жолынан толы малмат беретін мдени мекеме. Ол Семей аласынан 180 шаырым жерде орналасан.
1945 жылы лы аынны танына 100 жыл толу арсаында арнаулы мемлекеттік комиссияны шешімімен Жидебайдаы Абай ыстауы оны мражай-йіне айналды.
Ол 1970 жылы крделі жндеуден ткізілді. Мражайды бес блмесі мен ш залына орналастырылан заттар лы аынны жаын туыстарынан, достары мен замандастарынан алынан. рылымы, сырты пішіні Абай заманындаы крініс-келбетін сатаан. зын длізді сол жаындаы бірінші есіктен ас йге кіреді. Ол – терезесі шыыса араан ке блме, кіре берісте – азанаспа. Оан екі азан орнатылан. лкенінде ет, кішісінде жеіл таамдар зірленген. азанаспаны жанында екі самаурын тр. О жа босаада асадал мен кмі, мыс жалатылып сйектен жасалан кішкене кебеже. 1885 жылы Абай осы екі бйымды Семейді лкетану мражайына з олымен ткізген.
Ас йдегі мнан зге тарихи мрааттарды бірі – суреттер. она йде абайды орыс достары Е.П.Михаэлис, С.С.Гросс, Н.И.Долгополовты суреттері бар.
Мражайды температурасы ысы – жазы біралыпты. Оны абыралары таспен аланан.
№9
Тапсырма: оып, аудар.
Алтын адам.
Астанада мражайларды тр-трi бар. Балалар оларды аралап, кп ызытады. сiресе, археология мражайына жасалан экскурсия олара атты нады.
Мражайдаы экспонаттар азiргi азастан жерiнде ерте замандарда андай тайпалар мекендегенiн бiлдiредi. Археологтар табылан ебек ралдары, ыдыстар, шекей бйымдара арап, бiздi ата-бабаларымызды алай мiр срiп, немен шылданандарын анытап отыр.
Балалар бiр экспонатты жанынан кпке дейiн кетпедi. Онда жас ханзада – са жауынгерiнi бастан-ая алтынмен дiптелген киiмi ойылан.
Оны дулыасы мен кiреуке сауытына зергер бабамызды бiрi адамдарды, адарды, старды, ааштарды, тауларды суретiн бейнелеп, алтын табашалармен шекейлеген.
Осы жауынгер киiмiн шекейлеген алтындар Есiк оранына екi мы жылдан астам уаыт жатса да, кнi бгiнге дейiн саталан
№10
Тапсырма: оып, бірнеше сра растыр.
Алтыбаан.
Алтыбаан – лтты ойын. Мерекелерде, сiресе Наурыз мейрамында алтыбаан ойнайды. Екi жатан екi кiсi тербетедi. Жiгiт пен ыз бiр-бiрiне арап н шырайды. ыздар мен жiгiттер жаа ндер йренедi. Онда келген адамдар лтты киiм киiп келедi. Алтыбаан ншiлердi жарыстырады. Халы жасы н айтатын жастарды срыптап алады. аза халыны ншiлерi Бiржан мен Аанды, Мди мен Мхитты алты алаша танытан – осы алтыбаан сахнасы. Жас ыздар мен жiгiттер осы алтыбаанда танысан.
№11
Тапсырма: оып, орысшаа аудар, мазмнда
Сауранбаев Нымет Тінлілы
(1910 - 1958)
Н.Т.Сауранбаев – аза тіл біліміні негізін салушыларды бірі, трколог, филология ылымыны докторы, профессор.
1932 жылдан бастап ол жоары оу орындарында саба берді, оулытар жазды, студенттер мен асперантарды ылыми – зерттеу жмыстарына жетекшілік етті. Н.Сауранбаев 1950 жылдардан бастап аза тіліні тарихы мен диалектологиясы тралы мселелермен шылданды. деби тілді тарихы жнінде ебек жазып, артына елеулі із алдырды: «аза деби тіліні дамыундаы Абайды рлі» (1954), «аза тіліні жасалуы тралы» (1954), «азіргі аза тіліндегі диалектілер» (1955), «аза дебі тіліні тарихын зерттеу туралы» (1960).
Н.Сауранбаевты білім беру, мденіет, тарих пен дебиетке жне саяси - леуметтік мірімізге байланысты жазан маалалары да кп.
№12
Тапсырма: оып, сратара жауап бер.
Ет таамдары.
азаты лтты таамдарыны денi еттен дайындалады. Ет дмдiлiгiмен жне зiнi рамындаы адам организмiне пайдалы белокты заттармен нды.
азаты лтты таамдарыны iшiнде еттi орны ерекше.лкен тойларда таы баса жиындарда мал сойылып меймандара таба тартылады. азаша етке мiндеттi трде амыр иленiп нан салынуа тиiс.
Алуан трлi уырда,манты, тшпара, палау, орама секiлдi таамдар да дастаранымызды адiрiн арттыра тседi.
Ысты ет таамдары негiзiнен асылып уырылып ота арылып бтырылып духовкада пiсiрiледi.
Ет таамдарын уыру шiн негiзiнен мал майы, сiмдiк майы, йры май олданылады.
1.Ет таамдарына не жатады?
2.Ет андай асиеттермен нды?
3.азаша еттi орны андай ?
4.лкен тойларда андай тама тартылады?
5.азаша етке не салынуа тиiс?
6.Дастархан адiрiн андай таамдар арттыра тседi?
7.Ет таамдарын уыру шiн андай майлар олданылады?
№13
Тапсырма: мтiндi жаластыр.
Оу басталады.
Жаз ттi. ыркйек айы туды. Мектепте оу басталды.. Оушылар, малiмдер мектепке жиналды. Мектептi iшi, сырты тап-таза. Бiздi жетiншi сынып екiншi абатта, есiкте «7-сынып» деп жазылан. Жетiншi сынып оушылары з сыныбымыза кiрiп, уанысып, р партаа екi оушыдан отырды. Бiрiншi саба – орыс тiлi сабаы.
зiлiсте оушылар жазда не кргенi, айда боланы туралы айтып гiмелестi.
Мен жазда жайлауа бардым, ата мiндiм, ымыз iштiм. Колхозшылар тойында болдым. Каникул кiлдi ттi. азiр оуа кiрiстiм.. кеме, шешеме биыл озат оушы боламын деп уде бердiм .
Сабатан со сынып жиналысы болды. Жиналысты сынып жетекшiмiз Галина Хамитовна ткiздi. Ол бiзге кп жаалытар айтты. Содан со бiр ауыздан Петровты староста сайлады. Петров – оу озаты.
№ 14
Тапсырма:мтінді оып, аудар..
Айдаров байдолла
(1921)
байдолла Айдаров – алым, профессор, филология ылымыны докторы, 250-ден астам ылыми – зерттеу ебектер, оны ішінде 10 монография мен жоары оу орындарыны студенттеріне арналан олытар жазан. Оны ебектері, негізінен, тркі жазба ескерткіштерін зерттеуге арналан. Ол кне тркі ескерткіштеріні мтіндерін жан-жаты талдаан, ескерткіштер тіліні азіргі аза тіліне жаындыын зерттеп, длелдеген.
№15
Тапсырма: мазмнын айтып бер.
Бл андай а?
Алашы ар. Айнала аппа. Ааш та, жер де, йдi тбесi де аппа, брiн ар басан. Катя есiк алдына шыты. арды стiнде бiр iз жатыр. Бл жерде жрген андай а? Катя кешке есiк алдына котлет келiп ойды. Таерте котлет орнында жатыр. Ешкiм тимеген, ал iздер кбейген. Бдан кейiн Катя есiк алдына сйектер келiп ойды. Келесi кнi араса, сйектер де орнында жатыр, ешкiм тимеген. Бдан кейiн Катя есiк алдына сбiз келiп ойды. Ертеiне араса, сбiз орнында жо. Осыдан кейiн Катяны кесi есiк алдына жшiктi ткерiп, бiр жаына тiреуiш ойды. Тiреуiште жiп байлап, жiптi бiр шына сбiз байлап ойды.
Келесi кнi Катя мен кесi араса, жшiктi астында лаы зын, ср оян сбiздi кемiрiп жатыр. Олар оянды йге алып кiрдi. Оан йшiк жасады. Катя ояна сбiз, нан берiп асырады. Бiраз кннен со оян Катяа йрендi.
№16
Тапсырма: мтiндi оып, аудар.
Ахмет Байтрсынлы
(1873-1937)
Крнекті тілші алым, дебиет зертеуші, дарынды аудармашы, аартушы жне оу ралдарыны авторы Ахмет Байтрсынлы азіргі Торай облысыныдаы Сартбек деген дерде туан.
кесі оны Торайдагы орыс – аза мектебіне оуа береді. 1891 жылы мектепті бітірген со, Орынбора келеді. Мнда мгалдімдер даярлайтын мектепке оуа тседі.
Оуды бітірген со Атбе, останай жне араралында балалара саба береді. дебиетпен айналысады, ле – жырлар жазады. Ол тыш рет аза тілінде ліппе, баса да оу ралдарын жазды. «Тіл рал» деп аталатын оулыы 1914 – 1928 жылдар аралыында алты – жеті рет басылып шыты. Ахмет Байтрсынлы 1913 жылы Орынборда «аза» газетін шыарды.
№17
Тапсырма: з сзiмен айтып бер.
Балмзда.
Апасы: - сия, лия маан тама iстеуге кмектесiдер, - дедi.
сия Африка туралы ызы кiтап оып отыр едi. лия ойнап отыран.Ол ойынын тастап, апасына кмектескiсi келдi. Ол сияа: - Сен неге кмектеспейсi? – дедi.
сия: - Мен бл жерде жопын, Африкадамын. Онда пальма ааштары сiп тр, демi тоты стар шып жр, - дедi. лия асханаа апасына жрдемдесуге кеттi.
Бiраз уаыттан со лия айтып келiп, ойынына кiрiстi.
сия кiтабын оып болып, лияа араса, ол бiрдеме жеп отыр екен.
- Сен не жеп отырсы?
- Мен з балмздаымды жеп болып, ендi сенi сыбаады жеп отырмын.
- Сен неге менi балмздаымды жейсi?
- Апам сия Африкадан айтанша балмзда ерiп кетедi - дедi.
№18
Тапсырма: мазмнын айт, жаластыр.
Кеше алты саба болды.
Кеше бiздi сыныпта алты саба болды. Бiрiншi саба саат сегiзде басталды, соы саба саат бiрде аяталды. Бiрiншi сабата орыс дебиетi болды. Малiм бiзге Лев Толстой шыармалары туралы айтты. Бiз малiмге «Соыс жне бейбiтшiлiк» романы туралы сратар ойды. Малiм жауап айырды. Екiншi саба есеп, шiншi саба география болды. Бл сабата малiм бiзге Африканы жерi, халы, алалары туралы тсiндiрдi. Тртiншi сабата Наташа мен алия азаша тапа айтты. Бiз азiр азаша тсiнемiз, сйлеймiз. Бiздi сыныпта аза балалары оиды. Олар бiзге азаша йретедi. Бесiншi саба табиаттану болды. Бл сабата малiм азастанны сiмдiктерi туралы тсiндiрдi. Алтыншы сабата дене шынытыру болды. Бiз спорт залында р трлi жаттыулар жасады.
№19
Тапсырма: мтiндi оып, мазмнда.
Бгенбай батыр.
Бгенбай батыр – XVIII асырдаы аза батырларыны жасы лкен асаалы. Бгенбай 1680 жылы Бген зенiнi жаасында дниеге келдi. Бгенбай улетi – батырлар улетi. Ол – Аша батырды баласы. Аша батыр – XVII асырды ортасындаы Жгiр ханны скери олбасшыларыны бiрi.
азiргi екi мрте Кеес Одаыны батыры Талат Бигелдинов та Бгенбайды рпаы. Екiншi дниежзiлiк соыста ерлiк крсеткен, бл кнде ардагер стаз лихан Барлыбаев – Бгенбайды алтыншы рпаы.
Бгенбай батыр – 1708 жылы 28 жасында 30 мы ола басшы болды. аза елiнi берекесiн алан аза-орыстарды таландап, Едiлден рi асырып тастады. Бгенбай батырды алаш олбасшы сайлаанда 28 жаста болса, алашы ата жауын лтiргенде 13 жаста екен. Ол з мiрiні 64 жылын жаугершiлiкте ткiзген. Бгенбай батыр 103 рет жоарлара арсы соысан. Бгенбай абанбай батырдан 11 жас лкен. Бгенбай батыр XVIII асырды алпысыншы жылдары айтыс болан.
№20
Тапсырма: оып, мазмнда.
Тле би.
Тле би орта бойлы, нрлы жздi кемегер кiсi болан. Жасынан дiлдiгiмен, тапырлыымен кзге тседi. Тоыз жасында билiк айтады. Он ш жасында белгiлi билермен ауыл арасындаы дау-шарды шешедi. Ол халы амы шiн аза даласын аралайды. аза батырларыны басын бiрiктiредi. Оларды жоар басыншыларына арсы креске бастайды.
азаты ататы батырлары: абанбай, Бгенбай, Жнiбек, келi-балалы Хангелдi мен Райымбек. азiр астанамыздаы кшелер сол батырлар мен билердi атымен аталады.
№21
Тапсырма: оып, бірнеше сра растыр.
Дрiгер.
Дрiгер адамдарды жасы круге рi мейiрбан жректi болуа тиiстi. йткенi науасты ауруын жеiлдету, оны емдеу – дрiгердi бiрден-бiр борышы.
Дрiгер бiлiмдi, батыл рi шыдамды болуа тиiс. Ол нендей бiр жпалы ауру болса да, барып емдеуге мiндеттi. Ауруды жтырып алу аупiн бiлсе де, з еркiмен саналы трде, ктiп, емдейдi. Оларды тн демей, кн демей, науас адама шаырады. Баса дрiгер болмай алса, ол зiнi ауыранына арамастан, шаыруа барады. Нерлым жылдам жетiп, жедел жрдем крсетуге мiндеттi.
№22
Тапсырма: оып мазмнда.
Табиатты орадар.
Табиат – халы азынасы. Бiз оны байлыын пайдалана отырып, орай бiлуiмiз керек. 1966 жылы бiздi елiмiзде «Халыаралы табиат орау оамы» рылды. Оны басты масаты – саны сиреп, рып бара жатан а, старды, сiмдiктердi аморлыа алып, арнайы кiтапа тiркеу. Бл кiтапты «ызыл кiтап» дейдi. Оны ызыл, сары тстi паратары бар. ызыл параына рып бара жатан, сары параына саны аз а, стар, сiмдiктер жазылады.