Абылай ханны басару кезінде

Тле лібеклы

Тле лібеклы (1663 – 1756) – азаты оам айраткері, шешен, лы жзді бас биі, азыбек, Айтеке биді олдауымен ш жзге тбе би болып сайланан. Артында "бтін билікке Тле би жеткен" деген сз алан тарихи тла. "Жеті жарыны" жасаушыларды бірі. лібеклы Тле биді атасы дайберді би Есім хан мен Трсын хан егесі кезінде Есім ханды олдаан (азыбек бек Тауасарлыны "Тп-тияннан зіме дейін" кітабынан). Яни Есім хан тсындаы, халы аузында "Есім ханны ескі жолы" атанып кеткен аза халыны задар жинаын растыруа атысан билерді бірі деп айтуа толы негіз бар. з заманында аза хандыыны ттастыы шін крескен айраткер! Тле би з халыны шешендік-поэтикалы неріні дстрлерін жастайынан бойына сііріп скен, зерделі, сауатты адам болан. 15-20 жасынан билерді бас осан жиналысына атысып, зіні ділдігі мен шешендік нері арасында таныла бастайды.

мірбаяны

Тле би 1663 жылы азіргі Жамбыл облысы Шу ірінде туан. лы жздегі дулат тайпасыны жаныс руынан. Бала кннен жас Тле кесіне еріп жріп ел креді, жрт таниды, аза халыны аынды-шешендік нерінен тлім алады. Он бес жасынан ел билігіне араласып, аыл-парасаттылыы, діл шешімі, шешендік нерімен кзге тседі.

Тауке ханны басару кезінде

Тле би аз дауысты азыбек, йтеке билермен бірге Тукені хан етіп ктеруге, ш жзді лыстарын бір орталыа баындыруа, сйтіп, бірегей аза хандыынныайтуа, жоар шапыншылыына арсы бауырлас аза, араалпа жне збек халытарыны жауынгерлік одаын руа баытталан шараларды жзеге асыруа атынасты. Туке хан Тле биді лы жзді бас биі еткен. Тле би азыбек бимен жне йтеке бимен бірлесе отырып, аза халыны дстрлі дет-рып задарыны жинаы болып табылатын Жеті жарыны абылдануына атсалысты. Ордабасы жиыны кезінде Тле би басшылы жасап, жоар басыншылыына арсы бкілхалыты тойтарыс беруге йыты болды. Шашырап кеткен азатарды басын осып, Ресей мен ытай секілді екі алпауыт мемлекет арасында отайлы саясатты жргізген Абылай ханды кіл бала етіп трбиелеп, азамат атарына осуда Тле биді ызметі орасан.

Абылай ханны басару кезінде

1742 жылы Абылай ттиылдан шабуыл жасаан жоарларды олына тсіп аланда, оны ттыннан босатуда Тле би белсенділік танытты. Тарихи жырларда аза билеушілеріні атынан білайыр хан мен Тле биді Орынбор кімшілігінен Абылайды ттыннан босатуа ыпал жасауын тінгендігі айтылады. азаты ш жзінен Тле би бастаан 90 адам елші боп барып, келіссз жргізіп, 1743 жылы 5 ыркйекте Абылайды ттыннан шыарып алады. Тле би ішкі жне сырты саясатта сара баыт станды. Ханды пен мемлекет ттастыын, туелсіздігін діттеп, жаугершілікте дшпан олында алан алалар мен жерлерді айтаруа кш салды. 1734 жылы Ресей патшасы Анна Ивановнаа жне 1749 жылы Орынбор губернаторы И.Неплюевке хат жолдап, бодандыты абылдауа ризашылы танытты. Бл сол тарихи кезеде шарасыздан жасалан адам болатын. Ол жоар шапыншылыынан титытаан халыты жадайын жасартуды бірінші кезекке ойды. 1748 жылы орыс сауда керуені тоналанда, бан кінлі ойгелді батырды билер аласына шаыртып, оан бл шыынды жрт кзінше теттіреді. 1748 жылы білайыр хан аза тапанда, оны баласы Ералы слтан кесіні нын даулап Тле биге шаымданады. Тле би білайырды лімі шін айыпкерлерді Жеті жары заына сйкес жеті н тлеуі туралы шешім шыарады. Ералы айыпкерлерден екі н алып, трт нды кешіреді де, кесін лтіруге атысушыларды бірі Сырымбет батырды жетінші н орнына з олымен лтіреді. білайырды балалары бан да тотамай, Бара слтанны жауапа тартылуын Тле биден срайды. Бас сауалап ашып жрген Бара слтанТле биге зі келіп, жасаан ісі шін сота тартуды срайды. Тле би билер сотына аза билеріні ішінен Бара слтанны сынуы бойынша трт белгілі биді (Жалан би,Сырлыбай би, Даба би, абек мырза) атыстырады, з тарапынан бірнеше биді шаырады. Билер аласында Тле би Бара слтанды атап алады. Тле би білайыр ханны лімі шін жеті адамны нын кескенде де, Бара слтанды атап аланда да, туысы ойгелді батыра тоналан орыс сауда керуеніні теуіне екі мы жылы тлеуге билік шыаранда да елді елдігін бзбауды, лі келгенше халыты тыныш жадайын, ттастыын сатауды кздеді. Тле биді бл секілді еларалы сипаттаы билігімен атар лыс ішіндегі дауларды шешкен билігінен де оны мемлекеттік дегейдегі парасаттылыы, ойыны саралыы мен ниет-тілегіні тазалыы танылады. Тле би хан, слтандарды, бектер мен билерді зара ырысыны лт туелсіздігі мен бостандыына ешнрсе бермейтіндігін сезініп, татулыты жатады. Оны елге танымал “Елге бай т емес, би т” дейтін анатты сзі айын аартады. Бізге келіп жеткен аыз-гімелерде Тле биді лт бірлігін ныайтуды барынша жатаандыы айтылады. Сондай аыз-гімелерді бірінде Тле би з кілін срай келген азыбек, Ккі, Млік, Ержан билерді еліізге андай сиет алдырасыз деген сраына былай деп жауап берген екен: “Жзге блінгендерді жзі ара. Руа блінгендерді руа асыаны. Атаа блінгендер адыра алады. Кпті орлаан кмусіз алады. Хан азса, халын сатады. Халы азса, хандыа таласады”. Тле биді артында кейінгі рпаа жары жлдыздай жол крсетіп, жн-жоба сілтейтін кптеген сиет сздері алан. Оны шешендік сздері айтпа ойыны шыр да тапырлыымен, тап басатын кркем тееулеріні длдігімен, тіліні ткір де айындылыымен ерекшеленеді. Оны Данагл есімді келініні де есімі кпке танымал.

Шешендігі

Тле би жас кезінде талай жасы лкен ататы абыз билерді алдынан тіп батасын алады. Тле бала уелі кесіне барыпты. Жасы жзге таап отыран кесі ынтыма, ел бірлігі жнінде гіме айтып отырады. Тле "алай еткенде бірлік болады, оны кші андай болма" дегенді срайды. Сонда. кесі уелі жауап айтпас брын бір бума солылда шыбы алдырады:

- Балам, мынаны сындырып крші.
Тле буылан шыбыты олай-блай иіп сындыра алмайды.
- Енді сол шыбыты біртіндеп сындыршы? Тле ортасынан буылан шыбыты шешіп, біртіндеп пырт-пырт етіп оп-оай сындыра береді. лібек би:
- Бдан не тсінді, балам? - дейді.
Сонда. Тле бала:
- Тсіндім, ке бл мысалыызды мнісі: ынтымаы, бірлігі мыты елді жау да, дау да ала алмайды. "Сая жрген тая жейді" демекші, бірлігі, ынтымаы жоты жау да, дау да оп-оай алады дегенііз ой.
- Брекелде, балам, дрыс тапты. Ел билеу шін алдымен елді ауызбірлікке, ынтымаа шаыра біл. "Ба айда барасы дегенде, ынтымаа барамын" дегеніні мнісі осы, - депті.

Елді азырт тауыны бктеріне кшіп-онып жатан кктеу кезі екен. Бір кні Тлені кесі лібек биге екі даугер жгініске келіпті. Біреуі:
- ырдан уып індеткен тлкіме мынау таласып бермейді. Екіншісі:
- Сыртынан жні жетілсін деп баып жрген тлкім еді, оны стіне жер де, ін де менікі, демек тлкі де менікі.
Екеуі осылайша біраз дауласады. лібек би даугерлерді сздерін тыдап болан со, баласына сілтеп, мны билігін Тле берсін дейді. Даугерлер Тлеге келсе, ол бір шыбыты ат ылып далада "айт, шулеп" ойнап жр екен. Алдына келіп дауларын баяндаан со бала:
- Тлкі арлан болса, сенікі, - дейді, "ырдан уып келіп індеттім" деген жігітке.
- рашы болса сенікі, - дейді "жер менікі" деген жігітке. Баланы бл билігіне тсінбей лгілер кесіне айтып келеді.

- Балаызды сзіне тсінбедік...
- Тлежан тресін дрыс берген екен, - дейді лібек би. - Тлкіні ланын тз сатайды, рашысын ін сатайды. Тлкі еркек болса, сенікі, сені ырдан куып келіп індеткені рас, тлкі саан тиеді, ал рашы болса, жер иесі саан тиеді.

Тлені жас кезі. Жотада мал баып жрсе, анадай жерде бес-алты аттылы кетіп бара жатады. Бала оларды алдынан шыып слем береді. Орталарындаы асаалдыоа би деген жасы жетпістерге келген кісі екен.

- Балам, бл ай ауылды малы?
- лібек биді.
- Анау йездеп жатан жылылар кімдікі?
- Ол Жыланкз байдікі.
- Е, е, іздеп келе жатанымыз сол Жыланкз бай еді.
- Мені де сол ауыла барар шаруам бар еді, сіздерге ілесе барайын, - дейді Тле бала.
Олар жріп келе жатып сске тс кезінде кп жылыны креді. Жылыны кптігі соншалы, кіші бесінге дейін шетіне шыа алмайды. Сонда жолсерік бала:
- Ата, мынау жылы андай байды жылысы болды екен? Білесіз бе? - деп срайды. Оан оа би:
- араым, бл нысапсыз деген байды жылысы, - дейді.
- Нысапсыз деген андай бай?
- Балам, айтайын: нысапсыз деген, осы малды жия берген, жия берген. Бл нашара, кедейге айырымы жо, ат майын бермейтін байды малы.
Олар одан рі жріп келе жатады. Кенет ке далада жайалып сіп тран алы егінні стінен тседі.
- Ойпырым-ой, ата, мынау андай адамны егіні болды екен? Кз жауын алып, жайала сіп тр ой, - дейді бала.
- , шыраым, бл егін айырсыз деген байды егіні.
- айырсыз деген бай ма? ай ел болады, ата?

- О, шыраым, айтайын. Бай бір зі плен адам жалдап, осынша жерді айдатты. Арзана жмыс істетіп, ебегін бір жеді. Енді егінді біреуді ебегімен орызып, ырмана салды. Бастыртып, амбаа йды. Мны брін зі істемеді, біреуге істетті. Сонан со елде асты болмай калан жылы ымбата сатты. зі жан инамай йде май шайнап жатты. Келесі жылы таы егін ектірді. Енді екі есе адам жалдады. Жылдан-жыла осылай кете берді. Одан жрта пайда жо. Ел ашыанда, ымбата сатты. Мны айырсыз болатын себебі осы. Тсініп ал, балам.

- Тсіндім, ата.
Екеуі келе жатса, бір жерде кп адам жиналып, кр азып жатады.
- О, балам, - дейді оа би, - анау жиналан топ адам кімдер? Кзі жетік ой, арашы? - дейді.
Бала арайды:
- Ата, лген адамды ойалы жер азып жатан крінеді.

- Ендеше, сен барып біліп айт. Кметіндері лген адам ба, тірі адам ба екен? Соны сраын.

Бала шабады да кетеді. Барып кр азып жатандара слем береді.
- Сіздерді жерлейтіндерііз лген адам ба, тірі адам ба?
Жаыны ліп, жаны кйіп трандарды біреуі:
- Не деп былшылдайды мынау? - Екінші бірі келіп, баланы амшымен басына салып жібереді.
- Итті баласы, не оттап трсы?
Бозбалаларды екеу-шеуі оан жабыла кетіп еді, араларындаы бір ария кісі:
- Тотадар, - дейді айайлап: - уелі жн срайы. айдан келе жатан бала екен, білелік. Кне, балам, сен не деді? - дейді.
- Кміп жатандарыыз лі адам ба, тірі адам ба? - дедім.
- араым, осы сзді зі айтып трсы ба, жо баса біреу айтызды ма саан?
- асымда лкен кісі бар еді. Сол кісіні атосшысы едім. Ол кісі:
- Аналарды жерлейін деп жатаны лген адам ба екен, тірі адам ба екен, барып біліп келші? - деп жмсады.
- Апырым-ай, мны сраан ария тегін адам емес екен-ау. ой, баланы рмадар, жігіттер. Мнда бір мн бар. Сол арияны біреуі барып шаырып келідер.
Екі жігіт арияа барып слем береді.
- Асаал, бір адірлі адамымыз айтыс болып, соны ойып жатыр едік, ілгеріні жолы, лікке ран оып аттаныыз. оа би:
- , ондай болса жарайды, - деп атыны басын брып, лгілерге барады. лікті ойып болан со кпшілік:
- Асаал, алыстан келе жатыр екенсіз. зііз де бір адірлі кісі крінесіз. Бл кісі де адірлі адамымызды бірі еді. Мына баланы бізге жіберген екенсіз. Бала шауып келді де бізден:
- ойып жатан ліктерііз лген адам ба, болмаса тірі адам ба? - деді. Соны кілімізге ауыр алып, осында бозбалаларымыз ол ктерді. Баладан мны алай срады, зі бе, жо саан біреу йретті ме? - деп едік, "асаалым бар еді, сол кісі осылай сра деп жмсады" - деп шынын айтты. Таы бір ария былай деп срады.
- Сізден срайтынымыз, мны алай айттыыз? Бл лі адам ба, жо тірі адам ба дегеніізді мнісі алай, тсіндірііз?
- , оны дрыс срайсыдар. Тірі адам ба дегенім, артында зіндей болатын бала-шаасы бар ма, ас-су беретін мал-жаны бар ма дегенім. Ал лі адам ба дегенім, зіндей болып сетін артында бала-шаасы жо болса, ас-суын беретін мал-жаны жо болса, мны аты шын лік, шыратарым. Осыны айсысы білгім келіп еді. Бл лік осыны айсысы?
- Уа, ата, артында баласы бар, ас-суына жарайтын мал-жаны бар дулетті кісі. оа асаал ран оып, бата ылады. Кпшілік:
- Ауыла жрііз, мейман болыыздар, - деп тінеді.
- Шыратарым, маан ауыла онуа болмайды. Мен тзді адамымын, - деп оа би атыны басын брып жріп кетеді. Жолда келе жатып бала таы да:
- Ата, тзді адамымын? - дегенііз алай? - деп срайды.
- араым, зі аарымпаз бала екенсі. Сені аты кім?
- Атым - Тле.

- Тле араым, тзді адамымын дегенім - кпшілікті халыты адамымын дегенім...
- Бата берейін, сені тзде кездестіріп, серік болдым. Мен секілді сені де мірі тзде тсін, тзді адамы бол, балам, - деп бетін сипайды арт. Тле би есейгенше сол жол стінде жолыан оа артты немі рметтеп еске алып, зіне стаз ттан екен.

Ертеде Шу зеніні Балаша жаын жайылым алабына йсін мен арын тайпаларыны белді бектері таласыпты. Екі жаты да билері бас осып, кеесіп, бтуаласа алмайды. Кпшілікке еріп баран он бес жасар Тле билік айтушылара кілі толмайды. Ол:
- Аты а деп баалар!
О, игі жасы аалар!
зегі талса ел біткен,
зен бойын жаалар, -

деп сз бастай бергенде:
- "Ата трып, л сйлегеннен без, ана трып ыз сйлегеннен без" деуші еді. Мына бала кім зі? - дейді, трде отыран би. Тле асая арап трып:

- О, би ата, он ште отау иесі демес пе, Кінлімін бе, келіп алсам он беске? Сз сйледім, бйыра крмеіз айыпа, Алакз болу аайын адама лайы па? - деп, бір тоталады да, трде отыран биге былай деп сауал ояды:
- О, игі асар тауымыз, діл ме осы дауымыз? Жар астында транда, Жасырынып жауымыз?
Сонда лгі би:
- ой асыы демедер, олыа жаса саа ой. Жасы кіші демедер, Аылы асса аа ой. - деген ой, балам, билікті саан бердім, - дейді. Бала Тле жлып аландай:

- Сары табатан сарыт айтады деген. Билікті маан берсеіз, Шу зеніні о жаын йсін, сол жаын арын жайласын, бан алай арайсыздар? - дейді. Бл шешімге екі жа та риза болып, бітімге келеді. Сонда трдегі би:

- й баласы ма деп едім, Ел баласы екенсі. Ай мадайлы арысым, Талабы алдан телетін. Ауылыны таы бол, Мадайындаы баы бол! - деп бала Тлеге бата берген екен. Осыдан бастап Тлені аты шыып, ел арасындаы дау-жанжал, келіссзге араласып, билік айта бастапты.

Тле бала ауыл сыртында озы баып жргенде, жанынан тіп бара жатан ос аттыны бірі: "лібек артайыпты, ділдігінен айныпты" деп ренжіп бара жатанын естіп алады. Тле оларды алдарынан шыып, слем беріп:
- Оу, аалар, кем лібекті билігіне ризамысыздар жо, наразымысыздар? - дейді.

- Наразымыз, балам. ке діл билік айтпады.
- Ендеше айтыыздар.
Екі жа лібекті алдына айта келгенде бала Тле:
- Ата, билікке екі жа бірдей риза болу керек. йтпесе, ол діл билікке жатпайды. Жеілген де, жеген де шындыты мойындауы керек, - дейді.
- Олай болса, балам, осы дауды билігін зі айтып берші?
Тле уелі таласты мнін срайды. Сонда дауды бастаан жігіт ботасында жоалтан тйесін жолда кезіккен керуен ішінен таныанын айтады.
- Бл тірік айтып тр, - дейді керуенбасы саудагер.
-Ал, енді, жігітім, "тапан уанады, таныан алады"деген, сен таныдым дейсі, алай таныды?

- Мені таныаным, - дейді ол. - Тйем туар уатысына жаындаан кезде бошалап кетті. Бір жетіге дейін таптырмаан тйем тау баурайында боздап, ары-бері кезіп жр екен. Ботасын асыр жесе де, шала туса да кетпес еді. Сонысына арап, ботасын біреу алып кеткенін тсіндім. Содан бері жргінші крінген тйеге кз салып жруші ем, крген бойда Таныдым. Тле ойланып отырып:
- Сол танып тран аруананы енесі бар ма? - дейді.
- Бар.
Тле арсы жаа арайды.
- И, саудагерім, сйле.
- Бл з тйемні ботасы. Жалаора тура сзіізді айтыыз. Іштегі ботаны танимын дегенге адам сене ме?
- Енесі бар ма тйені?
- Туан енесі бар.
- Онда екеуі де енелерін алып келідер? Дауласан екеу бесті атандарыны енесін алдырады.

Тле:

- Атанды тізгіндедер де таымына ыл брауды салыдар, - дейді. Жрт айтанын лезде орындайды. Бесті атанны таымына ыл шылбырды салып, шыырта браанда, таныан жігітті тйесі кзінен жас парлап, мрындыын жла-мла баырып жатан атанны стіне тсе алады. Ал саудагерді тйесі орнынан озалмай, жайымен кйсеп тра береді. - Ау, халайы, кріп трсыздар. Мына жануар шын анасы екен, не дейсіздер?

- Рас, аруана ботасын танып тр. Тлежанны бл ділдігіне ризамыз, - деседі жрт. Тле саудагерге арап:

- , саудагерім, мынау хайуан да болса ділетін халыты алдында крсетті. Атанны кімдікі екеніне халыты кзі жетті. Сен енді тыла алмайтын болды. Кнні мойына алан жеіл. Мына халыты алдына шыып шындыыды айт.

- Оу, халайы, осыдан бес жыл брын жайлаудан алаа айтып келе жатып, жапан тзде, бір тбені баурайында боталаан тйені стінен тстім. Ботасы аятана алмай, жыылып, трып жатыр екен. Тйені алсам, сііре алмаймын. Жолда ел кріп. "Пленше саудагер алып бара жатыр" дейді. Мына ботаны алып кетсем, ешкім білмейді. Алашаа ораймын да, омны арасына таа саламын. Бір жылдан кейін тйе боп шыа келеді. Бір тйе маан аз олжа ма деп сол ботаны алып кетіп ем. Кешседер де, бас кесседер де здері білідер, - деп мойындапты. Міне, Тле би дауды осылай шешіп, жртты риза етіпті.

1740 жылы жоар алма билеушісі алдан Церенні олшопарлары лы жзді ханы Жолбарысты лтіреді. Тле би бастаан ел Ташкенттен уылады. Жау жаы Ташкентке оым манапты кімдікке таайындайды. Бл кезде Сыр бойы алаларыны біразы жоарларды оластында алады. Осы тста Клтбені басында лкен жиын ашылып, оан ел басшылары тгел жиналады. Сонда арабек батыр:

- Жауа тізе бгуден баса амал жо, - деген пікір айтады. арабекке ашуланан Тле би:

Атадан л туса игі,зі біліп трса игі.
Ата жолын уса игі.Жаудан бан немені,
зіне келер ятын,Ортасынан уса игі! -

деп, шыры бзандарды жиыннан удырып жібереді. Сонан со айналасындарылара арап:

Уа, ксіле шабар жері бар, Арылмайтын соры бар...
Ту ктерер ері бар. лды рса дшпана,
ол боларлы елі бар, Еркек болып туды деп,
Атадан алан жолы бар, Мына сені кім айтар?
- лды рса дшпана

деп толайды. Тлені осы трелік сзін згелер тгел п алып, жауа арсы кш біріктіріпті деседі.

Жаа жайлауа оныстанан бір бай екі кедей жігітке ды аздырады. ды азылып біткен со жігіттер байдан аысын срайды. Бай оларды біреуіне - саулы, екіншісіне озы береді. Екінші жігіт оан наразы болады. Тлеге келіп шаым айтады. Тле байа ды азан екі адамны ебегі бірдей екенін айтады. Біра ды иесі з дегенінен айтпайды.

- Адамны екі кзіні, екі олыны айсысы кем? - дейді байа.

- Ешайсысыны кемдігі жо. Екеуі де бірдей. Сзіізге жыылдым, биеке! кпелі жігітке ой берейін, - депті амалы рыан бай.

Іргелес отыран Жанту жне Жантас аулыны екі жігіті шабындыа таласып алады. Аырында бірін-бірі крмеуге серт берісіп, екеуі ат кекілін кеседі. Ай теді, жыл теді. Біра екеуі татуласпай ояды. келері мен аталарыны аыл-кеесіне мойынснбайды. Осыны естіген би араздасан жігіттерді шаыртады. Тлені йіне екі жатан келген екі жігіт аттарын бір казыа байлап йге кіреді. Тізе бгіп, биге ол беріседі: Би лм-мим демей, екі жігітпен сырта шыса, екеуіні аттары бірін-бірі асысып тр дейді.

- Япырм-ай, мына екеуіні татуын арашы? - дейді Тле асынып тран аттарды кріп. - Кекілдері де келісті екен.

Биді осы сзінен екі жігіт ол алысып, татуласады.

- Жолдары болсын! - дейді олара Тле би.

Той-тамашада бір жас келіншек тірегінен именіп, ле айта алмай отырады. Еріне жаутадап арай береді. Кйеуі жайсыз, оан ле айтуа тыйым салып ойан екен.

- ыз кезінде алдына жан салмайтын нші еді, енді суа тскен тауытай боп отыраны, - дейді Тлеге жаын отыран біреу сыбырлап.

- Тзаа тскен блблдан, еркін жрген торай арты, - дейді би.

- Ол не дегенііз, Тке?

- Тора тскен блбл айдан сайрасын?

Мны есіткен лгі келіншекті кйеуі Тле биді алдына келіп, кешірім срайды.

- Биеке, тсіндім сзіізге. Бдан былай бл мінезімді тастайын. Келініізді беті ашы!

Таздар мен Слгетай еліні арасында біраз жылдан бері бітімі созылып келе жатан жесір дауын шешіп аулына айтып келе жатан Тлe би асындаылармен Бгензенінен те бергенде анадай жерде келе жатан бір топ ыз, келіншектерді байайды. Жаындай бергенде лгі кыз, келіншектер аттарынан тсіп, оларды алдын кесіп тпей ізет ылып трып алады. Тле би олара жаындап барады:

- Брекелді, ркендері ссін, ай ауылды балаларысыздар?

ыздарды біреуі:

- Досай аулынанбыз,- деп жауап береді.

- Алдаашан тіп кететін едідер, аттарынан тсіп бізді неге тостыдар, бір шаруалары бар ма еді?

- Шаруамыз жо, ата, - дейді лгі ыз, - лкен кісілер айтушы еді, кісіні алдын кесіп тпе, олара ізет ылып слем бер - деп, сіздерді жастарыыз лкен, араларыызда касиетті ариялар бар шыар, жолын кеспейік, аттан тсіп слем берейік деп, сіздерді сыйлап транымыз ой.

ыз жауабына риза болан Тле би, енді ызды аты-жнін білгісі келеді.

- Рахмет, ызым, кп жаса, кімні ызысы, аты кім?

- Алакзді ызымын, атым - Данагл.

- Брекелде, ызым, ркені ссін! Аты даналы болса, аылы саналы болар тбі, - дейді де, Тле би жріп кетеді. Былай шыан со оан ой келеді, асындаылара:

- Атты басын ыз аулына брыдар. Алакз кандай адам екен, білейік. Сйтеді де, брі Тртклді жазы даласымен жріп отырып, бір ауыла жетеді. Шеткері бір йден Алакзді йі айсы деп срайды. А алпаты жас жігіт:

- Алакз жкемні йі анау тран араша й, - деп сілтеп жібереді. Тле би брі сол йге барып аттан тседі. Момаан ана Алакз байды жылышысы екен. Топ аттылыны кргенде сасалатап, албалатап алады. Кршісінен бір ой арыз алып сояды, алдына барын жайып ктіп алады. Сол заматта "Алакзді йіне бір топ аттылы кеп тсті. ішінде ататы Тле би бар" деген сзді естіп ара батырды жылылы байы Алакзді йіне барып, Ткее слем береді.

- Ау, биеке, мені сегіз анат а йім транда жылкышымны ара лашыына тскенііз калай? Мен сіздерді шаырып келіп трмын. Тай соямын, ымыз сапырамын. Алакзді йінде жадайларыыз болмайды, кне жрііздер? - дейді. Сонда Тле би:

- Байеке, уре болмаыз. Сіздей байларды йіне тсіп жрміз ой. Бір жолы Алакз сияты кедейлерді де йін кріп ойанымыз теріс болмас, - деп оан кнбепті.

Ет пісіп, кісілерді алдына таба тартылыпты. Тле биді алдына бас ойылыпты. Би "биссимилла" деп басты йасынан дм ауыз тиіпті де:

- Алакз інім, бала бар ма?

- Балам жо, Данагл деген ызым бар.

- Сол ызыды бері шаыршы? Оша басында самаурын айнатып, шешесіне олабыс тигізіп жрген Данагл йге енеді. Тле би басты йасын асалап кеседі де, бір клаын, тіліп, тадайын алып ыза береді де, мынадай тілек айтады:

- Шыраым, ла бергенім - бас ием бол дегенім. Тіл мен тадай бергенім - іштегі пиямды айттырмай тауып, шешіп отыратын шешен бол дегенім, - депті.

ыз:

- Рахмет, ата, тілегііз абыл болсын, - деп, шыып кетеді. Бата беріледі, дастаран жиылады. Енді Тле би Алакзге арап:

- Сенімен да болым келіп отыр, бан алай арайсы? - дейді. Жаппарлда жан бар ма, бкіл елді аузына каратып жрген Тле бидей кісі солай деп ола салып отыран со. Алакз малдап ризашылыын білдіреді. Кп замай-а екі жа тойын жасап, Данагл Тле биге келін боп тседі. "Келінні аяынан, ойшыны таяынан" демекші, Данагл зіні аылды, дептілігімен бір ана би атасына емес, бкіл ауыла жаады. Атасы билікпен, ел амымен жргенде, Данагл ауыл адамдарын, зіні рбы-рдас, абысын-ажындарына аылшы, бас-кз боп жреді.

Данаглді аылды, сезімталдыын, Тле би атасыны ішкі ой-сезімін, емеурін-тспалын айтызбай тсінетінін ел былай аыздайды:

Бір жолы Тле би Мойынм жайлауындаы елді дау-дамайын шешіп жріп, аулына айтпа болады. асындаы жігітіне:

- ай жолмен жрсек екен? Бір жол бар, ел жаалап жретін. Онымен жрсек ауыла он кнде жетеміз. Бір жол бар, шл аралап жретін. Ол жол тте ауыла бес-а кнде жетеміз.

Жігіт:

- Ел жаалап, она жатып жргенше, ттесінен кн-тн демей жріп отырып, елге ертерек жеткен дрыс-ау, биеке. Ауылда сізді ктіп тран шаруа да аз емес шыар.

- Сені айтаны жн екен, олай болса тарт сол тте жолмен, - дейді би. Сонымен екеуі бйрат-бйрат мды кешіп жріп кетеді. шінші кні кды басында отыран жалыз й тйешіге кездеседі. Одан сусындап, аттарыны белін суытып, жемдеп алады да, таы ілгері жреді. Тнделетіп саймен келе жатанда бір топ арашыларды олына тседі. Жол торып жрген арашылар екеуін аясын ба, аттарынан аударып, киімдерін тонап алады. Екеуін екі тп сексеуілге матап тастайды. Олар здеріні кім екенін арашылара айтпайды. Тле арашылара былай дейді:

- й, жігіттер, сендерге бізді жанымыз керек пе, жо малымыз керек пе? Егер жан керек болса, кп азаптамай лтірідер, ал мал керек болса, ммлеге келейік, бізде сендерге жететін мал бар. Алдарыа айдатып кеп берейік, бізді босатыдар.

- рине, бізге мал керек, - дейді арашыларды бастыы, - біз осы шл далада мал табу шін жрмегенде, не шін жрміз. Біра сендер малды айдан тауып бересідер? Бізді алдап кетіп жрерсідер.

- Мені аулымда, - дейді Тле, - сендерге жететін мал табылады. Мен бай адаммын. Біра сендер енді ауыла жібермейсідер рине, сенбейсідер. Олай болса былай етідер. Біреуі мені атыма мінідер, киімімді киідер, мен хат жазып берейін. Хатты былай жазамын: "Кенже лыма да тстім. Соан 40 нан атан, 20 бура, 8 абас атанымды осы баран адамнан айдатып жіберідер. Жне о босаамда тыулы жатан алтынымды, сол босаамда жатан кмісімді де оса беріп жіберідер".

арашылар орталарынан екі жігітін шыарып, оларды киімін кигізіп, аттарына мінгізіп, олдарына хатты беріп жібереді. Екеуі салып рып Тле биді аулына жетеді. Хатты табыс етеді. Екі жігітгі "біз малымызды жинастыранша, тыныа трыдар" деп, бір оаша йге тсіреді. Ауыл адамдары хатты олай оып, блай оып ештее тсінбейді. Сенбейін десе, хатты з олымен жазыпты, киімін кигізіп, атын мінгізіп жіберіп отыр. Сенейін десе, "40 нан атан, 20 бура, 8 ак бас атан, о босаадаы алтын, сол босаадаы кміс" дегені несі? Деп брі дал болып отыранда Данагл келіп атасыны хатын оиды.

- Сіздер атамны бл хатына тсінбей отырсыздар. Мен білсем, ол кісі 40 арашыны олына тсіп калан болу керек. "40 нан атан" дегені - 40 мыты жігіт, "20 бура" дегені - 20 палуан, "8 а бас атан" дегені - 8 асаал кісіні балам менен келінім ертіп келсін дегені ой. "Алтын дегені" - баласы, "кміс дегені" - келіні мен шыармын. ой, тезірек аттанып барып тарып алайы.

Данаглді тапыр даналыына ауыл адамдары риза болып, оны айтанын орындайды. Хатта крсетілген малды екі арашыа айдатып, Тле биді баласы мен келіні бірге жола шыады. Олар зай берген со артынан 40 жігіт, 20 палуан, 8 асакал, крінбестен еріп отырады. Жаындай бергенде Данагл екі карашыа:

- Сіздер озып барып хабар берііздер, біз малды жая жріп кешке арай жетеміз, - дейді. Екі арашы шабуылдап барып. "Мал келе жатыр" дейді. зге арашылар "мол олжаа кенелетін болды" деп аттарын коя беріп, жайбараат жата береді. Ел жатып, олар йыа кіріскенде, 40 жігіт 20 палуан брі сау етіп, арашыларды сойылдап, байлап брін ола тсіріп алады. Сонда Тле би пенде болан арашылара:

- "Келер кезек, мір - біреу, кезек - екеу" деген осы, жігіттер! Кеше мені ттындап едідер, бгін сендер ола тстідер. Дние кезек деген осы. Сендер шліркеп жатан жалыз-жарымды тонайсыдар. Елді зар жылатып малын талайсыдар. Біреуді бермесін тартып аласыдар. Адал ебек етпейсідер. Шл далада аырып, атын жо, бала жо, ит орлыпен кн кресідер? анша жыл карашылы ылсадар да таймайсыдар. істегендері рлы, ал рлы тбі - орлы. ойа шапан касырды рып ал ар болар. Сендер де бір - асыр да бір. Сендердей ры-ары карашыа не істесе де болар еді, тте! Амал анша, сендерге лім сыйлаанша, мір сыйлаым кеп тр. Мен Тле деген билері боламын. Тілімді алсадар, тубаа келідер. арашылыты ойыдар! Адал ебек етуді ойладар. Бала-шааа карап, ел атарлы тірлік етідер, рпа сірідер! йлі-жайлы болып, мал жинап, егіс егіп кн крейік деседер мен сендерге кмектесемін, камор боламын, жер беремін, мал беремін. Егер мені айтаныма кнбеседер, з обалдары здеріе! Кне, не істейсіндер! лім керек пе, мір керек пе! Тле би осылай дегенде, карашыларды бастыы ара шойтпа бжыр бет нардай жігіт биді алдына келіп басын иеді:

- Айналайын би-аа, сізді бл сзіізге тсіндік: біз кндік. Рас айтасыз, рлы ыланнан тапан пайдамыз жо. Тек ана елді арысына калды. Осы ыры жігіт туаннан карашы боп туан жопыз. Біріміз ойдан, біріміз ырдан, жошылы, зомбылыты салдарынан жиналып ры-ары боп кетіп едік. Сйтіп елден, йден безіп, аш брідей шл даланы кезіп, рлы-зорлыпен кнімізді ткізіп жрдік. Енді міне, сіздей амор, діл кісіге кездесіп трмыз. Лайым айтаныыз келсін. Біз сізді соыыздан ердік. Сіз не десеіз, соан кндік. Керсен алдыызда, кездік олыызда, бар шынымыз, сізден тілегіміз осы, би-аа! - Бастытарыны осы тілегін малдап, зге жігіттер шу етіп, биге тс-тсынан тініш-алыстарый жаудырады. Тле би сйтіп зін ттындаан ыры арашыны тубаа келтіріп, еліне ертіп барады. Біріне ой баызады біріне тйе баызады. Бірі егіс егіп, дианшылыпен айналысып кетеді. стагершілік, етікшілік, зергерлік олынан келетіндеріне дкен трызып, жадай жасайды. Брі де адал ебекпен шылданып, Тле биді ел-жрттары атанып кетеді.

Тле би мен йтеке би Ормамбет биге аса кл дауы жайлы хат жазады. Ормамбет екеуіне хатпен жауап айырады. Халы жиналып бір олай, бір былай сйлесіп, аырында й тігіп сйлесуге келіседі: аса кл жаасында жиырма й тігіледі. Ормамбет келіп Тле мен йтекеге слемдеседі. Сонда Тле:

- Ей, Ормамбет! Мен лі тірімін, лгем жо. Бдан брын неше слем айтсам да келген жоксы, ер кетер, жер жетер. Ей, Ормамбет, сен бізден кіші боласы, сен ілгері барасы, біз кейін келеміз, сен жас еді, кілдегіді аларсы! - дейді. йтеке де Тлені сзін остап:

- Бай болса халыа пайда тисін, батыр болса дшпана найза тисін. Бай болып пайда тимесе, батыр болып найза тимесе, жрттан ала бтен йі кйсін, - деген. Бізге кейінгілер осыны айта ма деп орамын, - дейді. Сонда Ормамбет:

- Екі би, айтан сзі жарасады, еншіге ркімдер-а таласады, бл аса кл орта жзді клі еді, айтандары ияната жанасады. анаатсыз билерді абан деген, амшылатан жйрікті шабан деген, біреуді аысына зорлы ылса, акыретте мндай істер жаман деген, - дейді.

Тле би айтады:

- Ей, Ормамбет, сен бізге аса клді бер. аса кл рас саан жаыныра. Бардан пайда, жотан задал деген, не берсе айырын тілеп крііз. ш жзді ортасында аса кл бар, р жерде су ішетін баса кл бар, ш бліп енші ылып алысайы, жер жетер, кіліді стама тар. шеуі олай сйлесіп, былай сйлесіп келісе алмайды. Ормамбет екі биге ыры бермеген со, Тле атты сздер айтады. Дау бітпей, Ормамбет еліне айтады. йіне келген со дауды мн-жайын бастан-ая сйлейді. Сонда Ормамбет биді анасы: - Балам, карт билерді бекер ренжіткен екенсі, ліде болса, тілімді алса, аса клді бліп бер, - дейді. Анасы айтып оймаан со Ормамбет кнеді. й тігіп, тоыз бие сойып, Тле мен йтекені шаырады. Сонда Тле би: - Билер жасы болса, білім иесі батыр даты, жаман болса сал бкселі атын даты. йел жасы болса, елді басшысы емес пе?! Брынылар осылай демес пе? аса клді алам деп келіп едім, Ормамбет бермеген со ліп едім. Жетпіс жаса келгенде сзім жерде калып, мгіде тірілмейтін лік едім, жегей! Мені тірілттііз, енді балаыза бата берейін, - дейді. Сйтіп, билер аса клді ынтымапен блісіп, ел ризаласып тарапты.

Сыйым елінде бір байды лкен баласы рдажы даазалау екен. Крші ауылды зі слу, аылды ызын алма болады. Трбиелі ыз оны ниетіне арсылы жасап, зін аула стап жреді. Бір жолы оашада ызды стап алып, мойнына ыл шылбырды салып буындырма болады. "Шылбырыды тарт рі, мойнымны кытыы бар" депті сонда ыз жеттеніп. Осы оиа ауыла тарап кетеді. Жігіт кесі намыса тырысып Тлеге келеді. Бай ызыны алай болан кнде де баласыны тзаына тсетінін айтады. - ыз тілімен тйілген тйінді, бала тісімен шеше алмайды, - депті сонда шешен.

Тле би заманы иын кезеде жаугершілікте ткен. "Ол кезде аза пен жоар хандытары дайы жауласуда еді. Туке ханнан кейін аза хандыыны ыдырай бастауына байланысты Тле би ендігі жерде лы жзді билеп, жоар басыншыларына туелді болды. Олара алым-салы тлеп транымен Тле би саяси билікті зінше жргізді. аза ауымдарын біріктіріп, оларды жоар феодалдары езгісінен азат етудегі оны ызметі айтарлытай. Кейбір деректерге араанда, Абылай слтанны ктерілуіне Тле би ыпал жасаан.

Тле биді тйесін жайып жрген Сабала атты баланы алайша Абылай батыр (кейін хан) дрежесіне жетуін ел лі кнге дейін аыздап келеді. аза халыны жоар шапыншылыын жеуде Тле би шешуші рл атараньі тарихтан белгілі. сіресе аза халыны "Атабан шбырынды" кезінде ол Абылай, абанбай, Бгенбай, Жнібек таы сондай ататы батырлармен бірлесе, аылдаса отырып, алайда жауды жеіп шыуды жолдарын арастырды, яни сол бір азатты майданды зі тікелей басарды. Сондытан ол бкіл азаты Тбе биі аталды. зге билер оны ата санап, сыйлап, сзін тыдап ткен. ...Тле би з дуірінде белгілі батырлар мен билерді, тіпті хандарды бір сыпырасына акылшы болан. Оны Абылай, Жолбарыс, теген, Тттібай, ттыбай сияты батырлар, Тайкелтір, Есей, Досай таы сондай би, шешендерді жас кезінде баулып, сынап трбиелегені, оларды болашаын болжааны туралы аыз, гімелер аз емес.

Тле би бір жма намазда зіні би, болыс, жз басы, мы басыларымен Тркістана келіп, ожа Ахмет Иассауи мешітіне кіреді, намаза трады. Намаз тамам болан со, мешіт блмелерін аралап, дайы садаасын беріп, кпшілікке арап былай депті: - Біз бткіл рпаымызбен Аса Темірге алгыс айтуа тиіспіз. Жне оны аруаы алдын да арыздармыз. Ол бізді елге зор жаалы келді. ожа Ахмет Иассауи кмбезін трызды. Мндай ажап кмбез брын-соды жртымызда бой крсеткен емес. Бан дейін даламыз лі секілді еді. Аса Темір сол лі даламызды шыр йыдан оятып, екінші Мекке салдырды. Меккеде - Мхаммед. Тркістанда - ожа Ахмет. Бл екеуінен діретті, киелі улие жо. Осындай халымыза жасылы сыйлаан олбасшыны руагына р дайым да оып, оны еске аламыз". - Мндай аылды наыл сз, сиетнамаларды кезінде Тле би кп айткан.

Тле би мен Орта жзді аа биі азыбек Келдібеклы, Кіші жзді аа биі йтеке Бйбеклы брі з-Туке ханны бас кеесшісі, аылшысы болды. Тле би "Тукені Тркістан аласын орталы етіп, ш жз лыстарын бір орталыа баындыруа, сйтіп бірегей аза хандыын ныайтуа жоар-ойрат шапыншылытарына арсы бауырлас аза, караалпа, кырыз жне збек халытарыны жауынгерлік одаын руа баытталан шараларын жзеге асыруа атынасады. Ол Россиямен лы жз арасындаы арым-атынастарды алыптастыруа жне оны ныайтуа кп ебек сіірді"

Тле би азаты ежелгі жаты "Жеті жары" дет-рып заын жасауда жетекші рл атаран. "Жеті жаргыдаы" жер дауы, жесір дауы, кн дауы таы осындай ел арасында бола беретін айтыс-тартыс, дау-дамайларды кптеген тарам-тарматары сол Тле би сынысымен абылдананы аян. Сол "Жеті жары" жаты ел арасындаы дет-рып дстрлерін бзушылара тыйым салуда елеулі ызмет атарады.

Жоар шапыншылыынан жосыла кшкен аза еліні алды Жиделі байсына, Хиуа, Бар, Ташкентке жетіп бекініс раны тарихтан млім. алдан Церен жендеттері кшелей уып, азатарды ол жерден де тайдырма болады. Таы да кш-он, таы да босу. Осы бір иын-кыстау кезеде ел басшысы Туке хан айтыс боп, Тле би жалызсырап калады. Ол ел-жрта: "Енді жаумен табан тіресе кресеміз, кшпейміз. Ары казындар, егіншілік ксіпке кшідер!" деп ран тастап, зі бастап кшпей Ташкентте отырып алады. Елді отырышылыа, егін егіп, тірлік етуге ндеген Тле биді сол бастамасы шежіреші акын азанап Байболлыны "Тле бидін тарихы" аталан дастанында былай жырланан:

- оймайсы кш деп халым-ау, Біреуі емес барлыын. Менде асірет кбейді, Енді айтайын аныын. з Туке, зіз Тле би едім, жбымнан мен айрылдым. Акылымнан егілдім Ктсем деймін моласын Кпшілік кйге саласы. Халайы, жола кірсекші Жер емшегін емсекші. Орныты болмай болмайды "Арпа-бидай - ас" деген, "Алтын-кміс - тас" деген. азыналы-гауар зерінен Трт тлік жиан малынан, Кндерді кні келгенде, Бір зім арты нанынан. алмасын деп ем бекерге Мынау жеті арыым, Аяты мала сенбегін, Бір боранды деген сз, Опасы аз жиан малыны. ш жз боп енші блгенде, Бабама тиген жерааш. Отырышы ел болса, Тойынар еді арны аш. Киінер еді жалааш, Тірі не дер бекерді. Ебек етпей болмайды, лгілі сз бл рас. Болмайды бектік шын мирас, Осыны айтып болды да, шатап Туке моласын, Тле би атты жылады. Кшіп, ашып ілгері, аза нені крмеді? айда жрсе Тле би, Отырышыны ойлаан, Жобада сондай сз еді.

Тле биді тек ана аза халы емес, збек, кырыз, араалпа, тжік елдері де дуалы ауызды улие кісі, бас биіміз деп, оны есімін осы кезге дейін астерлеп еске алады. Таы бір мынадай аыз бар:

Жоар басыншылары рттей аптап, аза жерін таптап, келе жатады. амсыз малын баып отыран ел тым-тыраай босып дере кшеді. Сонда жалыз-а бір й ттінін ттетіп отыра береді. Жоар отайшысы батырларын жмсап: - Анау жалыз й неып кшпей отыр, - барып біліп келідер! - дейді. Келсе, ол Тле биді йі екен. Жоар жігіттері кіредеп: - Жртты брі кшіп кеткенде, сен кімсі, неып отырсы?! Тле би оларды алдынан шыады: - Жігіттер, сабыр етіндер! Алдымен лкен кісіге слем айда? - дет- дстрден бір срінген олар слем беріседі. - Енді тыдадар, - деп сз бастайды Тле би - шаыраыма арлыаш я салып еді. Сол с ашан сарыауыз балапандарын анаттандырып ргізіп кеткенше мен еш жаа кшпеймін. арлыаш - асиетті с, адам баласыны досы. Сендер білесідер ме. Ертеде дние жзін топан су аптаанда Нх пайамбардын кемесін суа батудан аман алып алан осы арлыаш! Адам баласына астанды жасама болан жыланнан да корап алан осы арлыаш! Мен жау келді деп йімді жыып, оны ясын бзып балапандарын шырылдатар жайым жо! Сендерді де бала-шааларыды улатып-шулатып ырып, ырын-сргін ылып жатса, жасы кресідер ме! Бар, хандарыа осы сзімді айтып барыдар! Жоар жігіттері барып Тле биді осы сзін айтса, отайшысы: - Ол улие адам екен, оан тимедер, оны тірегіндегі елін де озамадар! - депті. Содан былай арай Тле би "арлыаш улие" атанып кетіпті. Туке хан лген со орнына оны баласы Болат хан сайланады. Ол "билер кеесінде" кесіндей басшылы ете алмайды. Бкіл халы болып "билер кеесін" басаруды, зге хан, билерге жетекшілік етуді Тле биге жктеді. Сйтіп ол аылшы аа, Тбе би болып белгіленеді. Жауды алайда тезірек жеу, сйтіп аза даласына бостанды орнату жолында билігімен бірге скери басшылыты да з олына алады. азыбек биді Арка жаына, Жсіп, йтеке билерді алшын, ыпшатар арасына, Сасба биді араалпа, Ккім биді ырыз елдеріне жібереді. зі Саржан, Есей, Досай, таы біратар билермен аратау, Алатау елдерінен ол жинап, мы-мыдап жаса рады. Ол жаса скерлерге Абылай, Бгенбай, абанбай, Бара, Жолбарыс, Малайсары, Смен, Тттібай, ойкелді, Саыра, Тайшы, дайназар, Жарыбас сияты ержрек ататы батырлар басшылы етеді. Міне, осындай зор дайынды пен йымдастыруды нтижесінде аза халы Жоар-ойрат шапыншылыыны быт-шытын шыарып жеіп шыан. Бейбіт тыныш жатан ауыла жоарлар шауып, мал-млкін тонап, ел- жртын иратып кетеді. Жау орлыынан тоз-тоз болан ел-жрт таулы жерге ашып, жан сауалайды. Босын халы арасында екі абат жас келіншек бесікті аралап бара жатады. ара жолда Тле мен зегі аысып келе жатан егде кісі: - Мына бишараны крпе-жастыын тастап, бос бесікті аралап келе жатанын-ай, - дейді. - Баланы бесігі - ке дниені есігі! - депті сонда аылгй Тле.

Жаугершілік ойраны тынышталан бір кндері ел-жрт малын, бала-шаасын іздестіре бастайды. Жртта алып кеткен бір кемпір екі-ш айлы нрестені тауып алып бауырына басып, кш ізімен жре береді. Брі бір ауыла келіп жетеді. Жап-жалааш ббекті ешайсысына бермейді. Екеуін ертіп биге келеді. Тле кемпір шаында шырырап жылап жатан баланы уелі абаша келіншекке береді. Ол нрестені бетінен сйіп, арасынан аады. Біра бала жылаанын оймайды. Енді би баланы ара торы келіншекке стататады. Бл келіншек нрестені бауырына басып, йрыын шпілдетіп сйген кезде бала жылаанын бірден ояды.

- Бауырыны жылуы кетпесін, - дейді би сонда ара торы келіншекке.

Жорытан оралан жігіт Тле йіне келіп, жол стінде крген-білгенін гімелеп отырады. - Ауыл іргесіне жаындай бергенде екі-ш жасар баласын мойнына мінгізіп, бір ара шегелді аралап келе жатан йелді кездестірдім. Тікенек стінде отыран баланы ерге отырызып, алдыма алайын десем, шешесіні мойнынан айрылмай ойды. Сонда Тле би: - Кірпікшешен баласын аралап жріп сіреді емес пе? - Бл не дегенііз, биеке? - Ананы тікенектей арасы балаа мамытай жмса тиеді, - дейді Тле.

Жоарлармен аты айаса тскен кыры жігіт ауыла жеіспен оралады. Екі-ш жыл олында болан трт тлік малды шрыратып айдап келеді. "Жаудан кайтан мал олжа" деп халы малды блісіп алады. Ауылды жалбыр шапаны, кен етікті, жалыз есекті кедейі кп малды ішінен з тйесін тани кетеді. Біра тйені иемденген кісі оны кедейге бере оймайды. Кедей Тле биге келіп, тйесіні белгілерін айтады. Оан байларды жгін артып, Самаранда екі-ш барып кайтанын да тілге тиек етеді. "р сапарымда есекке мініп жетелеп жрген тйем еді" деп те калады. Би тйені иемденіп жрген адама тйені жетектеп кел дейді. Ол тйені тайрадатып уып келеді. "Неге жетелеп келмеді" - деген сра ойылан кезде тйені жетекке жрмейтінін айтады. Осы ужден кейін би кедейге - тйені сен жетегіе алып крші, - дейді. Кедей есегіне мініп, тйе бйдасын олына алады. Сйтіп ол жалыз ая жола тсісімен атан тйе артынан блкілдеп ере жнеледі. - Тйе осы жігіттікі, - дейді Тле би калы жрта арап.