Төп һәм өҫтәлмә әҙәбиәт исемлеге.
• “Башҡортостан уҡытыусыһы” журналы
• “Башҡортостан” гәзите
• “Аманат”, “Аҡбуҙат” журналдары
• С. Галин “Тел асҡысы халыҡта”, 1999
• Башҡорт халыҡ ижады, алтынсы том
• Башҡорт халыҡ йырҙары
• УсмановаМ.Ғ.Башҡорт теле
• Ғәбитова З.М. Телмәр үҫтереү дәрестәре. – Өфө: Китап, 2009.
• Башҡортса – русса мәҡәлдәр һәм әйтемдәр һүҙлеге. – Өфө: Китап, 1994.
• Әүбәкирова З.Ф., Әүбәкирова Х.E., Дилмөхәмәтов М.И. Мин башҡортса уҡыйым – Өфө: Китап, 2007.
• Башҡорт теле таблицаларҙа, схемаларҙа hәм ҡағиҙәләрҙә. Әүбәкирова З.Ф.– Өфө, 2006.
• Тел төҙәткестәр, тиҙәйткестәр, һанамыштар. Төҙөүселәр: Иҫәнғолова Ә.Ф., Дәүләтҡолова Г.Ш. – Өфө: Эшлекле династия, 2008.
• Ял минуттары өсөн күнегеүҙәр. Методик ҡулланма. Төҙөүселәр: Иҫәнғолова Ә.Ф., Дәүләтҡолова Г.Ш.–Өфө:Эшлекле династия, 2008.
•
Ҡулланыласаҡ сайттар:
• Машинный фонд башкирского языка;
• www.yeshlek.ru;
• sarmanai.narod.ru;
• asultash.info;
• suraman.narod.ru;
• skazka.110mb.com;
• husainov.com;
• www.akmulla.ru;
• www.bashskazki.ru;
• www.bashklip.ru ;
• www.bashkort.com;
• www. yeshlek.ru/kitap/;
• информационно-образовательный портал.
• живой журнал;
• «Остаз. ру»;
• « Башҡортостан уҡытыусыһы» » журналы сайты, «Ағиҙел» журналы сайты.
7. Программаға өҫтәмә
| № | Лексик тема. Грамматик тема | Уҡыусы өйрәнергә тейеш | Уҡыусы белергә тейеш | Үткәреү ваҡыты | |
| план | фактик | ||||
| • | Инеш дәрес. Теле барҙың – иле бар. Фонетика буйынса үтелгәндәрҙе ҡабатлау | Фонетика фәненең нигеҙен, анализ яһай алырға | Ҡобайыр,фольклорҡарһүҙ һүҙҙәренең мәғәнәһен, тел тураһында ирекле һөйләшә алырға | ||
| • | Әкиәттәр тураһында.Етем төлкө әкиәте.Һүҙъяһалыш тураһында үтелгәндәрҙе ҡабатлау. | Әкиәтте ролләп уҡырға өйрәнергә, аллегория төшөнсәһенең мәғәнәһен төшөнөргә | Тормош-көнкүреш,батман һүҙҙәренең мәғәнәһен, йөкмәткеһе буйынса ?-ға яуап бирә | ||
| Морфология буйынса үтелгәнде ҡабатлау.Әбйәлил әкиәте | Һүҙ төркөмдәрен айыра белергә,исемдәргә морфологик анализ яһай белергә | Һалабаш,күл эйәһе,таллыҡ һүҙҙәренең мәғәнәһен. | |||
| Ижади диктант. Әбйәлил | |||||
| Риүәйәттәр һәм легендалар. Уларҙың тематик бүленеше.Ҡылым тураһында белешмә | Ҡылымдарҙы һүҙ төркөмө буйынса айыра белергә | Сүмес,йәмғеһе,сапсаҡ,ҡулбаш һүҙҙәренең мәғәнәһен | |||
| Ырым-ышаныу риүәйәттәре. Сыңрау торна риүәйәте.Үҙ аллы һәм ярҙамсы ҡылымдар | Сыңрау торна риүәйәтенең йөкмәткеһен өйрәнергә, үҙ аллы һәм ярҙамсы ҡылымдарҙы айыра белергә | Аяуһыҙ,ғәскәр һүҙҙәренең мәғәнәһен | |||
| Бошман - ҡыпсаҡ риүәйәте. Ҡылымдарҙың затлы, затһыҙ, барлыҡ-юҡлыҡ формалары | Ҡылымдарҙың затлы, затһыҙ, барлыҡ-юҡлыҡ формаларын айыра белергә,уларҙы телмәрҙә ҡуллана белергә | Теҙ сүкмәй, хыянатсы, йыйын майҙаны һүҙҙәренең мәғәнәһен | |||
| Тормош-көнкүреш риүәйәттәре. Ғилмияза риүәйәте | Ҡуштан,күҙҙән юғалыу, эҙенә төшөү | Ҡуштан,күҙҙән юғалыу, эҙенә төшөү һүҙҙәренең мәғәнәһен | |||
| Ҡылым һөйкәлеше. Хәбәр һөйкәлеше. Хәбәр һөйкәлеше ҡылымдарының хәҙерге заманы | Хәбәр һөйкәлеше хәҙерге заман ҡылымдарын яҙма һәм һөйләү телмәрендә ҡуллана алырға | Хәүеф-хәтәр, тәнҡитләү һүҙҙәренең мәғәнәһен,ҡылым һөйкәлештәрен | |||
| Т.Ү. Кластан тыш уҡыу. Ҡылымдарҙың затлы формаларының үҙенсәлектәре | Ҡылымдарҙың затлы формаларын айыра белергә | Ҡылымдарҙың затлы формаларын ҡуллана белергә | |||
| Т.Ү. Изложение | |||||
| Йырҙар тураһында төшөнсә.Тыуған ил һәм халыҡ берҙәмлеге тураһында йырҙар | Уҡылған йырҙарҙың идея-тематик йөкмәткеһен билдәләй белергә | Ҡая,төйәк,ҡорбан булыу,ҡушаҡлап сабыу һүҙҙәренең мәғәнәһен | |||
| Ҡасҡындар тураһындағы йырҙар. Контон башлыҡтары тураһында йырҙар | Йырҙарҙың риүәйәттәрен, мәғәнәһен аңларға | Зар илау, уҡа ғына һүҙҙәренең мәғәнәһен | |||
| Ҡатын - ҡыҙ яҙмышы тураһында йырҙар. Хәбәр һөйкәлеше ҡылымдарының үткән заманы | Хәбәр һөйкәлеше үткән заман ҡылымдарын практикала ҡуллана белергә | Шаһитлы, шаһитһыҙ һүҙҙәренең мәғәнәһен | |||
| Таҡмаҡтар тураһындатөшөнсә | Таҡмаҡтарҙың халыҡ ижадындағы тотҡан урынын асыҡларға | Бейеү,уйын таҡмаҡтары һүҙҙәренең мәғәнәһен | |||
| Киләсәк заман хәбәр һөйкәлеше ҡылымдары | Киләсәк заман хәбәр һөйкәлеше ҡылымдарын практикала ҡуллана белергә | Ҡылымдарҙың заман категорияһын үҙләштерергә | |||
| Алтын көҙ. М.Тажи. Алтын көҙ.Метафора тураһында төшөнсә | Метафора төшөнсәһен аңларға | Шиғырҙы тасуири уҡый белергә | |||
| Контроль диктант | |||||
| Уҡыу-белем шишмәһе. Р.Байбулатов.Күңел күҙҙәре | Әҫәр йөкмәткеһен үҙләштерергә | Меҫкен, һыу кеүек эскән, күңел төшөнкөлөгө һүҙҙәренең мәғәнәһен | |||
| Н.Мусин.Тайғаҡ баҫма. | Хикәйәнең образдарын баһаларға, әхлаҡи яҡтан анализларға | Әрбәк-һәрбәк, бәкәлгә һуғыу, аҙапланып һүҙҙәренең мәғәнәһен | |||
| Т.Ү Инша. Ысын дуҫлыҡ | |||||
| Дуҫлыҡта-берҙәмлек. Б.Бикбай. Рус теле. Шарт һөйкәлеше ҡылымдары | Шиғырҙы тасури уҡырға өйрәнергә | Юшатыр, кәләш,шөкөр һүҙҙәренең мәғәнәһен,яттан белергә | |||
| Ш.Бикҡол.Дуҫлыҡ.М.Кәрим . Миләш | Шиғырҙарҙы анализлай белергә | Теҙ сүкмә,изге хис,атҡара, мохтаж һүҙҙәренең мәғәнәһен | |||
| Р.Бикбаев.Һарыбай | Тасуири уҡырға,әҫәрҙе анализларға | Гәпләште,аласыҡ, тырыз, хәтһеҙ ара һүҙҙәренең мәғәнәһен | |||
| Т.Ү.Изложение | Ижади фекер йөрөтөргә | ||||
| Хеҙмәте юҡтың – хөрмәте юҡ.М.Ғафури. Гөлдәр баҡсаһында. Исем ҡылым. Исем ҡылымдарҙың яһалышы | Тасуири уҡырға өйрәнергә,телмәр күнекмәләрен шымартырға | Йән шатлана, күҙҙәр ҡамаша,ҡара эсле, тар күңелле, хаҡһыҙ, саң һүҙҙәренең мәғәнәһен | |||
| Ж.Кейекбаев. Оморҙаҡ бабай. Ҡылым төркөмсәләре | Аңлы уҡырға,уҡығанды анализларға | Күрән, ғәрлек һүҙҙәренең мәғәнәһен,йөкмәткеһен үҙләштерергә | |||
| Үтелгәндәрҙе ҡабатлау. Ж.Кейекбаев. Туғандар һәм таныштар | Әҫәрҙе анализларға | Әхирәт, аршын, һөбә, ҡолға, камзул,тай- тулаҡ һүҙҙәренең мәғәнәһен | |||
| Контроль диктант. | |||||
| Башҡортостан-ғәзиз ерем.Сифат ҡылым.Үткән заман сифат ҡылым | Сифат ҡылымдарҙы танып белергә | Үткән заман сифат ҡылымдарҙы практикала ҡуллана белергә | |||
| Хәҙерге заман сифат ҡылым. | Шиғырҙы анализлай белергә,тасуири уҡырға | Ерһенеү,илһенеү, йән тетрәткес һүҙҙәренең мәғәнәһен | |||
| М.Кәрим.Ҡайын япрағы тураһында. Киләсәк заман сифат ҡылым | Киләсәк заман сифат ҡылымдарын телмәрҙә дөрөҫ ҡуллана белергә | Киләсәк заман сифат ҡылымдарын практикала ҡуллана белергә | |||
| Ижади эш.Һорауҙарға яуаптар. | Ижади фекерләргә өйрәнергә | Көйҙөрмәк, өммәт, ҡаһарман һүҙҙәренең мәғәнәһен,шиғырҙы яттан һөйләргә | |||
| Ап-аҡ ҡарҙар яуа.К.Кинйәбулатова Һаумы аҡ ҡыш | Шиғырҙарҙы тасуири уҡырға.Автор тураһында мәғлүмәтле булырға | Сынығыу, ҡырыҫ һүҙҙәренең мәғәнәһен | |||
| Хәл ҡылым.Уның яһалышы. | Хәл ҡылымдарҙы яһарға өйрәнергә | Хәл ҡылымдарҙы практикала ҡуллана белергә | |||
| Хәл ҡылымдың төрҙәре. | Хәл ҡылымдың төрҙәрен айырырға өйрәнергә | Ат йөҙҙөрөү, яҫма һүҙҙәренең мәғәнәһен | |||
| Ә.Әһлиуллин. Биҙәкле сана. | Әҫәр йөкмәткеһен анализлай белергә | Бишмәт,тула ойоҡ, мыҫҡал һүҙҙәренең мәғәнәһен | |||
| Әҫәрҙә дуҫлыҡ, татыулыҡ мотивы. | Образдарға ҡылыҡһырлама бирергә | Көйәнтә, йыла, сана үрсәһе, сабата,сәкмән, киндер, ситән | |||
| Ил намыҫы – ир күңелендә.Р.Шәкүр.Һаҡта тора илдең улдары | Тема буйынса фекер алышырға | Ҡыйғыр, имен-аман һүҙҙәренең мәғәнәһен | |||
| Ф.Аҡбулатова. Атай икмәге. | Йөкмәткеһен үҙләштерергә | Ҡаҙ тәпәйе,туҫтаҡ һүҙҙәренең мәғәнәһен | |||
| Әҫәрҙә Ватан һуғышы темаһы | Уҡылғанды аңлай белергә | гонаһ һүҙенең мәғәнәһен | |||
| Әҫәрҙең идея-тематик йөкмәткеһе. Рәүеш. | Әҫәрҙең идея- тематик йөкмәткеһен үҙләштерергә | Йөкмәткеһен һөйләй белергә | |||
| Һайланма диктант | Ижади фекерләргә | ||||
| Ғәзиздәрҙән-ғәзиз әсәләр. Г.Юнысова. Әсәйҙәр байрамы. | Автор тураһында белешмә табырға, үҙ-аллы эшләргә өйрәнергә | Нәфис,ҡәҙер һүҙҙәренең мәғәнәһен, уҡылғанды аңлата белергә | |||
| Контроль диктант | |||||
| Хаталар өҫтөндә эш.Ф.Иҫәнғолов. Бер йомғаҡ май. | Әҫәр йөкмәткеһен үҙләштерә белергә | Билсән, төпрә, тасҡау һүҙҙәренең мәғәнәһен, образдарға характеристика бирергә | |||
| Теркәүестәр. Ә.Бикчәнтәев. Яраланған бүре күҙҙәре. | Әҫәрҙең идея- тематик йөкмәткеһен үҙләштерергә | Бисара,ҡуйын дәфтәре, аймылыш,үҙәгем өҙөлөп китте һүҙҙәренең мәғәнәһен | |||
| Эх,күңелле яҙ килә!Р.Ниғмәти.Яҙ килде. | Автор тураһында өҫтәлмә белешмә табырға өйрәнергә,үҙ фекереңдеәйтергә өйрәнергә | Тәрән һулыш, киң күкрәк, шөңгөр һүҙҙәренең мәғәнәһен | |||
| Т.Ү. Инша. Шаулап-гөрләп яҙ килә. Бәйләүестәр | Ижади фекерләргә өйрәнергә | ||||
| Һ.Дәүләтшина. Айбикә. | Уҡылғанды планлаштырырға өйрәнергә | Иҫәңгерәтә, ойотто, эркет һүҙҙәренең мәғәнәһен | |||
| “Айбикә” әҫәрендә ҡатын- ҡыҙҙың рухи үҫеше. | Әҫәрҙең идея-тематик йөкмәткеһен үҙләштереү | Образдарға характеристика бирә белергә | |||
| Бәйләүестәрҙең бүленеше | Бәйләүестәрҙе төркөмдәргә бүлергә өйрәнергә | Бәйләүестәрҙе яҙма телмәрҙә ҡуллана белергә | |||
| Тел-тере шишмә. Ҡ.Аралбай. Башҡорт теле. | Туған тел тураһында фекер йөрөтөргә | Телгә йоҡмаҫ, төйнәлгән тел, нарыҡланыу һүҙҙәренең мәғәнәһен | |||
| М.Кәрим.Оҙон-Оҙаҡ бала саҡ. | Әҫәр йөкмәткеһе буйынса план төҙөргә | Йөкмәткеһен һөйләй белергә Ғәмәл,донъя тотҡаһы һүҙҙәренең мәғәнәһен | |||
| Әҫәрҙең идея- тематик йөкмәткеһе. Киҫәксәләр, уларҙың бүленеше. | Йөкмәткеһе буйынса ?-ға яуап бирергә өйрәнергә | Мәзин, аҙан,һыҡмыр һүҙҙәренең мәғәнәһен | |||
| Т.Ү.Изложение | Ижади фекерләргә | ||||
| Йәмле йәй. М.Ғафури. Болон. Мөнәсәбәт һүҙҙәр. | Автор тураһында үҙ-аллы белем алырға өйрәнергә | Мөнәсәбәт һүҙҙәрҙе практикала ҡуллана белергә | |||
| Х.Назар.Йәйге йәшен.Ымлыҡтар | Ымлыҡтарҙы яҙма телмәрҙә ҡулланырға өйрәнергә | Иҙрәп, ыуыҙ, семәрләй, салыш-солош һүҙҙәренең мәғәнәһен | |||
| Аңлатмалы диктант | Ымлыҡтарҙы дөрөҫ яҙырға өйрәнергә | Ымлыҡтарҙың яҙылышын белергә | |||
| Н.Игеҙйәнова.Өйөрөлмәк. | Төп образдарға характеристика бирергә | Тол, хозурлыҡ, ыжғыр һүҙҙәренең мәғәнәһен | |||
| Әҫәрҙең идея-тематик йөкмәткеһе | Әҫәрҙең идея-тематик йөкмәткеһе билдәләргә өйрәнергә | Ғауға,ҡобараһы осто һүҙҙәренең мәғәнәһен | |||
| Әҫәрҙең образдар системаһы | Әҫәрҙең образдар системаһын асыҡларға өйрәнергә | Йөкмәткеһен һөйләй белергә | |||
| Әҙәбиәттән бөтә үтелгәндәрҙе ҡабатлау | Тест һорауҙары буйынса яуап бирергә | Әҙәбиәттән үтелгәндәрҙе белергә | |||
| Тел буйынса үтелгәндәрҙе ҡабатлау | Морфологик анализ эшләй белергә | Һүҙ төркөмдәрен айыра белергә | |||
| Тест һорауҙары буйынса йыллыҡ контроль эш | Үҙ-аллы эшләргә | ||||
| Хаталар өҫтөндә эш. | Хаталарҙы анализлай белергә | Һөйләмдәрҙе анализларға | |||
| Бәйләнешле телмәр үҫтереү.Ә.Сәитов. Бесәндән ҡайтыу. | Үҙ фекереңде әйтә белергә | Һүрәтләмә төҙөп яҙа белергә | |||
| Йомғаҡлау дәресе | Үтелгәнде йомғаҡлай белергә |