Кеестерге арсы крес
Скери коммунизм саясаты
«скери коммунизм» саясаты РКФСР-даы нысанда, дл сондай ауымда жргізілмегенмен, оны жекелеген элементтері азастанда да іске асырылды. азастанны революция орталыынан алыс жатандыы, лкені едуір аумаында жріп жатан скери имылдардан шаруашылыты лдырауы, жекелеген уездер мен облыстардаы шаруашылы-экономикалы дамуды зіне тн ерекшелігі жне баса факторлар лкеде азы-тлік салыртын енгізуге ммкіндік бермеді. Бл саясатты толытай жзеге асыру негізгі астыты ірлерді «атардан» азат еткеннен кейін, яни 1920 жылды басында ана ммкін болды.[2].
Бл екі арада Азамат соысы елде кеінен анат жая тсті. азастанмен шектесетін ауматарда біратар айматы кееске арсы кіметтер пайда болды.
Антанта елдері олдаан чехословак корпусыны кмегімен Самарада сер-агвардияшылар кіметі - рылтай жиналысы комитеті (Комуч), Омбыда адмирал Колчак баскаран Уаытша Сібір кіметі рылды. 1918 жылы 18 атарда Орынбордан куылан атаман Дутов Кенестерге арсы айта шабуыла шыты, 1918 жылы 3 шілдеде Орынборды басып алып, Кеестік Тркістанды Орталы Ресейден бліп тастады.
азастанны кптетен ірлерінде Азамат соысыны етек жайып, Кеес кіметін лату жадайларында Алашорда (Алаш автономиясыны кіметі) Кеестерге арсы бірігіп кресу шін Орынборда атаман Дутовпен ода рды. Омбыдаы Уаытша Сібір кіметімен жне Самарадаы рылтай жиналысы комитетімен (Комуч) тыыз байланыс орнатты, Кеестерге арсы бірлесе крес жргізу масатымен Орал, Сібір жне Жетісу азатарымен байланысын ныайта тсті.
Азамат соысыны барысы саяси шешімдерді арулы кштерді имылымен бекітіп отырмаса, олар сз жзінде ала беретіндігін крсетті. II Бкілаза съезіні шешіміне сйкес Алаш басшылыы жалпы саяси мселелер — рылтай жиналысы мен лтты автономия мселесін жзеге асырумен атар, айматы кіметтермен байланыс орнату шін тездетіп лтты арулы кштерді руы тиіс болды.
1918 жылы маусымда Алашорда кіметі жергілікті жерлерде наты билікке ол жеткізу шін біркатар декреттер абылдады, соан сйкес Алаш автономиясыны аумаында Кеес кіметі шыаран барлы жаттар мен за актілері жарамсыз деп танылды.[3]. Алашорданы жанынан «большевиктермен кресу шін жігіттерді скерге шаыру» міндетін орындайтын «скери министрлікті ызметін» атаратын ш адамнан тратын скери кеес рылды.[4].
1918 жылы 24 маусымдаы за актісімен «Алаш аумаында 1917 жылы 17 маусымда Уаытша кіметті аулысымен енгізіліп, оны Кеес кіметі жойып жіберген земстволы мекемелер айта алпына келтірілді».[5]. Сонымен бірге Алаш автономиясы барлы діс-амалдармен жаа рылан Ресей кіметтерінен II Бкілаза съезі шешіміні негізінде аза автономиясын мойындауларына бар кшін салды. р трлі кіметтермен (рылтай жиналысыны комитеті, Сібір облысты думасы, Уаытша Сібір кіметі жне т.б.), Ресейді біратар саяси партияларыны ксемдерімен келіссздер жргізе отырып, . Бкейханов бастаан Алашорда басшылары андай жадай болса да аза халына лтты мемлекеттілік ру ммкіндігін кн тртібіне ойды.
аза лтты автономиясын ру туралы II Бкілаза съезіні шешімін жзеге асыруа кіріскен . Н. Бкейханов бірден кезек кттірмейтін біратар маызды мселелерді арастырды. азастанны батысында, солтстігінде, шыысында саяси жадай р трлі еді. Алаш айраткерлеріні баса саяси кштерге атынасы да трліше алыптасты. Бкейханов пен онын айналасындаылар бл жадайларды толытай есепке алды. Семейде Кеес кіметі ласымен осында келген .Н. Бкейханов жаа жадайда имыл жасау тактикасы туралы нсау берді. Облыстар мен уездердегі з ріптестеріне тапсырыс берген нсауларыны мтіні Алаш ксеміні мселеге р ырынан келгендігін крсетеді. Мселен, Орынбордаы Торай облысты Алаш комитетіні басшысы Сейітазым адырбаева жіберілген жеделхатта былай делінеді: «24 маусымда Алашорда з жмысына кірісті. II Бкілаза съезіні шешімдерін жзеге асыратын болады. Башрт жне Сібір автономияларына туысан автономиялар ретінде араймыз. Большевиктерді тарату ісінде олармен одатаспыз. Баса облыстарда да тізе оса отырып жмыс істейміз. Торайда Алашорданы облысты блімін, уездерде уездік блімдерін ашуа кірісііздер. Оларды мшелері земстволы мекемелерден ралсын. Уездік блімдер 3—5 адамнан трады, оларды біреуі аза милициясына атысты істерді жргізеді. Екіншісі аша аражатын жинаумен айналысады. Земство белгілі бір уаытка дейін саталады. Земство ісіне Алашорда араласпайды.
Алашорда саясат жне мдениет саласындаы азаа атысты істерді жргізеді. аза халы шін Алашордадан баса кімет жо. р болыстан халы милициясын ру шін дереу 30 жігіттен жинаыздар. ару-жара, киім-кешекпен амтамасыз ету, офицерлерді оыту мселелері бойынша Дутовпен сйлесііздер. Амола мен Семей облыстарында жігіттер жиналып жатыр. Семейлік жігіттер Алтай губерниясындаы рыстан жеіспен оралды... Дутовпен жне Ахмед-Закимен (Валидимен) байланысыыздар, Тркістанды большевиктерден азат ету шін олдан келген барлы ммкіндікті пайдаланыыздар. Бл мселеде Алашорда Дутовпен жне Ахмед-Закимен бірдесе рекет етеді.
лімхан (Ермеков. — авт.), Ахмет(Байтрсынов. — авт.) жне Мырзаазы (Есболов. — авт.) Омбыдаы Сібір кіметімен келіссз жргізуде. Большевиктер йыршытарына ешандай аяушылы болмасын! Алашорда траасы лихан (Бкейханов)».[6].
Алашты Орал облысты комитетіні басшылыына . Бкейханов осымша мынадай сыныс жасады:«... он жетінші, он сегізінші жылдарды салыын жинауа дереу кірісііздер, атты милицияа адам тартыыздар, бірінші кезекте еріктілерді алыыздар... милиция рамын жасатау жеделхатты алан кннен бастап ш апта ішінде аяталуа тиіс».[7]. Омбы, Зайсан, скемен, Ккпекті, араралы, Павлодар, Петропавл, Ккшетау, Амола, Атбасар, Баянауылдаы Алаш комитеттеріне келетін болса, олар мнымен оса аза халынын кілі міндетін мойнына алып, «Сібірлік уаытша кіметті жергілікті кілдерімен» тыыз байланыста жмыс істеуі керек.[8].
Алайда лтты автономия идеясы большевиктер тарапынан кеестік тырнама мен тапты принцип трысында ана олдау тапты. Баса саяси кштерді брі бл идеяны шешімін Бкілресейлік рылтай жиналысыны еркімен байланыстырды.
Кеестерге арсы крес
Алаш ксемдері Кеестерге арсы кресте билікті жергілікті органдарымен байланыс орнатуа тырысты, ал олар .Н. Бкейхановты лтты идеясына млде салынды танытты. Алашорда кіметі Омбыдан да, Уездерден де олдау таппады. II Бкілаза съезіні шешімдері мен Алаш бадарламасыны жобасы лтты автономияны рылуын арастыра отырып, шын мнінде конфедерациялы демократиялы республика идеясынан келіп шыты. Большевиктік емес барлы саяси партияларды баыт-бадарына келетін болса, кейбіреулері федерацияны ажеттігін стірттен ана мойындаса да, іс жзінде унитарлы мемлекетті жатастары болып ала берді.
Екіншіден, желтосан съезі автономия туралы шешім абылдай отырып, мемлекеттік кйреуіне, тоырауа ттастай бетімен кетушілікке (анархия) алып келген елдегі жадайа берілген саяси бааны басшылыа алды. Большевизм осы анархиямен теестірілді. Большевиктер билігін латып, кадет-серлер кіметін орнату агвардияшыларды есебі бойынша олар анархия мен бліншілікке тотау салады, соан сйкес автономия идеясы ажет емес деп есептеді. шіншіден, облысты жне уездік орталытара алашордалы басару органдарын ру туралы жеделхаттарын жібере отырып, .Н. Бкейханов пен оны жатастары здеріні олданып отыран шараларыны уаытша сипат алатынын крсетті. Тртіншіден, жеделхаттарда билікті лтты органдары «жергілікті земстволы алалы зін-зі басару ісіне араласпайды»,[9]. з ызметін тек азатар арасында ана жзеге асырады делінді. Елде бір орталытан баскарылатын билік органы болмады. Амола мен Семей облыстарында Сібір кіметімен атар Сібір аза скеріні билік аппараты да ызмет етті. Оралда Орал аза скери билігі мен Алашорда кіметі орнады. Жадай былайша рбіді: Задылы пен билік ала мен поселкелерде бір трлі, станицаларда екінші трлі, ауылдарда шінші трлі рекет етті. лт кілдері аралас елді мекендерде, ондайлар аз болмайтын, адамдарды андай да болсын бір билікке баынудан бас тартан кездері жиі болып трды, олар зімізді кіметіміз бар дегенді ала тартты.
Елдегі бл бей-берекетсіздікті ретке келтіруге жне билік жргізу ауымын шектеуге кш салан Омбы облысты аза комитеті атынан Абылайханов пен Сдуаасов 1918 жылы 29 маусымда ол ойып, облысты комиссариата (Сібір кіметіні органы. — авт.) жіберген хатында былай деп атап крсетеді: «Кейбір станидалы жне поселкелік басармалар, сондай-а шаруаларды болыс селолы комитеттері ырыздарды (азатарды) жекелеген шаымдары бойынша уездік жне облысты аза комитеттеріні келісімінсіз ауылдара арулы отрядтар жібереді.
Бл рекет дрыс емес жне мндай келенсіз кріністер бл билік басында тран ырыз (аза) органдарыны беделін тсіреді деп есептей отырып, облысты комитет комиссариаттан алдаы уаытта мндай шара олданбауды, олдану ажет болан жадайда, ол туралы уездік немесе облысты аза комитетіне дер кезінде хабарлауды срайды.
азатарды скери аппаратынан да станицалы жне поселкелік басармаларда осындай оиалара жол бермеуін тінеді».[7].
Комиссар осындай жадайда не істеу керек екендігін кіметтен сраанда, оан: «Уездік жне облысты ырыз (аза) комитеттері дербес йымдар, не істеу керегін здері шешіндер» деген жауап келген.[10].
Алаш басшылыы ш ай бойы мемлекет алпы, жергілікті бостанды, негізгі ы, ел орау, сот, жер мселелері бойынша бйрытар шыарып, з билігін орнытыруа тырысты.[11]. Сібір кіметі тарапынан Алашорда билігіне олдау крсетілмеді. Сібір кадеттеріні орталы органында басылан маала Сібір кіметіні станан баытын ашып берді. Ол «ырыз (аза) автономиясы туралы мселеге» («К вопросу о киргизской автономии») деп аталды. Онда былай делінді: «ырыз кілдері талап етіп отыран нысандаы автономия Ресейден толы блінді, оны аумаында дербес ырыз мемлекетін руды кздейді.
Біз братана халыты мдени-лтты ажеттерін анааттандыру туралы талаптарын кеінен олдауа зірміз, біра дербестікке мтылу мемлекетгін зін-зі ртуына алып келеді.[12].
Бл мааланы жариялануына Алашорда басшылыыны 1918 жылы 23 шілдеде Сібір кіметіні премьер-министріне жолдаан хаты себепші болды. Онда Алашорданы басшылыы басару органдарын ру мен Алашорда кіметіні задылыын длелдеуге тырысты. «Дл азіргі стте Ресей бірыай бірттас мемлекет ретінде мір сріп отыран жо. Сол себепті автономиялы облыстар мен халытар большевиктер билігінен тылып, зін-зі басару жолына тсуге тиіс...
Сібір мен Алаш арасындаы мдде жаындыы екі автономияны тыыз ода руын ажет етеді. зара тсіністік оларды кшін біріктіреді. Біз Сібір автономиялы кіметіні талылауына зара келісімні мынадай пункттерін сынамыз.
1. Сібір кіметі мен Алаш автономиясы бірін-бірі тану, мойындау
аркылы карым-катынаска тседі».[13].
Келесі бес пунктті мазмны мына трыда болып келеді:
1. Алашорда тек казак халкыны ана билік органы болып табылады;
2. лтты скер жалпы сібірлік басарма мен Алашорданы скери бліміне баынады;
3. банк пен аржы-аражат мекемелері Сібір кіметіні арамаына беріледі;
4. федералды кімет ру шін большевиктерден тазаран ірлер халытарыны конгресін шаыру ажет.[14].
Бл жазбада не нрсе зіне назар аудартады?
Біріншісі - зін танытуа тырысу, яни Алашорда кіметі келіссз жргізу барысында з мемлекеттілігін крсетуге мтылды. Екіншісі — Алашорда бірыай ресейлік билікті кйреуі жадайында дербес мір сру задылыын длелдеуге талпыныс жасады. шіншісі — Алашорда билігін алыптастыруа тырысты. Тртіншісі — аза автономиясын тану ажеттігін, жергілікті жерлерде автономияны алыптасу рдісі басталанын длелдеуге мтылды: «Бізді Сібір кіметімен заа созылан келіссздеріміз Орал облысындаы Алаш автономиясын жойды. Ммкін, большевиктерден азат етілген ырыз облыстары Алаш автономиясын ктіп отырмастан,Тркістанмен жаындасуды баыт-бадарын іздер».[15]. Бесіншісі — Ресей Алаш автономиясын мойындамаан жадайда Тркістаннан айырылады, ал Сібір Алаш сияты одатасын жоалтады: «Автономияны лау аупі Алаш партиясына алай боланда да Алашорданы Сібірмен ода болудан бас тартуа, Алаш автономиясын жариялауа жне ырыз халыны бірлігін сатап алуа тырысуа мжбр етеді.
Сібір кіметіні Алаш автономиясын мойындауы Тркістанды Ресей аумаындаы федерациялы рылым ретінде орныуына ммкіндік берер еді».[16].
Хатавторлары кандай нтиже ктседе, ол з рлін атарып шыты. Майдандаы жадай сенімсіз болды, сібірлік а гвардияшылар жаын тран одатасын жоалтып алысы келмеді. Олар біратар шара олдануа дейін барды. Премьер-министр П.В. Вологодскийді кімімен алаш «братаналар ісі» бойынша министр Б.М. Шатиловты, кейін халы аарту министрлігіні басшысы профессор В.В.Сапожниковты жетекшілігімен арнайы комиссия рылды. Комиссия мшелері: Ішкі істер министріні орынбасары В.Д. Михайлов, Министрлер кабинеті оныс аудару бліміні мегерушісі A.M. Ярмош, скери ведомствоны кілі генерал В.Л. Поповтан рылды.
«Комиссияа білікті, жн білетін адам ретінде Алашорданы басшысы . Бкейханов тартылды.[17]. Трт кн бойы — 29,30 шілде, 2,3 тамыз кндері комиссия Алашорда басшыларыны сыныстарын арап, Сібір кіметі Алашордамен белгілі бір келісімге келуі ажет деген орытындыа келді. Комиссия Алашорда мен аза автономиясыны саяси статусы туралы мселені айналып тіп, хаттаы біратар сыныстар бойынша келісілген шешімдер абылдады: Алашорда аза халыны билік органы деп танылды, оан киіз й басы бойынша жне арнайы салы жинауа рсат етілді. Бдан баса, Алашорда лтты сот жйесін руа ммкіндік алды. арулы кштерге - лтты скерге келетін болса, ол Сібірді белгілі бір скери ведомствосыны принциптеріне негізделе отырып рылатын жне ару-жарапен амтамасыз етілетін болды. лтты скерді басшысын, блімшелерді командирлерін Алашорда кіметіні келісімімен Сібір скери кіметі таайындайтын болды.[18]. Сйтіп, Алашорданы жартылай тану ммілесіне ол жеткізілді, біра мнымен бірге Сібір кіметіне бл келісімді айта арауа ммкіндік берілді. Алашордаа белгілі бір жеілдік бере отырып, Сібір кіметі басты саяси мселеде ктемдік танытты.
Алашорда делегациясы (Бкейханов оан .А. Ермеков пен X. Тотамышевті осты) мен Сібір кіметі комиссиясыны келісіміне Уфа мемлекеттік мжілісіні басталу арсанында ол жеткізілді.
Мжіліс 1918жылы 8 ыркйекте ашылды. Оны жмысына 147адам атысты, оны ішінде 81 адам рылтай жиналысыны мшесі болды. Оан барлы аза облыстары, оны ішінде Тркістан автономиясынан . Бкейханов, X. Досмхамедов, Ж. Досмхамедов, С. Досжанов, Б. Жаандамов, А. Байтрсынов, . лімбеков, М.Тынышбаев, М. Шоай, Е. Трмхамедовтар атысты.[19].
Уфа мемлекеттік мжілісіні араан басты мселесі Бкілресейлік жоаргы кімет билігін ру болатын. Жаа кімет Директория деген ата ие болды. Ол серлер партиясы ОК-ні мшесі Н. Авсентьев траалы еткен бес адамнан трды.
Директорияны басты міндеттері былай деп жарияланды:
1. Ресейді Кеес кіметінен азат ету шін кресу;
2. Ресейді кшпен тартып алынан, ыдыраан жне блініп кеткен облыстарын біріктіру;
3. Брест келісімі мен Ресейді мддесіне айшы келетін барлы баса да келісімдерді мойындамау;
4. Германия одатастарына арсы соысты одан рі жаластыру».[20].
Уфа мемлекеттік мжілісі кшті орталы мемлекеттік билік орнатуа арсы трушылармен аяусыз кресетіндіктерін ашы млімдеді. Мемлекет ттастыы, кшті мемлекет билігі кптеген адамдарды, соларды атарында Алаш ксемі . Бкейхановты да аландатты. Ол отстік облыстарды Тркістан рамында болуы, аза мемлекеттілігін алыптастыру жолында кптеген проблемалар туызатынын айын тсінді. Алашты батыс тобыны кш салуымен рылан автономиялы сипаттаы облысты лтты ауматы Ойыл улаяты да бдан кем аландаткан жо. .Н. Бкейханов Уфада Ойыл улаяты жетекшілеріні жиынына атысуын пайдалана отырып, Мемлекеттік мжіліске азастаннан келген барлы Алашорда мшелеріні арнайы отырысын ткізді. 1918 жылы 11 кыркйекте .Н. Бкейхановты траалы етуімен Алашорданы басшылары Ж. Досмхамедов, X. Досмхамедов, А. Бірімжанов, . Ермеков, М. Тынышбаевтар автономияны басару мен бкіл азастан клемінде кімет аппаратын ру мселелерін талылады. Осы мселеге байланысты абылданан аулы 11 пункттен трды жне автономиялы улаятты жойып, оны ісін Алашорданы айта рылан Батыс блімшесіні арнайы кілетті органыны басшылыына беру жадайы арастырылды. кілетті органны рамы трт адамнан: X. Досмхамедов, Ж. Досмхамедов, Б. лманов жне Е. Трмхамедовтерден трды.
Алаш ксемі .Н. Бкейхановтын біратар мселені бірден шешкенін байаймыз: ол Уфа мемлекеттік мжілісіні облысты кіметтерді жою туралы шешімін орындады жне е бастысы, оралды радикалдарды сепаратистік пиылдарына елеулі трде соы берді. Досмхамедовтар тобымен арадаы атынасты тым ушытырып алмау шін, ол топты екі басшысы Жанша мен Халел де Алашорданы Батыс блімшесі басшылыыны рамына енгізілді, біра бдан былай олар .Н. Бкейхановты жатастары Б. лманов пен Е. Трмхамедовты баылауында болатын болды.
Алашорда азастанны ауматы ттастыы проблемасын шешіп жатан осы тста мселені тбірінен згерткен саяси оиа тіп жатты. Сібір скеріні рылуы мен ныаюы жне скері атты женіліске шыраан рылтай жиналысы комитетіні кйреуімен байланысты Директорияны ішінде кштердін арасалмаы елеулі трде згерді. Оны серлер партиясынан сайланан мшелері беделден млде айырылды. Оларды наты тірегі болмады. Директорияны Сібір кіметін таратып жіберуге тырысан рекетінен ештене шыпады.
Н.Д. Авсентьев пен оны ріптестері Алашорда кіметі жойылсын, оны кызметі мдени-трмысты жне шаруашылы-экономикалы мселелермен шектелсін деген шешімге келді.[21].
Алашорданы тарату туралы шешім . Бкейханов пен барлы Алаш айраткерлеріне млде ктпеген жадай болды.
Шын мнінде Алашорда басшылыы 1918 жылы лтты арулы кшті румен айналысан еді. Алашы Алаш отряды, айтылып ткендей, 1918 жылы атар-апандаВерныйда рылан болатын, біра Жетісуда Кеес кіметі орнасымен (1918 жылы наурыз) ол арусыздандырылып, таратылды.
Алаш ксемдері . Бкейханов пен . Ермеков скери блімні мегерушісі X. Тотамышевпен бірге 1918 жылы шілде мен тамызда Самарадаы рылтай жиналысыны комитеті жне Омбыдаы Уаытша Сібір кіметімен Алашорда арулы кштерін руа кмек крсету мселесі бойынша келіссздер жргізді. Алашорданы батыс блімшесіні басшылары Жанша мен Халел Досмхамедовтер Самарадан рылтай жиналысынын комитеті арылы 600 винтовка мен пулемет алды жне жаын уаытта 2000 адамнан тратын аза скерін йымдастыруа уде етті.
Алашорданы Торай блімшесіне 1918 жылы ыркйекте 300 берденке, 20 мы патрон жне кп млшерде киім-кешек блінген болатын. Дутовты кмегімен екі атты полк: бірі – останай, екіншісі - Ырыз уезінде ру ісі ола алынды. 1918 жылы тамызда Семейде Уаытша Сібір кіметіні сенімді кілі Давыдовты кмегімен екінші бір атты полк рылып, оны рамы 38 офицер мен 750 жауынгерден трды.[22].
Бдан баса, Жетісу облысыны шыысында екінші полк рылды, ал оан осымша Семейде шінші полк жасаталынды. Торайда тртінші атты скер полкі рылды; Орал бойында, Жымпиты унтер-офицерлер курсыны базасында Оралдан, Гурьевтен жне баса жерлерден келген нсаушыларды кмегімен прапорщиктер мектебі ашылды; саны 2 мы адам болатын жекелеген атты бригадалар рыла бастады. 1918 жылы 26 азанда лтты скер ру ісіні жадайын Алашорда кіметінін бір кілі былай деп бейнелеп берді: «ырыздардан (азатардан) жасаталан блімдер дер кезінде аруланып лгермегендіктен, большевиктерге арсы рыстара кенінен атыса алмады.
аруды неге жетіспей жатан себебін жасы тсінеміз. азіргі кезде большевиктерге арсы креске Жетісуда 500-дей адамы бар ырыз (казак) отрядтары, Жетісу облысында 8 мы ерікті, Семейде - 2 мы, Оралда – 2 мы, останайда - 450 адам атысуда».[23]. 1919 жылы 11 апанда Сібір Уаытша кіметі делегаттарымен келіссз жргізу барысында . Бкейханов та шамамен осындай деректер келтірді. Ішкі істер министрлігі Сібір Уаытша кіметіні траасы А. Малаховты: «Милиция деген не?» деген сраына . Бкейханов былай деп жауап айтаран: «Милиция — ол бізді скеріміз. Ол азірді зінде бар: бізді 700 жігіт Жетісуда шайасуда. 540 адам Троицкіде, 2000 адам Орал облысында скери жаттыудан туде».[17].
Сібір кіметінен белгілі млшерде кмек алып тран Алашорда ксемдері оны орнына келген Директориядан лтты скер ру ісінде ондай кмек ала алмады. Мнымен оса, Алашорданы билігін жою жне . Бкейхановты басшылыымен аза істерін басаруды арнаулы органын ру туралы Директорияны аулысынан кейін (1918 жылы ыркйек) лтты-мемлекеттік рылыс процесі млде тотап алды. Бдан кейінгі оиаларды бкіл барысы ресейлік билікті Алашордаа кері атынаста боланын крсетті. Алашорда Ресейді орталы мемлекеттік билігіне тнетін ауіп ретінде арастырылды. Дл осы кзарас алашында Директорияны, кейін Колчак кіметіні станымына айналды.
лтты мемлекеттілікті ру ммкіндігінен айыру аза халынын басым кпшілігін Кеес кіметімен белсенді трде кресуден шет алдырды. Оны стіне аз санды, нашар аруланан «халы милициясыны» рамалары азастандаы Азамат соысыны барысымен орытындыларында андай да бір елеулі рл атара алмады.
азастандаы арулы атыыс Ресейдегі Азамат соысыны рамдас блігі болды. Сондытан азастанды майдандардаы рыс имылдарыны барысына Азамат соысыны басты майдандарындаы шайастарды нтижесі ана шешуші ыпал етіп ойган жо, сондай-а жергілікті скери рамалар мен партизандарды іс-имылдары жне азастан аумаындаы а гвардияшылар басып алан жерлердегі ктерілістер Шыыс пен Отстік майдандарда соысып жатан ызыл Армияны негізгі кштеріне айтарлытай кмек крсетті. Бл сіресе Орынбор мен Оралды азат етуде, Колчакты тбегейлі таландауда, а гвардияшылар мен оларды одатастарын Солтстік, Солтстік-Шыыс азастаннан жне Жетісу жерінен уу кездерінде айын крінді. Кеес кіметі азастан майдандарында соысып жатан ызыл Армия блімдеріне ажетті скери кмегін аямады. Мндай скери кмектерді айын мысалдарыны бірі . Жангелдин экспедициясы болып табылады. Ол 1918 жылы 20 шілдеде мол ару-жарапен Мскеуден теміржол арылы шыып, 1 тамызда Астрахана келеді. 21 тамызда экспедиция екі желкенді кемемен Каспий арылы Александровскіге (азіргі Атау аласы), одан ланды аралы арылы Бзашыа келіп, Жандауыр мйісіне жктерін тсіреді. Осында бір ай бойы даламен жріп туге дайындалады. Экспедицияны табыса жетуі енді жк клігімен жне р трлі керек-жаратармен амтамасыз еткен жергілікті азатарды олдауына байланысты болды.
11 карашада, 57 кннен кейін, аса киын дала жолымен жріп ткен экспедициялы отряд зін асыа ктіп отыран Атобе майданыны скері тран Шалар стансасына келіп жетті. 1927 жылы . Жангелдин осы экспедицияны йымдастыраны жне Отан алдында баса да сіірген ебектері шін ызыл Жлдыз орденімен марапатталды.
Азамат соысы жадайындаы азастанны кеестік ірлерінде ызыл армия блімдерін ру едуір табысты тті. ызыл армия атарына орыстармен бірге аза халынын кілдері де кірді. Бкілресейлік Орталы Атару комитетіні 1918 жылы 29 мамырдаы Декреті бойынша ызыл армияны ерікті трде жасатау міндетті скери ызметпен алмастырылды. Сонымен атар біраз уаыта дейін еріктілік принципі де саталып келді. 1918 жылы жазда ызыл армияны бірынай рамдас блігі ретінде лтты скери рамалар рыла бастады. азастанны аумаында ызыл армияны лтты блімдерінін рылу базасы Сырдария, Жетісу облыстары, Бкей Ордасы жне Торай облысыны кеестік уездері (Торай мен Ырыз) болды.
1919 жылы Степан Разин атындаы алашы орынборлы аза полкі йымдастырылды. 1919 жылы суір-шілде аралыында Оралды орауа аза эскадроны атысты, кейінірек ол алашы кеестік лгілі аза полкі болып айта рылды.
А гвардияшылармен кресуге азастан ебекшілерімен бірге з еріктерімен ызыл армия атарына кірген шетелдік жмысшылар мен шаруалар: венгрлер, немістер, чехтар, поляктар жне басалар да атысты.
азастан аумаында ак гвардияшылар басып алан жерлерде партизанды озгалыстар мен халы ктерілістері ке pic алды. Партизан озалысыны ірі ошаы останай уезін тгел амтыды. Ол Амола, Семей облыстарында да ке етек алды. Партизан озалысыны тарихында Амола облысыны Атбасар уезіндегі Маринский ктерілісі лкен орын алады. Партизан озалыстары Семей облысыны скемен, Бтырма, Зайсан уездерінде, сіресе Зыряновск, Катонараай, Шемонайха болыстарында едуір клемде epic алды. азастандаы Азамат соысыны тарихына Черкасск оранысы, Орал оранысы, Тарбаатай мен Алтайдаы «Тау ырандары» партизан отрядтарыны рекеттері сияты оиалар кернекті сипат алды.[24].
1. жылды аяы мен 1919 жылды басында майдандардаы оиалар, рине, атарды пайдасына арай epic ала оймады. А гвардияшыларды аса уатгы кші — айта топтастырылан жне осымша кштермен ныайтылан А. Колчак скері Орынбор мен Орал азатарына дер кезінде кмек крсете алмады, осы себептен ызыл скерлер екі аза скеріні
де кімшілік орталытарын басып алып, бкіл Орынбор—Ташкент магистраліне з баылауын орнатты. Оралды азатарды Орынбор мен Сібірден бліп тастады жне Тркістан мен Жетісуда з позициясын ныайтуа ммкіндік алды. Кеес басшылыы Мскеуде 1918 жылды орытындыларын талдай келіп, лтты-мемлекеттік рылысреформасын тез арада ола алу, Татарстан мен Башртстан жне азастанда лтты автономияны тездетіп ру туралы шешімге келді. Бл баыт РК(б)П VIII съезіні (1919 жылы наурыз) шешімдері арылы бекітілді. Азамат соысында жеіске жете бастаан большевиктер а гвардияшылардан жне трлі кіметтерден атты кілі алан алаштытармен байланыс орната бастады. з кезегінде . Бкейхановты айтуымен Алашорданы крнекті айраткері Ахмет Байтрсынов бастаан Алаш азаматтары Кеестік билікпен келісімге баруа мжбр болды.
1. жылы наурызда Шалар стансасында Кеес комиссары . Жангелдинмен кездескен А. Байтрсынов Мскеуге жріп кетіп, онда лттар істері жніндегі Халы Комиссариаты аза бліміні рамына енгізілді.
Алашорда ксемдеріні жадайы 1919 жылы кктемде біратар себептерге байланысты млде крделеніп кетті. Колчактык режим шын мнінде монархиялы билікті айта орнатуды кксеушілерді диктатурасы болды. Ол 1918 жылы арашада билікке келген бетте Сібір мен азастанны солтстігінде Кеес кіметін латуда крнекті рл атаран серлерге арсы жазалау шараларын бастады.
1919 жылы наурызда ттына алынандарды ішінде кейбір Алаш белсенділері де болды, олар: азаматты іс бойынша аза сотыны траасы Ж. Абаев жне «Сарыара» газетіні редакторы Имам лімбеков еді. Оларды большевизмге атысы бар деп кінлады. И. лімбековке бан осымша засыз ару сатаан, серлер йымымен астыртын байланыс орнатан жне кіметке арсы листовка растыруа атысан деген айып таылады. Петропавлда шыатын жне з оырмандары арасында Алаш озалысыны идеяларын насихаттайтын «Жас азамат» жастар газеті жабылады.[25].
Атар режимі Алашордаа сенімсіздік білдірді, кейде жаулы пиыл танытып ауіп тндірді, сйтіп одатасыны млде тілуін тудырып ана оймай, оан лтты з тадырын зі анытау проблемасын шешуді баса діс-амалдарын іздеуге мтылдырды.