Геожйедегі зат жне энергия айналымы

Биосферадаы зат жне энергия айналшымдары

Кез келген тірі организмні тыныс-тіршілігі шін ауа, су, топыра те ажет екені белгілі. Ал тірі организмдерде заттар бір трден екінші трге айналып, тіршілікке озаушы кш болады. Осы процестер жру шін Кн энергиясы кажет. Тірі заттар мен лі заттар арасында ыраты рі тракты зат жне энергия айнальхмы жріп, немі кайталанып отырады. Бларды биогеохимиялы айналымдар деп атайды..
Су айналымы. Бкіл жер шарындаы су Кн энергиясыны серінен кіші жне лкен айналыма тседі. Суды булануы су бетінен топырак ж\е сімдіктер арылы жреді. Одан со су булары атмосфераа ктеріліп, салкындап, айтадан жауып, ар, брша трінде жерге тседі.
Суд ы кінгі айналымы кезінде мхиттар, теніздер, клдер бетінен кетерілген су булары кайтадан сол жерге, ал суды лкен айналымы кезінде буланан суды біразы алыстаы рлыка тседі. Ендігі жерде крлыкта жинакталан су корлары зен, жер асты сулары кйінде кайтадан мхиттара кяды. Осылайша рлык пен мхиттар арасындаы суды тепе-тедігі саталады.рлытаы су айналымны траты болуы кбінесе сімдіктерге жне адамнын суды тиімді пайдалануына байланысты. Мысалы, орман ааштарын жаппай кесу, жою, ртеу немесе суды тиімсіз пайдалану су- лкен жне кіші айналымдарын бзып, табиатта экологиялы апаттар тудырады. Соны салдарынан жер бетінде клдер мен зендерді суы тартылып, шлейтті жерлер кбейеді, куашылы сиякты адамзат шін олайсыз жадайлар п.б.
Каспий, Арал тедеріні суында тз кп. Мысалы, Каспий теізші 1 кг суында 14 г тз болса, Арал тенізші 1 кг суында 45 г тз бар. Тзды шектен тыс кп болуы тірі организмдер шін зиян. Су айналымыны ерекшелігі — литосфера, атмосфера жне тірі заттар мен топыратаы ылал, мхит, зен, жер асты суларын жне атмосфералы ылалды байланыстыруы.
Экологиялык апат аймаы — Арал тірегінде су ресурстарыны жетіспеушілігінен экожйелер деградациясы жруде ж\е кеуіп алан Арал теізі тбінен мыдаан тонна тзды ша-тоза шып, табии коршаан ортаа зиянын тигізуде.
азіргі кездегі аса ауіп тндіретін мселелерді бірі — теіздер мен мхиттарды мнаймен ластануы. Каспий теізіні ктерілуінен мнай коймалары мен мнай ымалары су астында калып, теіз жануарлары мен кстарын кп шыына шыратуда.
Табиаттагы кміртек айналымы. Табиатта кміртек бос кйіде (алмаз, графит) жне коспа трінде (кеміркышкыл газы, кмір, мнай, табии газдар, т.б.) кездеседі. Сол сияты кміртек тірі организмдерді де крамында болады. Мысалы, біз ауамен тыныс аламыз.

Экожйедегі организмдерді барлыында энергия жне оректік зат болады. Бл барлыына орта белгі. Организмдерге тіршілік рекетін жаластыру шін энергия ажет. оректік заттар (энергия + зат) экожйені биотикалы рамында болады да, тіршілігі тотанада лі организм ыдырап, заты айтадан экожйені абиотикалы рамына осылады. Энергиясы жылу энергиясына айналып арыша таралады. Сйтіп экожйеде оны тірі жне лі рамына атысатын оректік заттарды айналымы жріп отырады. Мндай айналымынды биогеохимиялы цикл деп атайды.

Бл айналымны озаушы кші кн энергиясы. Фотосинтездеуші сімдіктер кн жарыыны энергиясын пайдаланып анорганикалы заттардан органикалы заттар тзіп экожйені биотикалы рамыны баса кілдеріне береді. Нтижесінде экожйелерден тетін энергия аымы жне оректік заттар айналымы жреді. Сонымен бірге кн энергиясы экожйені абиотикалы рамыны климатты факторына жататын температура, атмосфераны озалысы, булануы, ылалды тсуін де реттеп отырады.

Сонымен экожйеде бір стте тотамай энергия аымы жне зат айналымы жріп отырады. Энергия аымы физикадаы термодинамиканы 1-2 заына баынады. Термодинамиканы 1 –заы энергияны саталу заында энергия жотан пайда болмайды, жоалмайды, тек бір трден екінші трге ауысып отырады. Енді осыны экожйеге келтірсек кн жарыыны энергиясы сімдіктерде фотосинтез кезінде тзілген органикалы заттарды (глюкоза, крахмал т.б.) рамында химиялы энергия трінде жиналады. 1 грамм молекула глюкоза тзу шін 674 ккал кн жарыыны энергиясы ажет болады. 1 грамм молекулада 180 г глюкоза болады. Сонда 400 млрд. тонна глюкозаны синтездеуге жмсалан кн жарыыны энергиясын есептеуге болады.