Витаминдерді жіктелуі

Витаминдер. Оларды таматанудаы маызы

Витаминдер- аз молекулалы органикалы осылыстар, химиялы табиаты р трлі. Азада витаминдер тзілмейді немесе те аз млшерде тзіледі. Олар азада зат алмасу процесіне атысады, денсаулыты мыты болуына серін тигізеді, адамны бейімделу ммкіндігін жне ебекке деген абілеттілігін арттырады. Таамны рамында за уаыта дейін белгілі бір витаминні болмауы азада авитаминоз ауруыны пайда болуына себеп болады. Авитаминозды пайда болуы азіргі уаытта р трлі созылмалы ауруларды пайда болуына себеп болып отыр, сіресе асорыту жйесінде. Гиповитаминоз - ол авитаминозды бастапы формасы болып табылады. Гиповитаминоздар азаа таамдарды рамында витаминдерді жеткіліксіз млшерде тсуі себебінен пайда болады.

Кбіне гиповитаминоздар жыл мезгіліне байланысты, яни ысы –кктемгі мезгілде пайда болады. Барлы гиповитаминоздарды жалпы белгілері бірдей: тез шаршаышты, лсіздік, жмыс абілетіні тмендеуі, р трлі тыныс алу жолдарыны суытау ауруларымен жиі ауыру.

Егер организмге витаминдер нормадан тыс кп тссе, адам азасында гипервитаминозауруы пайда болады. Мысалы: балаларда «А» жне «Д» гипервитаминозы.

Тменде витаминдерді жааша жіктелуі крсетілген, бл жіктелуде витаминдерді суда жне майда ерігіштік асиеті негізге алынан.

 

Майда еритін витаминдер

«А» в и т а м и н і (ретинол) кбіне жануарлардан алынан таамдарды рамында кездеседі. сімдіктен алынан таамдарды рамында ол провитамин «А», яни каротин трінде кездеседі. Каротинні азаа сііп, «А» витаминге айналуына токоферол мен аныпаан май ышылдарыны сері мол.

Ретинол - зат алмасу процесін реттейді, азаны суіне сер етеді, р трлі жпалы аурулар оздырыштарына азаны арсы тру абілетін, яни иммунитетін жоарылатады, эпителиалды тканьні жадайына серін тигізеді. «А» витамині жетіспеген кезде тері эпителийі жне шырышты абы кеуіп кетеді, кешке арай кру абілеті нашарлайды, авитаминозды ауыр трінде кзді арашыы заымдалады, балаларды бойы нашар седі.

«А» витамині бауырда жиналады. Балы майында, бауырда, жмыртада, сары майда, ірімшікті рамында кп кездеседі.

Провитамин «А» - каротин – сбізді, ызанаты, шабдалыны, асабаты, итмрынны рамында кп кездеседі. Каротинге жасыл сімдіктер бай болады: алаай жапыраы, ба - ба, шпинат, петрушка, щавель, укроп.

«А» витаминге деген ажеттілік адамны жасына, жмысыны ауырлыына байланысты аныталады.

Бл витаминді те кп ажет ететін балалар, бала емізетін жне жкті йелдер. Ересек адамны туліктік ажеттілігі -1000 мкг, ал жкті йелдерге -1250 мкг, 1 жаса дейінгі балалар - 400 мкг, 1 жастан 3 жаса дейінгі балалар – 450 мкг, 4 жастан 6 жаса дейінгі балалар -500 мкг, 7 жастан 10 жаса дейінгі балалар -700 мкг, ал 11 жастан 17 жаса дейінгі балалар -1000 мкг. абылдау керек.

«А» витамині тек жануарлардан алынан таамдарды рамында болады. Бл витаминні негізгі кзі: балы бауыры–4, ойды бауыры - 3,6, сиырды бауыры - 3,83, уылдыры – 1,04, жмырта – 0,35, ст – 0,02, сары май – 0,5, голланд ірімшігі – 0,2 мг р 100 гр таамда.

«Д» т о б ы н ы в и т а м и н д е р і (кальциферолдар). «Д» тобыны витаминдеріне Д2 – эргокальциферол жне Д3 – холекальциферол кіреді, блар е белсенділері болып саналады. Жануарларды азасында «Д» витамині 7-дегидрохолестериннен тзіледі, ол он екі елі ішекті абырасында тзіліп, бауырда жиналады. Ультраклгін сулелеріні теріге серінен Д3 – витамині тзіледі. Бл витаминні белсенділігі те жоары. сімдіктер рамында «Д» витамині провитамин – эргостерин трінде кездеседі. Эргостеринні кп млшері ашыты рамында кездеседі. «Д» витамині ішекте кальций мен фосфор тздарыны сіуін реттейді, сйекте кальций фосфатыны жиналуына серін тигізеді. Азада «Д» витаминіні жетіспеушілігі кальций жне фосфор алмасуыны бзылуын тудырады, ал ол балаларда мешел ауруыны пайда болуына серін тигізеді.

Ол балаларды ебегіні кеш бітуімен жне тістеріні жай шыуымен сипатталады. Бдан баса азада жалпы згерістер де болады: лсіздік, тез терлегіштік, ашуланшаты. Адамны аа рылысы згереді, сйектері жмсарып, деформацияа шырайды жне майысады. «Д» витамині тканьдерде фосфор осылыстарыны жиналуына жне оларды анны рамына туіне серін тигізеді. Мешел ауаруы кезінде бзылан кальций мен фосфор ара атынасыны алпына келуіне серін тигізеді, соны салдарынан сйекті тзілу асиеті жасарад

Витаминдерді жіктелуі

 

Майда еритін витаминдер Суда еритін витаминдер Витаминге сас заттар
«А» витамині ( ретинол) «А» провитамині (каротин) «Д» витамині (кальциферолдар) «К» витамині (филлохинондар) «Е» витамині ( токоферолдар)   «В1» витамині (тиамин) «В2» витамині (рибофлавин) «РР» витамині (никотин ышылы) «В6» витамині (пиридоксин) «В12» витамині (цианкобаламин) Фолий ышылы «ВС» витамині (фолацин) «В3» витамині (пантотен ышылы) «Н» витамині (биотин) «N» витамині (липой ышылы) «С» витамині (аскорбин ышылы) «Р» витамині (биофлавиноидтар)   Пангам ышылы («В15» витамині) Парааминобензой ышылы («Н1» витамині) Орот ышылы ( «В13» витамині) Холин («В4» витамині) Инозит («В8» витамині) Карнитин («ВТ» витамині) Кпаныпаан май ышылдары («» витамині) S- метилметионин- сульфоний - хлориді («U» витамині)  

Ересек адамдар мен жасспірімдер шін «Д» витаминіне деген ажеттілік тулігіне 100 МЕ, 3 жаса дейінгі балаларда - 400МЕ, жкті йелдер мен бала емізетін йелдер шін - 500 МЕ. Ультраклгін сулелері жетіспейтін айматы адамдарына «Д» витаминімен осымша амтамасыз ету жргізілу керек.

«Д» витаминіні кзі болып негізінен балы таамдары саналады: балы майы, балыты бауыры, сельд жне т.б. Ст жне ст німдерінде аздаан клемде «Д» витамині болады. «Д» витаминіні таамдардаы клемі: майлы атлантикалы сельд – 30, балы бауыры – 10, лосось – 12, шпрот – 20,5, бекіре уылдырыында -8, сиыр стінде – 0,05, сары майда – 1,5, кілегей майлылыы 20% - 0,12 мкг. таамны р 100 грамм жеуге жарамды блігінде.

«Д » витаминін емдік жне профилактикалы масатта олдананда те абай болу керек. «Д» витаминіні кп млшеріні азаа улы сері бар, бл кезде адам азады, бауырда, бйректе, ан тамырларыны абыраларында кальций жиналады.

«Е» в и т а м и н і (токоферолдар) - оларды азаа сері р трлі: ол кбею функциясын реттеп отырады, гипофизге, бйрек сті безіне, зат алмасу процесіне сер етіп, блшы еттерді жмысын реттеп отырады. Токоферолды е маызды асиеті – ол ішкі органдарда майда еритін витаминдерді жиналуына ыпалын тигізеді, сіресе ретинолды.

Жануарларда «Е» витамині жетіспеушілігі кезінде блшы еттерді дистрофиясы байалады. Егеуйрытарда токоферол жетіспегенде жынысты атынас нашарлайды, рашыларында бедеулік байалады.

«Е» витамині сімдік майларыны рамында, бидай дндерінде, ккністерде жне т.б кптеп кездеседі: р 100 г таамны жеуге жарамды блігінде мата майында – 114, жгері майында – 93, жержаа майында – 84, тазартылан кнбаыс майында – 67, маргаринде -25, сояда – 17,3, шыраната -10,3, бршата – 9,4, жмыртада – 2,0, кк бршата 2,6 мг.. Ересек адамны «Е» витаминіне деген туліктік ажеттілігі 12 мг, жкті йелдер мен емізулі йелдер шін 15 мг, ал балалар мен жасспірімдер жасына жне жынысына байланысты 5-12 мг. арасында.

«К» т о б ы н ы в и т а м и н д е р і (филлохинондар) анны оюлану процесіне атысады. Ересек адамдарды азасында «К» витаминін ішек микрофлоралары синтездеп шыарады, кбіне ішек таяшасы, сондытан «К» витаминіні жетіспеушілігі сирек кездеседі. «К» витамині таамда за болмаан кезде анны оюлану уаыты зарады да, тері астында жне блшы ет арасында анны юы байалады.

«К3» витаминіні, яни метионинні азаа млшерден тыс кп тсуі азаа улы сер етеді.

«К» витамині салатты кк жапыраында, ырыабатта, шпинатта, алаайда жне жануарлардан алынан таамдар рамында: ст, жмырта, етте кптеп кездеседі. «К» витаминіні таамдарды рамындаы млшері: р 100 гр таамны жеуге жарамды блігінде сбізде - 0,1, шпинатта - 4,5, томат - 0,4, тсті ырыабатт - 0,06, кк бршата - 0,1-0,3, картопта - 0,08, блдіргенде - 0,12, бзау еті, ой етінде -0,15, сиыр еті мен балыта - 0,1 мг. Ересек адамны «К» витаминіне деген туліктік ажеттілігі 0,2 - 0,3 мг. Адамдар кнделікті р трлі таамдарды, яни сімдік жне жануарлар таамдарын олдананда «К» витамині азаа жеткілікті млшерде тседі.

 

Суда еритін витаминдер

Суда еритін витаминдерге «С», «Р» жне те кп «В» тобыны витаминдері жатады.

« С » в и т а м и н і (аскорбин ышылы) – оны физиологиялы маызы зат алмасу процестерімен, тотыу – тотысыздандыру процестерімен байланысты жне ан тамырларыны ткізгіштігін алыпты жадайда стап трады. «С» витаминіні маыздылыы ауызды алмасуымен тыыз байланысты. Азаа «С» витамині нормадан аз млшерде тскен кезде, азада ауызды олдану тмендейді, азаны витаминге, ауыза сранысы артады. «С» витамині азада проколагенні коллагенге туіне, яни ан тамырларыны абыраларыны алыпты жадайда болуына серін тигізіп, серпімділігін сатайды. Аскорбин ышылыны адам азасында кп болуы бауырдаы гликоген орыны артуына серін тигізеді. Аскорбин ышылы холестерин алмасуды реттейді, гормондарды тзілуіне атысады, яни атеросклероз ауруыны алдын алуа себеп болады. «С» витамині азаны ораныс абілетін жне кейбір улы заттара арсы тру абілетін арттырады (орасын, ккірттегі жне т.б), сол себептен аскорбин ышылын химия ндірісінде жмыс істейтін жмысшыларды таамыны рамына алдын алу шаралары ретінде осады.

Аскорбин ышылыны жетіспеушілігі таам рамында витамин аз тскен кезде, сонымен атар асорыту жйесінде витаминді сііру процесі бзылан кезде байалуы ммкін. «С» витамині азаа за уаыт млдем тспеген кезде «ырла » (Цинга) ауруы пайда болады. Бл ауруды негізгі белгілері: денеде майда жне лкен клемдегі ан юларды пайда болуы, сонымен атар анемия жне асазан сліні блінуіні бзылуы. азіргі уаытта аскорбин ышылыны толы емес жетіспеушілігі байалуы ммкін, бл жадайда клиникалы белгілері аса байалмайды. Аскорбин ышылыны жетіспеушілігіні алашы белгілері: жмыс абілетіні тмендеуі, тез шаршаышты, ызыл иекті анауы, адамны тез суытауы жне т.б.

«С» витаминге деген туліктік ажеттілік 60-100 мгр. Бл адамны жасына, жынысына, жмыс ерекшелігіне байланысты. Аскорбин ышылыны бір реттік аз млшері 200 мг, ал туліктік аз клемі 600 мг деп саналады.

ндірісте аскорбин ышылын дайындауа ажетті шикізата глюкоза мен сорбит жатады. «С» витаминіні таамдардаы табии кзі болып сімдік таамдары саналады. Жануарлардан алынан таамдарды рамында бл витамин те аз млшері болады. «С» витаминіні ккністер мен жеміс-жидектерді рамындаы млшері: р 100 грамм таамны жеуге жарамды блігінде итмрында- 1200, араатта -200, апельсинде - 60, лимонда - 40, блдіргенде - 60, шетенде - 15, шиеде - 15, ара рікте-10, жзімде -6, картопта - 20, ырыабатта - 40, укропта - 100 мг.. Бізді елімізде профилактикалы масатпен кейбір таамдарды «С» витаминімен байытады (н, маргарин, ст) жне оамды таматану орындарында да сйы таамдарды, яни бірінші немесе шінші таамдарды витаминизациялайды. Жыл бойы жабы мекемелерде (бала - баша, мектеп-интернат, аурухана, санаторийлерде) сйы таамдар витаминизацияланады. Витаминизациялау арнайы нсауа сай жргізіледі. Витаминизация жріп жатанын адаалау сол жерді «витаминизациялау журналында» жазылан бойынша, кнде анша аскорбин ышылы олданыланынан анытайды жне таамдарды зертханалы зерттеуге сынама алып, оны рамындаы витаминні млшерін анытау арылы адаалайды. Дайын таматы «С» витаминизациялау нормасы 6 жаса дейінгі балалара тулігіне – 40 мг, 6 жастан 12 жаса дейінгі балалара - 50 мг, ересек адамдара – 80 мг, ал жкті немесе бала емізетін йелдер тулігіне - 100 мг. Витаминді бірінші немесе шінші тамаа, таматы сл суытып осады. Витаминизация жргізілген таматы айта ыздыруа, сатауа болмайды, йткені витаминдер здеріні асиетін жоалтады.

« С » витаминін нормадан кп олдану азаа теріс сер етеді: кмірсу алмасуы бзылады, кіші дретті рамында ант пайда болады, анны рамында ант кбейеді, ан ысымы жоарылайды, йелдерде жынысты гормон нормадан кп шыарылады, минералды алмасу бзылады, анны ю функциясы нашарлайды, ан тамырларыны ткізгіштігі артады.

«В1 » в и т а м и н і (тиамин) - рамында ккірті бар таамды зата жатады. Тиамин кмірсулар, ауыздар, майлар алмасуа атысады, ацетилхолинні згеруі мен баса да биохимиялы процестерге атысады. Кмірсуларды нерлым кп олдану тиаминге деген ажеттілікті арттырады, себебі тиамин жетіспеген жадайда кмірсулар толы ыдырамай (пайдаланылмай) зат алмасуда аралы алды заттар: ст ышылы мен пировиноград ышылы жиналады. Тиамин ас орыту процесіне сер етеді. Ол асазанны жиырылу мен сл блу фунциясын жоарылатып, асазаннан таамдарды жылжуын жылдамдатады.

« В1 » авитаминозы «бери – бери» ауруын тудырады. Бл жадайда шеткі жйке жйесі, яни ая-олды, сіресе аяты нерв жйесі заымдалады. Бл ауру сырты абытары алынып тасталан днді даылдармен за уаыт таматананда пайда болады. азіргі уаытта «В1» гиповитаминозы кп кездеседі. Ол тазартылан, кмірсуа бай таамдарды таматануда кп олдананда, таамдарды рамында тиаминні млшері азайанда пайда болады. Тиаминге деген ажеттілік орташа есеппен тулігіне 1,3-2,6 мг, бл ажеттілік адамны жасына, жынысына, жмыс ерекшелігіне жне таамдарды рамындаы кмірсуларды млшеріне байланысты. Тиаминні таамдардаы млшері: р 100 грамм таамны жеуге жарамды блігінде майда жармада - 0,14, арамыта – 0,43, слы лпасы «Геркулесте» - 0,45, ара бидай нанында – 0,18, жоары сортты бидай нанында - 0,11, пастерленген стте – 0,4, майлы сзбеде – 0,05, 2 категориялы сиыр етінде – 0,07 тауы жмыртасында – 0,07, кк бршата – 0,34, картопта – 0,12, алмада – 0,01, апельсинде – 0,04 мг.

«В2» в и т а м и н і (рибофлавин) -флавиндерге жатады, блар ккністерді, картопты, стті табии пигментіне жатады. Ол адамдарда ішек микрофлорасыны кмегімен тзіледі. Рибофлавинні е негізгі, рі маызды асиеті оны су процесіне атысуы. «В2» витамині ауыз алмасуа атысады. Ауыз жетіспеушілік кезінде «В2» витаминіні кіші дретпен шыуы байалады. Сонымен атар рибофлавин кмірсу жне май алмасу процесіне атысады, адамны кру абілетін жасартады, сіресе араы уаытта круге бейімделуін арттырады, тнгі кру абілетін жасартады жне тсті анытаудаы кзді ткірлігін арттырады.

Арибофлавиноз - рибофлавин жетіспеуіне байланысты пайда болатын ауру, бл жадайда тері заымданады, ауыз уысыны шырышты абыы, кру органдары, жйке жйесі заымданады, сонымен атар гемопоэз бзылады, сіресе лейкопоэз.

Арибофлавиноз хейлоз трінде білінеді. Еріндерді жанасан жеріндегі шырышты абыыны немі жарылуы. Еріндерді ызаруы, тік жарытарды пайда болуы, анды жараларды пайда болып, абытануы. Глоссит – тілді беті алдыменен тйіршіктенеді, бртіктенеді, содан со тегістеледі. Тілді тсі оырай ызыл, жылтыр болады, стоматит - ауыз уысыны шырышты абыыны абынуы байалады. Арибофлавиноз гипохромды анемия болып асынуы ммкін, майда ан тамырларыны функциясы бзылады. Рибофлавинге деген ажеттілік таамдар арылы толы анааттандырылады. Рибофлавинге деген туліктік ажеттілік орта есеппен 0,4 – 2,2 мг-а дейін. Ол адамны жасына жне жмыс ерекшелігіне байланысты. Рибофлавинні (В2 витаминіні) таамдардаы млшері : р 100 грамм таамны жеуге жарамды блігінде майда жарма - 0,04, арамы жармасы - 0,20, арпа жармасы - 0,06, ара бидай наны - 0,11, жоары сортты бидай наны - 0,06, престелген ашыты - 0,68, пастерленген ст - 0,15, майлы сзбе - 0,3, 2 категориялы сиыр еті - 0,18, тауы жмыртасы - 0,44, кк брша - 0,19, ырыабат - 0,07, картоп – 0,07, алма - 0,03, апельсин - 0,03 мг.

«РР» в и т а м и н і (никотин ышылы, ниацин) – жасушаларды тыныс алуына, алмасу реакцияларына атысады, асорыту жйесіні жмысына сер етеді: асазанда сл бліп шыару жне озалту функциясын алыптастырады, асазан асты безіні сл блу жмысын жасартады, бауырды функциясын реттейді жне т.б. Никотин ышылыны кмегімен сімдік ауызы организмге жасы сіеді. Азада триптофан, рибофлавин жне никотин ышылы жетіспегенде «пеллагра» ауруы пайда болады. Пеллагра ауруыны пайда болуыны негізгі себебі никотин ышылыны жетіспеушілігі. Пеллагра ауруыны негізгі белгілері: азаны жалпы жадайыны бзылуы, сонымен атар ішек жмысыны бзылуы (диарея), аыл-есіні бзылуы (деменция) жне терідегі згерістер (дерматиттер). Адам никотин ышылыны те кп клемін абылдаанда (50 мг-нан аса) азада физиологиялы ерекше згерістер байалады, бл жадайда бетті терілері, мойынны терісі, кеудені терісі ызарады, денесі ызады. Холинді жетіспеушілік бауырды май басуына келіп соуы ммкін. Соы асынуды болдырмау шін таамдарды рамында ауызды кп болуын амтамасыз ету керек (сзбе, ірімшік). Никотин ышылына деген ажеттілікті азаа никотин ышылыны тсуімен жне триптофаннан пайда болуы арылы амтамасыз етуге болады. 60 мг. триптофаннан 1 мг ниоцин пайда болады. Никотин ышылыны таамдардаы млшері: р 100 грамм таамны жеуге жарамды блігінде арамы жармасы - 4,19, арпа жармасы - 2,0, ара бидай наны - 0,67, жоары сортты бидай наны - 0,92, престелген ашыты - 11,4, пастерленген ст - 0,10, майлы сзбе - 0,07, 2 категориялы сиыр еті - 5,0, тауы жмыртасы - 0,19, кк брша - 2,0, картоп - 1,30, алма - 0,23, апельсин - 0,20 мг. «В3» в и т а м и н і (пантотен ышылы) – пировиноград ышылыны жне ауыздарды алмасуын реттейді, май алмасуа атысады жне т.б. Пантотен ышылы жйке жйесіні функциясын жне жйке-трофикалы процестерге сер ететіні аныталан. Бл процесті бзылуы дерматиттерге жне баса да р трлі згерістерге келеді. Пантотен ышылы аланша безді функциясымен байланысты жне бйрек сті безіні функциясына серін тигізеді. Пантотен ышылыны жануарларда жетіспеушілігі жйке жйесіні жмысыны бзылуына (рыспа, сал, парез) жне жйке трофикасыны бзылуына (дерматиттер, ткті тссізденіп, кгірттенуі), май алмасуды бзылуына келіп соатыны аныталан. Пантотен ышылына деген ажеттілік тулігіне 5-10 мг, ол кнделікті таамдармен амтамасыз етіледі. Пантотен ышылыны таамдардаы млшері: р 100 грамм таамны жеуге жарамды блігінде сиырды бауыры - 6,8, престелген ашыты - 4,2, тауы жмыртасы - 1,3, кк брша - 0,8, ара бидай наны - 0,6, 1 категориялы сиыр еті - 0,5, стте - 0,38, голланд ірімшігінде - 0,3, картопта - 0,3 мг. «В6 » в и т а м и н і ( пиридоксин ) зат алмасу процесіне атысады, сіресе ауыз алмасуа, ферменттерді рылуына, аминышылдарыны алмасуын амтамасыз етеді. Пиридоксин жйке жйесіні жмысын реттейді, оны ішінде трофикалы иннервацияны реттейді. Пиридоксинні липотропты заттара жататыны аныталан, оны жетіспеушілігі бауырды май басуына себеп болады. Сонымен атар пиридоксин асазан бездеріні ышыл блу функциясына жне ан тзілу процесіне серін тигізеді. «В6» витаминіні авитаминозы адамдарда аныталмаан. Пиридоксин жетіспегеушілігінен ішек-арын функциясыны бзылуы жне рысу болатыны жніндегі мліметтер бар. «В6» витаминіні екіншілік жетіспеушілігі аяы ауыр йелдерде жне йелдерді жеріктігінде болатыны аныталан. «В6» витаминіні жетіспеушілігі артаю процесіні арынды жрген кезінде байалады. Ересек адамны «В6 » витаминіне деген туліктік ажеттілігі орта есеппен 1,5 - 2,2 мг.

«В6» витаминіне деген ажеттілік аяы ауыр йелдерде, бала емізетін йелдерде, сонымен атар крі кісілерде оршаан ортаны теріс серлері себебінен артады. Пиридоксинді осымша таамдара енгізу жмыстары денсаулыа зиянды, улы сері бар мамандытара таайындалады. Таамдар рамындаы пиридоксинні млшері жоары емес, біра дрыс таматанан кезде жеткілікті. Пиридоксинні кп млшері ашыты мен бауырда болады.

«Н» в и т а м и н і (биотин ) жйке жйесіні жмысын реттейді, май алмасу процесіне атысады. Биотин - жануарларды азасында жмырта ауызыны кп млшерін енгізгенде пайда болатын жеріктікті зерттегенде аныталды. Биотинні жетіспеушілігі кезінде жануарлар азасында су процесіні тотауы, тктеріні тсуі, себорейлі дерматитті пайда болуы, пигменттерді жоалуы байалады. Биотин авитаминозы кезінде негізгі згеріс ол – абышалы дерматит. Биотинге деген ажеттілік оны жоары белсенділігіне байланысты кп емес, оны кп блігі таамдар арылы жне аз блігі ішек микрофлорасыны кмегімен жретін биосинтезбен анааттандырылады. Биотинге деген туліктік ажеттілік 0,15-0,3 мг. Биотинні таамдарды рамындаы млшері: р 100 гр таамны жеуге жарамды блігінде тауы жмыртасыны сарыуызы - 56, жмырта - 28,2, жгері - 21, слы жармасы - 20,брша - 19,5, майсыз сзбе - 7,6, бидай наны - 4,8, сиыр еті - 3,25, ст - 3,2, голланд ірімшігі - 2,3, ызана - 1,2, апельсин – 1,0 мкг.

«Вс» в и т а м и н і (фолий ышылы) «В12» витаминімен жалпы асиеттері сайды. Фолий ышылы нуклеин ышылдарыны, кейбір аминышылдарыны, холинні тзілуіне сер етеді. Фолий ышылы хромосомаларды рамында болады жне жасушаларды кбеюінде маызды фактор болып табылады. Фолий ышылы анны нуін реттейді жне кбейтеді, сондытан да фолий ышылын баса да емдік заттармен атар анемияны емдеуге олданады.Фолий ышылы атеросклероз ауруыны алдын алуда маызды рлі атарады.

Фолий ышылы жетіспеген жадайда анемияны р трі жне формалары дамиды. Фолий ышылыны жетіспеушілігі экзогенді жне эндогенді факторларды серінен болуы ммкін: таамны рамында аз болуы, азада фолий ышылыны тзілуіні бзылуы, азадан кп млшерде шыарылуы (мысалы адам санда). Фолий ышылына деген туліктік ажеттілік шамамен – 200 мкг. йлесімді таматананда фолий ышылыны туліктік ажеттілігіні 50-60 % -ы таамммен тседі. Ал жетіспеген млшері ішек микрофлорасыны биосинтезінде тзіледі. Фолий ышылыны таамдардаы млшері: р 100 грамм таамны жеуге жарамды блігінде ашыты–550, сиырды бауыры – 240, шошаны бауыры –225, балыты бауыры – 110, петрушка - 110, шпинат - 80, сиырды бйрегі – 56, укроп - 27, кк пияз – 18, салат – 48, 1 категориялы сиыр еті - 8,4, тауы жмыртасы – 7,5 мкг.

«В12 » в и т а м и н і ( цианкобаламин). Е алаш шикі бауырдан блініп алынан. «В12» витаминіні маыздылыы анемияа арсы серге байланысты. «В12» витамині зат алмасу процестеріне сер етеді, аминышылдарыны тзілуіне атысады. «В12» витамині балаларды суін тездетеді жне жалпы жадайын жасартады.

«В12 » витаминіні липотропты асиеті бар деген де мліметтер бар.

«В12» витамині азада холин мен метионинні пайда болуына сер етеді. «В12» витаминіні фолий ышылымен зара сері бар екендігі аныталан. Анемияны емдеу кезінде дрі-дрмекпен бірге «В12» витамині олданса, жоары емдік серді амтамасыз етеді. «В12» витаминіне деген тулік ажеттілік шамамен 3 мкг.

«В12» витамині тек жануарлардан алынан таамдарды рамында кездеседі. сімдік таамдарыны рамында бл витамин млдем болмайды.

«В12» витамині мына таамдарды рамында кездеседі: р 100 грамм таамны жеуге жарамды блігінде сиырды бауыры – 60, шошаны бауыры – 30, сиырды бйрегі – 25, скумбрия – 12, 1 категориялы сиыр еті – 2,6, майлы емес сзбе – 1,0, тауы жмыртасы – 0,52 мкг.

«Р» в и т а м и н і (биофлавиноидтар) «С» витаминімен орта кптеген асиеттері бар. Биофлавиноидтарды - негізгі биологиялы рлі ан тамырларын лдендіргіш сері жне ан тамырлары абырасыны ткізгіштік асиетін тмендету. лпаларда тотыу процесін белсендіреді жне артериалды ысымды тмендетеді, сол себептен гипертония ауруын емдеуде олданылады. Бл витаминні гистаминге арсы сері анафилактикалы шокты алдын алуда олданылады.

Биофлавиноидтарды жетіспеушілігі эндогенді жне экзогенді болуы ммкін. Кбіне баса да витаминдерді жетіспеушілігімен бірге кездеседі, организмде симптомды кешен райды: майда ан тамырларыны ан ткізгіштігіні артуы, ан тамырларыны сыныштыыны артуы, жалпы лсіздік, теріні астында анны жиналуына бейімділік.

«Р» витаминге деген туліктік ажеттілік тбегейлі аныталмаан, шамамен тулігіне 35-50мг. Биофлавиноидтар сімдік таамдарыны рамында кптеп кездеседі: р 100 грамм таамны жеуге жарамды блігінде итмрын – 680, араат–1000 - 1500, апельсин –500, лимон – 500, лпынай – 180 - 210, картоп – 15 - 35, укроп–179, петрушка – 157 мкг.

«N» в и т а м и н і (липой ышылы) аза жасушаларынан тзілмейді, коферментті функция атарады. Азада энергетикалы жне пластикалы рл атармайды.

Липой ышылы биологиялы тотыу процесіне атысады, ауыздармен байланысан, сіресе лизин аминышылымен. Липой ышылы азада жеткіліксіз млшерде болан кезде, тканьдерде пировиноград ышылы кбейіп, соны салдарынан ацидоз пайда болып, жйке жйесіні жмысыны бзылуы байалады. Липой ышылыны кптеген улы заттардан орау асиеті бар екендігі де аныталан, сіресе ауыр металдарды тздарын (мышьяк, сынап жне т.б). Табиатта ке тараан, кптеген таамдарды рамында кездеседі. Липой ышылына деген туліктік ажеттілік 0,5 мг.

Липой ышылы мына таамдарды рамында кездеседі: р 1кг таамда сиыр еті – 725, ырыабат –115, кріш – 220, ст 500- 1300 мкг. Липой ышылыны кп млшері сімдіктерді жасыл блігінде кездеседі.

Витаминге сас заттар – бл заттарды тобына наыз витаминдерге кейбір асиеттері сайтын, біра витаминдерге ойылатын барлы талаптарды анааттандыра алмайтын заттар жатады.

П а р а а м и н о б е н з о й л ы ы ш ы л ы (ПАБ) таамдарды кп трлерінде кездеседі. Оны биологиялы асиеті жеткіліксіз зерттелген. Жануарларда бл зат жетіспегенде пигмент тзу жне гормонды бліп шыару абілеті бзылады. Парааминобензойлы ышыла деген туліктік ажеттілік таамдаы табии млшері арылы жеткілікті трде анааттандырылады. Парааминобензой ышылы таамдарды кптеген трлерінде кездеседі: р 100 грамм таамны жеуге жарамды блігінде бидай – 0,06, картоп – 0,04, ккніс – 0,02, ст – 0,01, ет – 0,005, жмырта – 0,04, кепкен сыра ашытысы – 0,9-5,9 мг.

Х о л и н - р трлі биологиялы сері бар витаминге сас зат. Оны липотропты асиеті бар, бауырда фосфолипидтерді тзілуіне атысып, бауырды май ышылдарынан тез босауын амтамасыз етеді. Холин ауызды жне майды алмасуына серін тигізеді, азаа тскен улы затарды улылыын айтарады (селен жне т.б)

Холин азаа жеткіліксіз млшерде тскен кезде жасушаларда, лпаларда, сіресе жйке тканьдерінде, лпалы органдарда, жрек блшы еттерінде фосфолипидтерді алмасуы бзылады. Ересек адамны холинге деген шамамен туліктік болжамды ажеттілігі 0,5-1,0 грамм. Атеросклерозбен ауыратын жне крі адамдарды холинге деген ажеттілігі бл крсеткіштен жоарылау болады.

Холин таамны кптеген трлерінде кездеседі: р 100 грамм таамны жеуге жарамды блігінде сиырды бауыры – 635, сиырды бйрегі - 320, тауы жмыртасы – 251,7, слы жармасы – 200, кріш жармасы - 78, 2 сортты бидай наны – 61, майлылыы 20 % айма – 47,6, майлы сзбе – 45,7, сиыр сті – 23,6 мг.

И н о з и т - негізгі биологиялы серіне оны липотропты жне седативті асиеті жатады. Одан баса асорыту жйесіні моторлы функциясыны жмысын жасартады. Инозит ан сарысуыны рамындаы холестеринні млшеріні азаюына серін тигізеді. Ересек адамны инозитке деген туліктік ажеттілігі 1,0 - 1,5 гр.

Инозитті те кп млшерімен мына таамдарды рамы ерекшеленеді, олар бидай ауызы, сиырды жрегі жне миы. Инозитті таамдардаы млшері: р 100 гр таамны жеуге жарамды блігінде апельсин–250, жасыл брша–240, а ырыабат– 66, картоп – 30, сбіз – 95, ант ызылшасы – 21, ызана – 46, нан – 110 мг.

К а р н и т и н - рамында азоты бар зат, блшы еттерді дрыс жмыс жасауына серін тигізеді. Адамны карнитинге деген туліктік ажеттілігі лі аныталмаан, біра азаны карнитинге деген ажеттілігі таамдар арылы толы амтамасыз етіліп трады. Карнитинні кп млшері ет жне ет таамдарында кездеседі.

S – м е т и л м е т и о н и н с у л ь ф о н и й - х л о р и д і («U» витамині) е алаш ырыабат слінде аныталан. Бл зат асазанны жне он екі елі ішекті жарасыны жазылуына серін тигізеді. Бл витаминні гистаминге жне склероза арсы сері аныталан, сондытан оны асиеті сзбе метиониніне жне баса да таамдарды рамындаы ауыздара сайды, сол себептен оны липотропты факторлаа жатызуа болады. Метиониннен айырмашылыы ол бауыра теріс серін тигізбейді, яни оны за олданан кезде бауырды май баспайды. «U» витамині тек ырыабаты рамында ана кездеспейді, ол баса да таамдарды рамында болады: ызылша, петрушка, сельдерей жне т.б жеуге жарамды шптерді рамында кездеседі. за уаыт ысты деуден ткізген кезде таамны рамындаы «U» витамині толы жойылады. Кейбір таамдарды рамындаы «U» витаминіні млшері: р 100 грамм таамны жеуге жарамды блігінде а ырыабат – 16,4- 20,7, петрушка – 6,4, асханалы ызылша – 14,6, трлі- тсті ырыабат – 4,0 - 6,1, картоп – 0,17, сбіз – 0,12, асаба – 0,1, сиыр еті – 0,11 мг.

П а н г а м ы ш ы л ы ( В15 витамині ) витаминге сас заттарды атарына жатады. Ол сімдіктерді тымыны рамында кп кездеседі. Е негізгі физиологиялы асиеті: оны липотроптылыы жне жылжымалы метильді топты донаторы ретінде олданылуы, яни азада нуклеин ышылыны, фосфолипидтерді, креатинні жне баса да рамдас бліктеріні биосинтезі шін олданылады. Пангам ышылы метильді топты донаторы ретінде, таам рационыны рамына кіріп, оны липотропты асиетін жне склероза арсы серін кшейтеді. Пангам ышылы креатинфосфат тзілуіне атысады, ол блшы еттерді функционалды абілеті мен жалпы энергетикалы процесті алыпты стап труа сер етеді. Пангам ышылы сіресе спортсмендерді таамды рационында міндетті трде болуы ажет. Пангам ышылы лпаларды тыныс алуын жасартады, тканьдерде оттегіні олданылуын арттырады, тотыу процестеріне атысады. Пангам ышылыны осы асиетін ескере отырып, улануды жедел жне созылмалы трін емдегенде олдануа сынылады. Ересек адамны пангам ышылына деген туліктік ажеттілігі 2 мг.

О р о т ы ш ы л ы (В13 витамині). Орот ышылы пиримидин негіздеріні туындыларына жатады жне нуклеин ышылдарыны тзілуіне, липидтерді алмасуына, пантотен ышылыны тзілуіне жне згеруіне атысады, бауыр жасушаларыны регенерациясын жылдамдатады.

Орот ышылы бауыр, жрек ауруын емдеуде, асазан жне ішек жарасы, Боткина ауруында калий оротаты трінде олданылады. Туліктік млшері - 0,5-1,5 гр. Орот ышылы ашытыда, бауырда, стте жне т.б таамдарда болады.

«» в и т а м и н і бл витаминге кейбір алымдар бірнеше ос байланысты май ышылдарын жатызады.

Витамин A (ретинол). При недостаточности витамина A возникает избыточное ороговение слизистых оболочек (гиперкератоз), снижается секреция слюнных желез, нарушается работа иммунной системы. Поэтому витамин A широко применяют в комплексной терапии эрозивно-язвенных процессов, трещин, воспалительно-дистрофической формы пародонтита, заболеваний, сопровождающихся гиперкератозом (лейкоплакия, красный плоский лишай). При назначении витамина A внутрь в дозах, превосходящих суточную потребность, необходимо помнить о возможности развития гипервитаминоза.

При этом наблюдается сухость и шелушение кожи, выпадение волос, боли в области суставов и костей, диффузное утолщение костей, увеличение печени и селезенки, диспепсические явления и ряд других симптомов.

Витамин D (эргокальциферол или витамин D2) способствуют отложению кальция в костной ткани и дентине, препятствует резорбции костной ткани, способствует выведению свинца из организма. Прием препаратов витамина D в дозах, значительно превышающих суточную потребность в них, без рекомендации врача недопустим.

Длительное применение витамина D в повышенных дозах или использование его в ударных дозах может приводить к рассасыванию стромы костей, развитию остеопороза, деминерализации костей, увеличению синтеза мукополисахаридов в мягких тканях (сосуды, клапаны сердца и т.д.) с последующей их кальцификацией.

Витамин E (токоферол). Учитывая антиоксидантную активность витамина E, в стоматологической практике его применяют в комплексной терапии воспалительных, эрозивно-язвенных поражений слизистой оболочки полости рта, воспалительно-дистрофических заболеваний пародонта.

Витамин K. В стоматологии при кровоточивости слизистой оболочки полости рта, генерализованном пародонтите и перед стоматологическими операциями у пациентов с пониженной свертываемостью крови, обусловленной дефицитом витамина K, используется водорастворимый аналог витамина K – менадиона натрия бисульфит (препарат Викасол).

Витамин B1 (тиамин). Первые признаки гиповитаминоза B1 в полости рта (ухудшение трофики слизистой оболочки полости рта, изъязвление углов рта, глоссит, сухость во рту и жажда, невралгии и невриты тройничного и лицевого нервов) обосновывают его применение в стоматологии при поражениях слизистой оболочки полости рта, глоссите, невралгии, неврите тройничного и лицевого нервов, стоматите, гингивите. Длительное применение больших доз витамина B1 может привести к передозировке, сопровождающейся возникновением тошноты, потливости, тахикардии, одышки, гипотензии.

Витамин B2 (рибофлавин). При гиповитаминозе B2 появляются трещины в углах рта (ангулярный стоматит), атрофия сосочков языка (глоссит). В стоматологической практике витамин B2 применяют при длительно незаживающих трещинах губ, хейлите, глоссите. Витамин B2 обычно хорошо переносится, в редких случаях возможны аллергические реакции.

Витамин B6 (пиридоксин). Изолированный дефицит витамина B6 встречается очень редко и проявляется изменениями кожи (вокруг глаз, носа и рта) и слизистых оболочек (глоссит, стоматит), диареей, судорогами, анемией, симптомами периферической нейропатии и др. Применяется витамин B6 в стоматологии при невралгии и неврите тройничного нерва, глоссалгии, гингивите, хейлите, глоссите, пародонтите. Витамин B6 хорошо переносится, но при передозировке может вызывать усиление секреции соляной кислоты в желудке, онемение, появление чувства сдавления в конечностях - симптом "чулок" и "перчаток", снижение лактации, редко - судороги (возникают только при быстром введении).

Витамин B12 (цианокобаламин). При дефиците витамина B12 появляется сухость полости рта, возникает жжение и саднение языка, он становится ярко-красным, полированным, болезненным, атрофируются вкусовые сосочки.

В стоматологии витамин B12 применяется при изменениях в полости рта на фоне анемий, вызванных токсичными лекарственными препаратами, лучевой болезнью, в комплексной терапии глоссита, хейлита, пародонтита, афтозного стоматита, невралгии тройничного нерва.

Фолиевая кислота (витамин BC). Симптомами дефицита фолиевой кислоты со стороны полости рта могут быть: глоссит, язвенный стоматит, ангулярный хейлит, гингивит. Длительное применение больших доз фолиевой кислоты не рекомендуется из-за возможности снижения в крови концентрации витамина B12.

Витамин PP (никотиновая кислота, никотинамид). Признаками гиповитаминоза PP со стороны полости рта могут быть: глоссит (язык приобретает ярко-красный цвет, распухает и иногда изъязвляется), усиление слюноотделения, маргинальный гингивит, язвы на межзубных сосочках, стоматит. Поэтому витамин PP применяется при стоматите, гингивите, глоссите и некоторых других поражениях слизистой оболочки полости рта.

Однако длительное применение больших доз витамина PP может вызвать жировую дистрофию печени, покраснение кожи, ощущение жара, головную боль и др.

Витамин C (аскорбиновая кислота) необходима для синтеза дентина зубов, оссеина костей, образования проколлагена и перехода его в коллаген, основного вещества соединительной ткани, эндотелия сосудов, костной и соединительной ткани, способствует нормальному процессу регенерации и заживления ран и язв, повышает устойчивость организма к стрессу, инфекции и холоду, способствует выработке организмом антител и стимулирует фагоцитарную активность лейкоцитов.

При недостаточном поступлении в организм витамина C наблюдается увеличение проницаемости сосудистых стенок, отечность и кровоточивость десневых сосочков, они становятся синюшными, нередко отмечается изъязвление десневого края, расшатывание и выпадение зубов, слизистая оболочка щек становится отечной, появляются петехиальные высыпания и геморрагии в местах механического раздражения, нарушается целостность опорных тканей мезенхимального происхождения (фиброзной, хрящевой, костной и дентина).

В стоматологической практике витамин C применяется в комплексной терапии воспалительных, аллергических и инфекционных заболеваний слизистой оболочки полости рта, десен, губ, заболеваний пародонта, при множественном кариесе, плохо заживающих язвах, переломах челюстей.

При длительном применении больших доз витамина C возможно появление возбуждения ЦНС, беспокойства, бессонницы, чувства жара, угнетение функции инсулярного аппарата поджелудочной железы, появление сахара в моче, повышение артериального давления и свертываемости крови, у беременных женщин возможен выкидыш, образующаяся щавелевая кислота оказывает неблагоприятное действие на почки, увеличивается выведение из организма витамины B12, B6, и B2.

Витамин P (рутин) - фактор проницаемости участвует в окислительно-восстановительных процессах, тканевом дыхании, тормозит активность гиалуронидазы, снижает проницаемость и ломкость капилляров, усиливает действие адреналина и аскорбиновой кислоты. В стоматологии применяется при воспалительных и аллергических заболеваниях слизистой оболочки полости рта.

Пантотеновая кислота (витамин B5). В стоматологии пантотеновая кислота применяется преимущественно при невритах и невралгиях тройничного и лицевого нерва. Побочные эффекты (тошнота, рвота, изжога) возникают очень редко и исчезают самостоятельно.

Витамин B15 (пангамовая кислота). Применяется в стоматологии при заболеваниях слизистой оболочки полости рта и пародонта на фоне атеросклероза.

Зная, какое влияние на обменные процессы оказывают различные витамины и что наблюдается при их сочетанном применении, врач может подобрать рациональные поливитаминные комплексы для каждого пациента и повысить эффективность комплексной терапии многих заболеваний челюстно-лицевой области.