Жетістік» ұғым философия-этикалық категория ретінде сипаттама беріңіз
«Жетістік» түсінігі біздің өмірімізге енді. «Жетістік» және «жетістікке жету» феноменіне философтардың, психологтардың, әлеуметтанушы және педагогтардың көптеген еңбектері арналған.
Философиялық еңбектерде жетістік деген не жанама және тура анықтауға талпыныс жасайды, сонымен бірге белсенділік, ерік жігер, әрекет, тұлға ұғымдары да қарастырылады.
К.А. Абульханова-Славская ойынша, белсенділік түсінігі «тұлға өзін іс-әрекетте қалай объектілерді» қарастыруға мүмкіндік берді.
Қазіргі ғалымдардың көпшілігі іс-әрекет құрылымы мынандай элементтерді қамтиды, мақсат- мотив- тәсіл- нәтиже .
Философтар Н.Н. Трубников, О.Г. Юдин мақсаттың және іс-әрекет нәтижесінің сәйкес келмеу мәселесін анықтады, мақсат қою шылықта нақты мақсаттарды жүзеге асыратын барлық шынайы салдарды есепке алу мүмкін емес деген. Іс-әрекеттік тұрғыдан қарағанда жетістік - мақсаттың және нәтижелердің жоғары көрсеткішке сәйкес келу болып табылады.
Жетістікке жету әрекеті адамның ойлап тапқаны, өйткені, сапа стандартына сәйкес міндеттерді қабылдауға міндетті, Сондай-ақ іс-әрекет аяқталған соң өзін - өзі бағалап, жоғары жетістікке, әлде бір жоғары дәрежеде орындап, нәтижесін көруге тырысу, өзінің ақылы мен қабілетін көрсету. Субъект белгілі бір дәрежеде жетістікке жетуге өзін міндетті санайды.
Алғашқы рет жетістікті адам мотивациясының қайнар көзі ретінде 1930 жылдардың соңында Мюррей қарастырды. Қиындықты жеңіп, жетістікке жету оңай емес. Оны жылдам әрі, жақсы етіп орындау жолдарын табу басты міндеті. Қиындық, кедергілерді жойып, жоғары стандартқа жету. Өзін көрсетіп, өзгелермен жарысқа түсу, өз таланты мен қабілеті арқылы өз өзіне деген құрметті арттыру .
Жетістікке жету мотивациясы кез-келген іс-әрекетті жоғары деңгейде орындап, жақсы нәтиже көрсетуге бағытталған, оған жетістік критерийі қолданылады. Жетістік мотивациясы субъектінің өз саласы бойынша жетістікке жетуі үшін талпыну арқылы пайда болады.
Т.О. Гордеев қазіргі индустриалды қоғамда адамзат үшін негізгі құндылықтар кәсіби жетістік және өзін жақсы көретін адам ретінде қоғамға пайдасын тигізу деп санайды.
Жетістікке жету мотивациясы нәтижеге бағытталған іс-әрекетпен байланысты өмірдің барлық сферасындағы жетістікті зерттеуде аса үлкен мағына береді, олар оқу және кәсіби іс-әрекет болып табылады.
Х. Хекхаузен ойынша бұл әрекет мыналарға міндетті: 1) өзінен кейін жақсы нәтиже қалдыру; 2) сан және сапа жағынан дұрыс бағалау, 3) бағалау өте жоғары немесе аса төмен болмауы тиіс. Адам іс-әрекетіне қарай бағалау және іс-әрекет көп күш пен уақыт жұмсалуы арқылы іске асыралады; 4) іс - әрекет нәтижесін бағалау үшін арнайы салыстырмалы шкала қолданылып, сол шкала арқылы тиісті нормативтік деңгей анықталады. Бұл міндетті болып саналады; 5) іс-әрекет субъектінің қалауы бойынша, жоғары нәтижелі болуы тиіс .
Зерттеудің бұл контекстінде Хек-хаузенның жетістік іс-әрекеті туралы тек шектеулі мағынада айтуға болады деген сөзі маңызды, егер міндеттерді қою объективті нәтижені көруге мүмкіндік бермейді, нәтижесін субъектінің мүмкіндігінен төмен немесе жоғары болған жағдайда, егер ол іс-әрекетті бағалаудың эталоны мен нормасын өзі үшін міндетті деп санамаса, егер міндет мәжбүрлеген жағдайда немесе оның шешімі оның қатысуынсыз жүзеге асады .
Сонымен жетістік ұғымымен тұлға түсінігі де тығыз байланысты. Тұлға тек әрекет етіп және қойылған мақсатқа жетіп қана қоймайды, сонымен бірге өз әрекетін жетістік не жетістік емес деп бағалайды.
Жетістікке жету мотивациясында адам іс-әрекетінің қоғамдық әлеуметтік мә-ні зор. Іс-әрекеттің саналылығы мен мақсаттылығы, жоспарлылығы мен жүйелігі оның ең басты белгісі болып табылады.
Адамның іс-әрекеті рухани және материалдық нәселермен тығыз байланысты. Олар сол нәрселер арқылы өздерінің қажеттіліктерін, өмір жағдайы мен қабілеттерін өзгертеді. Адамның сана-сезімі өскен сайын оның әрекеті жаңа мазмұнға ие болып отырады.
Әр алуан іс-әрекет барысында адамдар өз қажеттіліктерін өтеп, жетістікке жетуге ұмтылады. Демек, Жетістікке жету мотивациясы дегеніміз адамның қалаған нәтижеге жету үшін бар мүмкіндікті сарқа жұмсауға деген қажеттілігімен байланысты мотивация түрі.
«Жетістікке жету мотивациясы» және «дамыту» терминін қолдану бұл процесті әртүрлі тұрғыдан түсіндіруге мүмкіндік береді.
Жетістікке жету мотивациясын дамудың жас ерекшеліктерін бейнелейтін көрсеткіштер X. Хекхаузеннің жұмыстарында аса үлкен қызығушылықтар тудырды. Оның ойынша, жетістікке бағытталған мінез құлықтың негізі 3 және 13 жас аралығында қалыптасады. X. Хекхаузен жетістікке жету мотиві және іс-әрекет арасын-дағы байланысты талдай келе, жетістікке жету әрекетінің үш мотивациялық детерминанттарына сәйкес келетін, жетістікке жету мотивацияның жалпы жас ерекшелікке байланысты дамуының үш топтық көрсеткіштерін бөліп көрсетеді:
1) табыстың және сәтсіздіктің тартымдылығы;
2) тұлғалық стандарт;
3) атрибуция типі.
Жетістікке ұмтылғанда адамға тұлғалық қасиеттермен бірге даралық ерекшеліктері және ерік сапаларының да әсері мол. Егер бастаған ісін аяғына дейін жеткізсе, қиындықтан момынсымаса шыдамдылық, табандылық танытатын болса міндетті тұрде кез келген іс-әрекетте жетістікке жете алады. Жалпы жетістікке жету мотивациясы теориясында табандылық 1958 жылдан бастап арнайы зерттеудің обектісі болып табылды.
Х. Хекхаузен, М. Уинтерботт, Э. Френч, Ф. Томас және басқа ғалымдардың еңбектерінде жетістікке жету мотивациясы табандылықпен тығыз байланыста екенін көрсеткен. Х. Хекхаузеннің ойынша, табандылық мотивация сапасы және күшіне байланысты болатын құбылыс деп санады. Бұл сұрақтарды зерттеу жоғары сынып оқушыларына, студенттерге және ересек адамдарға жүргізілді. М.В. Матюхина және Т.А. Саблина еңбектерінде жетістікке жету мотивациясының қалыптасу және зерттеу мәселесіне байланысты сұрақтарды кіші мектеп жасында қарастыру қажеттігін негіздейді.
Жетістікке жету мотивациясының даму мәселесін зерттеген Д. Мак-Клелланд кіші және орта саудагерлердің жетістікке жету мотивін арттыру мақсатында мотивациялық тренинг курстарын жүргізді.
Осыған сәйкес мотивациялық тренингтің келесі кезеңдерін бөліп көрсетуге болады:
1) Жетістікке жетуді зерттеу және өңдеу;
2) Өзіндік талдау;
3) Мақсаттарды қою;
4) Әлеуметтік қолдау.
Жалпы, жетістікке жету мотивациясы бұл адамның қандай да бір іс-әрекетті сапалы және жақсы орындап, өзінің іс-әрекетінің нәтижелерін жақсарту болып табылады. Ал жетістікке жету мотивациясы жоғары адамдардың мақсат және міндеттерді қоюда өзінің мүмкіндіктерін шынайы бағалайды, қиындықтарды жеңуге ұмтылып, іс-әрекетте жоғары нәтижелерге жетуге тырысады.