Лекция сабаыны таырыбы:Философия мдениет феномені хаысында.
1. Саба жоспары:
1. Философия, оны пні, обьектісі мен ызметі.
2. Философияны мні мен масаты.
3. Кзарас ымы. Мифология. Дін. Философия.
3. Лекция мтіні:
1.Кез келген адамны зін оршаан дние жнінде алыптасан белгілі бір кзарасы болады, біра ол кзарас кбінесе теориялы жаынан ой жіберілмеген, негізделмеген, трлі арама-айшы тсініктерді зінділерінен ралады. Ал, философия болса табиат, оам, адам жне оны дниедегі орны жніндегі идеяларды, кзарастар мен тсініктерді жй ана жиынтыы емес, оларды жйелі системасы. Дниеге философиялы кзарас жй з принциптерін жариялап, оларды адамдарды санасына сііріп ана оймай, ол принциптерді длелдеп, логикалы трыдан орытып шыарады.
2.Философия табиатты, оамны жне адам ой-жйесіні дамуыны жалпы задарын зерттейтін ілім. Бл анытамадан кріп отыранымыздай философия пніні басты ерекшелігі лемді, бкіл дниені ттас арастыратындыында, оны ішкі байланысын зара арым-атынасын, арама-айшылыын бірттас алып крсететіндігінде жатыр.
Айталы, философияны негізгі салалары ретінде: Онтология – болмыс туралы немесе бкіл тіршілікті мні туралы ілім; гносеология – таным теориясы; логика - дрыс, яни байланысты, дйекті, длелді ойлауды формалары туралы ылым; тарих философиясы, этика, эстетика, т.с.с. пндер алыптасты. Философиядан наты ылыми пндер: математика, медицина, астрономия, табиаттану, оамтану, тарих т.б. блініп шыты.
3. Дниеге кзарас дегеніміз – айнала оршаан орта, бкіл лем ттас дние туралы, ондаы адамны орны, тіршілікті мн-маынасы туралы кз-арастарды, пікірлер мен тсініктерді жйеленген жиынтыы. Дниеге кзарас одан оаммен бірге пайда болан оамды тарихи былыс.
Дниеге кзарасты ке тараан трі ылыми емес, арапайым кзарастар. Олар кнделікті ызмет рекет барысында алыптасады, мірді алан салаларына назар аудармайды, жеке длелдерден нр алап, оларды сапалы ерекшеліктерін ескере бермейді. Дйекті білімнен грі, жалпылама, сыдырта «білімпазды» басым. Сйтіп арапайым дниетанымда мифологиялы, діни жне ылыми кзарастар, материалистік жне идеалистік ымдар араласып, шатасып жатады. Ал тарихи трыдан аланда оамды мірді болмысы мен санасыны жетілу дрежесіне байланысы дниеге кзарасты мифологиялы, діни, натурфилософиялы жне фило-софиялы трлері алыптасты. Адамзат оамымен бірге алып-тасан дниеге мифологиялы кзараса тн нрсе – адам оршаан ортада зін ажырата алмауы, былыстарды рамындаы сас-тыты ана пайымдау, сананы, нерді, дстрді бір ана сипатына - символды ызметіне ерекше кіл блу. Осыдан келіп, мифтік кзараста білімсіздік, ырымшылды, ааулы, алданушылы, брмалаушылы пен соыр сенім лементтері ат-абатымен кезігеді. Миф – адамны ауымды алашы алыптасуыны крінісі. Ол ешбір былысты тп негізін, шыу себебін ашпайды. Тек ажайып былыстара кіл аударады, оларды сол кйінде ынуды, абыл-дауды талап етеді.
Дниеге діни кзарас мифологиялы сананы табии жаласы. Дниеге діни кзарас табиаттан тыс діретті кшке адамны млтіксіз баынуын уаыздайды. Адам санасында табии былыс-тарды брмаланан бейнесін туызады, оны табиатын згерту ммкіндігінен шеттетуге бейімдейді. Мифология мен діни сананы кемістіктеріне арсы кресті біршама батылдыпен жргізген нату-ралистік философия болды. Ол жеке жаратылыстану ылымдарыны тжырымдарына сйене отырып, табиат туралы ттас кзарас алыптастыруа тырысты. Біра онда дниені згермейтін нрсе ретінде арастыру басым еді.
Натуралистік дниеге кзараста жаратушыны даралыын длелдейтін тжырымдар да аз емес. йтсе де ХІІІ-ХІХ асырларда бл дниетанымда табиата деген материалистік кзарас жйеге келтірілді. Дегенмен, аиатын айтан жн, наты ой философиялы ой толамдар мен тжырымдар тапты оамны орныу барысында, яни ертедегі ытай Греция, нді елдерінде айыныра алыптасты. Осы кезедегі экономика мен мдениет ошатары ірі-ірі алаларында шоырланды. Жерге жеке меншік орнады. ндіріс ралдарыны шоырлануы ебек блінісін тездетті, рі тередетті.
№2 Лекция сабаыны таырыбы:Кне нді жне ытай философиясы
1. Саба жоспары:
1. нді философиясыны пайда болуы мен кезедері.
2. Кне нді филсофиясыны ерекшелігі, негізгі философиялы ымдары.
3. Кне ытай философиясыны пайда болуы мен кезедері.
4. ытай философиясыны философиялы ымдары.
3. Лекция мтіні:
1.Философия туралы пікірлер кне дуірде туындаан жне р сата таралан. Философиялы гімелер тарихты тере тбірінен нр алады, р заманда з жаласы мен тйінін тапты. Тылсым дние мен мірге деген жалпы уесойлы барысында философиялы гімелер жалпылама сипат алды жне дайы жаарып отырды. Философиялы толаныстар ашанда болмасын мгі, зекті жне тімді деген аидалар амтыды.
Бізді жыл санауымыздан ш мыдай жыл брын Ежелгі нді жерінде ауымды оам ыдырап, оны орнына лды оам алыптаса бастады. Осыан орай ежелгі нді оам варнаа (каста) блінді. Олар:
1) Брахмандар (абыздар) – лесіне ой ебегі бар адамдар енді.
2) Кшатриилер (скербасылар) - скери ызметтегі адамдар жатады.
3) Вайшьилер (ауатты шаруалар) – егін шаруашылыы, олнер ксібі, саудагерлік тиген адамдар.
4) Шудралар(ладар) – ара жмысты істейтін адамдар болды.
Осы кезде оамды мірге леуметтік атынастара сай келетін мифологиялы, философиялы кзарастар алыптасты. Олар негізі-нен ежелгі нді мдениетті ескерткіші – ведаларда ( веда-білім) жиынтыталан. Ведалар трт блімнен трады:
1. Самхит – дайлара араналан гимндер жинаы.
2. Брахман – самхитті тсіндіретін р трлі мифологиялы гімелер.
3. Аранъякта (Орман кітабы) – брахмана тн ритуалдарды орнына, сол дайларады іштей сыйлап-рметтеу, олар туралы ойлап-толану сияты кзарас.
4. Упанишадта – дстрлі касталарды арсы оюдан грі, оларды арасындаы е жоары білім арылы жоа шыару болады деген идея уаыздалады.
Упанишадты басты тезисі – Брахман – бар лемні генетикалы, тпнегіздік бастамасы жне оларды соы. Жалпы, білімділік Упанишадта те жоары бааланады. Мысалы, тікелей рбанды шаланнан грі, рбанды шалу туралы білім те ндыра. Наыз брахман - мір иыншылыынан, мітінен, ызаншатытан арылып, тынышты тауып, алдамай ой кешіп, атманды тсініп, білген адам.
2. Ведалар негізінде алыптасан философиялы ілімдерге байла-нысты р трлі баыттара блінеді: жайнизм, буддизм, чарвака-локаяттар, санкхья жне т.б.
Жайнизм.Жайнизм б.д.д. ІV . діни аым ретінде алыптасады. Жайнизм идеясы, оны негізгі философиялы кзарастары одан да брыны асырларда алыптаса бастаан. Жайнизмге деген сенім, деректерге араанда, 24 стаз (тиртханкара) арылы таралады. Жайнизмні негізін алаушысы – Махавира Джина(джина- жеімпаз). Жайнизмні идеялы жйесі «Сидханта» деген ебекте ( б.д.д. ІІІ) жинаталынан.
Жайнизм мына идеялара сйенді: Адамны жаны, рухы оны тнінен, дене терісінен нзік, биік, діретті. Оны басты масаты – асірет деп тсінген, мірден азат болу. Жанны брыны мірде жасаан келесіз ылытарыны теріс салдарын осы мірде жеуге болады. Ол шін сансардан (жанны бір денеден екінші денеге кшіп жруінен) тылу ажет.
Буддизм.Буддизмні негізін алаушы б.д.д. VІ . шакья ( сакья) тайпасынан шыан князьді баласы Сидхарата Гаутаманы ( б.д.д. 563-483ж.ж.) есімімен тыыз байланысты. «Будда» термині «жарырау», «сергу», «жадырау» деген маынаны білдіреді.
Буддалы ілім бойынша, мір – обалжу, азап, мірге келу мен артты, ауру мен лім, сйгеннен арылу мен сйметінмен бірге тру, орындалмаан арман жне анааттанбаан тілек – мны брі де азапты крінісі, рі жаласы. Адам анша леуметтік сатыда трса да аурудан, кріліктен, лімнен тыла алмайды.
Тойымсыз штарлыты тотату шін арты тілектен тартыну керек, жер бетіндегі уреліктен арылу дрыс. Азаптан арылуды осындай жолын тапан нирванаа жетпек.
Будда кейіннен наыз шындыа жетуді жне нирванаа жаындауды сегіз сатылы жолын атап теді:
1. Шынайы сенім.Дние айы-асіретке толы, оны тотату шін ой мен бойдаы марлыты басу керек деген Будда сзіне сену;
2. Тура, діл шешімге мтылу. з марлыы мен ызбалыты шектейтін ыса жолды біржолата айындау;
3. Шыншыл сз.Айтпа сзіді мият адаала, ол злымдыа итермейтін, айта дрыс, раымды болсын;
4. Дрыс істер. Теріс ниетті, ас имыл-рекеттен сатану, игі іске икемді болу;
5. Дрыс мір. Тіріге зиян келтірмейтін, рметтеуге, трарлы мір сру;
6. Дрыс ой. Ойыны баытын саралай отырып, одан кдікті, кмнді нрсені удалап, жаымдыны жаластыру;
7. А ниеттер. Злымдыты ойыа алма;
8. Тура, дрыс пайымдау. Ойыды немі жне тзімділікпен жаттытыру, шындыа жетпек талпынысты зіе шоырландыру, оны тередету абілетін шыдау.
Дрыс жинатала білуді зі трт сатыдан трады:
1. Ойды трт аиатты тсініп, пайымдауа баытау.
2. Осы трт аиата сену. Ол бізді жанымызды тыныштыты жне уанышта болуына ммкіндік береді.
3. уаныш – айыдан, з денеді сезінуден арылу.
4. Толы сабырлылы жне толаусызды жадайа жету.
Соы сатыны Будда «нирвана» деп атайды ( адамны тірі кезінде жанды сансардан толыымен азат ету). Нирвана жадайына ткен адам архат (адірлі, рметті, сыйлы адам) деп аталады. Нирвана – е жоары лззат. Кейіннен, нирвана ымы адамны бойынана бкіл лемдік крініске ауысады. лемдегі нирвана мгі, оны ешкім дниеге келмейді жне пайда болуыны себебі жо. лемдік нирвананы сезім мшелері арылы абылдау ммкін емес, оны тек ана дрыс жолмен жрген, аыл-ойы таза, кнделікті ызытан алша адам танып біле алады.
Сонымен, Буддизмге сйенушілер ндістанны зінен грі одан тыс мемлекеттерде кп кездеседі
3. ытай – кне тарихты, мдениетті, философияны елі мен жері. Мамандар ытай ркениетіні басталуын ся дуіріне, яни б.д.д. ІІІ-ІІ мы жылды уаыта жатызады. Ал оны кйреуін Хань империясыны кйреуімен (б.д.д. 220ж) штастырады.
Б.д.д ХVІІІ-ХІІ .. Шан-Инь мемлекетінде ола мдениеті дамыды, алалар алыптасты, шаруашылыты лды оамды трі жетілді. ала мен ндіріс тірегінде ауымдастыты шоыр-лануы негізінде екі жадайда – шаруашылы пен скери себептеріне орай дамыды.
Ежелгі ытайда ылымны да кейбір салалары пайда бола бастады. Мысалы: математика, астрономия, медицина. Осы ылым-дар саласындаы жетістіктер негізінде Ай мен Кнні ттылу мезгілін анытауа, астро-номиялы былыстар мен жердегі былыстарды байланысын анытап, кнтізбе, уаыт есептеу, жне т.б. тсілін ойлап табуа ммкіндік туды. Бл жадай философиялы ілімдерді дегейіне сер етпей ойан жо.
Бізді дуірімізге дейінгі ІІІ асырды аяында пайда болан Ежелгі ытай философиясы негізгі алты философиялы баыттаы мектептерге блінді. Олар: конфуцийшылды, моизм, за мектебі (легистер), даоизм, трпайы философия (натурфилософия) жне Атаулар мектебі.
ытай идеологиясы мен саясатында екі баыт айындала бастады: консерваторлы (керітартпа) жне прогресшілдік, бірі – мистикалы, екіншісі – атеистік баыттар. Алашы материалистерді пікірінше, рбір бес трлі бастапы лементтерден (металл, ааш, от, су, жер) тратын болса, керісінше идеалистерді пікірінше, табиатты жаратылуы, дамуы «даоа» байланысты деп атады.
4. ытай дниетанымыны ерекшелігі сол, ол зін-зі реттейтін, бастауы ішкі динамикалы тртіппен байланысты дниеге, лемге негізделеді. Ертедегі ытай философиясында конфуцийлік баыт басты рл атарды.
Конфуцийшылды.Бл философиялы аымны пайда болуы мен алыптасуы осы аымны негізін алаушы Кун-фу-цзы, оны ізбасарлары Мн-цзы жне Сюн-цзыны есімдерімен тыыз байланысты.
Кун-фу-цзы (б.д.д.551-479ж.ж.) кедейленген асйек скербасыны от-басында мірге келген. Ата-анасынан ерте айырылан ол, тек 15 жасында ана білімге штарлы танытады, ал 50 жасында з мектебін алыптастырады. Оны кптеген ізбасарлары болады. Олар стазыны жне здеріні ой-пікірлері, аидалары мен тжырымдарын жинатап «гімелер мен пікірлер» («Лун юи») деген конфуцийшылды ілімні негізгі шыармасын дниеге келтірді. ытайларды кптеген рпатары бл кітапты лгі ттып, басшылыа алан. Кун-фу-цзы бдан баса бірнеше кітаптары болды: «ледер кітабы», «Кктем мен кз», жылнамасы, «Схбат жне пікір айту» т.б.
Кун-фу-цзы аспанды зіндік болмысы бар дние ретінде, е жоары, діретті кш ретінде арастырады. Аспан, ол шін, ділеттілік аясы, аспан з еркін р адама білдіреді, з кімін барлы аспан астындаы елдерге, мем-лекеттер мен оама таратады. Содан аспан ымы конфуция филосо-фиясында діни, саяси жне этикалы ызметте атарады.
Кун-фу-цзы з іліміні зегі етіп материалды денелерді задылытарын, бабалар рухын зерттеуден грі адам арасындаы арым-атынас, трбие мселелерін абылдайды. Осыан орай, мынадай ымдара кп кіл бледі. Олар: «те орта», «адамгершілік» жне «зара сйіспеншілік». Осы ш ым бірігіп «дао» («дрыс жол») райды. р адам осы даоны жолымен мір сруі ажет.
«Те орта» - адамдарды сабырсызды пен сатыты арасындаы іс-рекеті. Ал адамгершілікті негізі «жэнь» - «ата-анасын рметтеп жне лкен ааларын сыйлау». Ал «зара сйіспеншілік» арылы арым-атынас конфуцийшілдік дептілік іліміні негізгі зекті ымы.
Мн-цзы — (б.д.д. 372—289 жж.) — Кун-фу-цзыны ілімін рі арай жаластыра отырып, аспан (кк) — объективтік ажеттілік, тадыр ретінде жасылыты орайды дей отырып, аспанны еркі — адамдарды жігер еркі арылы крінеді деген пікір айтады. Осыдан келіп, ол: "Адамны табиаты тек жасылытан жаратылан". Олай болса, ван (билеуші) халыты з баласындай сйсе, халы оны кесінен жасы круі керек, — деген тжырым жасайды.
Сюнь-цзы(б.д.д. 313-белгісіз) Аспан мен жерді барлы денелерді шыу тегі ретінде мойындаса да, тадырды аспанны жігер-еркі ретінде мойындамайды. Оны пікірінше, аспанды астерлеп, ол туралы ойланып отыраннан грі, керекті заттарды кбейтіп, аспанны зін баындыран дрыс.
Легистер (загерлер).Легизм (лат. т. –за деген ма. береді) –фацзя мектебіні за туралы ілімі, ерте ытайдаы саяси-этикалы ілім, адамды, оамды жне мемлекетті басару туралы кзарастар. Легизмні крнекті кілдері – Цзы-чан (б.д.д. VІ .), Гуань-Чжун (б.д.д. 645ж.айтыс болан), Шан Ян (б.д.д. 390-338), Хан Фэй Цзы (280-233), Ли Куй т.б.
Легистер конфуцийшылдарды мемлекетті дептілікке негізделген задар арылы басару керек деген пікірлеріне арсы болып, керісінше, мемлекетті тек ана билеушіні зі шыарып, зі бекіткен заа сйеніп басаруа болады, себебі «мейірімділік пен адамгершілік- ылмыса апаратын бірден-бір жол, ал шын айырымдылы зіні бастамасын жазалаудан алады деп уаыздады.
Даоизм.(б.д.д. VІ-V..) Бл ілімні негізін алаушы б.д.д. VІ . мір срген Лао-Цзы деп есептелді. Оны негізгі ебегі -«Дао жне дэ туралы кітап» (Дао дэ цзин). Даоизм философиясыны негізгі мселесі – лы Дао (лы жол) туралы, жалпылама За жне Абсолют туралы ілім. Даоны ешкім жасаан жо, біра брі де содан тараан. Дао барлы жерде, рашан, р уаытта, шексіз з стемдігін жргізеді. Оны сезім арылы круге, естуге болмайды. Дао табиатты, оамны, адам мінезі мен ойыны табии, біра крінбейтін заы. Оны бастамасы да, аяы да жо. Ол уаыт пен кеістіктен туелсіз, солай бола тра, жары дниедегі барлы нрсені негізі мен бастамасы, аты жне трі.
№3 Лекция сабаыны таырыбы:Антикалы мдениеттегі философия
1. Саба жоспары:
1. Ежелгі грек ркениетіні зіндік санасыны ерекшеліктері жне алышарттары.
2. Софистика – философия жне мдениет былысы ретінде.
3. Сократ, Платон, Аристотель философиясы.
3. Лекция мтіні:
1. Антика заманыны философиясы б.д.д VІІ-VІ асырларда кіші Азияны батыс жаалауында гректер салан алаларда мірге келді. Б.д.д. VІІ-V асырларда антикалы рухани даму мифологиялы діни кзарастан ылыми философиялы кзараса арай баытталды. Бл кезеді антикалы философия тарихында Сократа дейінгі ал б.д.д.V-ІІІ асырларда ойшылдарды мнділікті генетикалы бастамасын, тп негізін, жалпы дниетанымды кзарасты негізі етіп алып, философиялы ойлауды биік дегейге ктерілуіне байланысты кезеді Сократтан кейінгі немесе классикалы кезе депекіге бледі.
Фалесті ілімін рі арай оны шкірті жне жолын уушы лкен – Анаксимандр (б.д.д. 611-545ж.) жаластырды. Негізгі ебектері – «Табиат туралы», «Жер картасы», «Глобус». Анаксимандр барлы денелерді бастамасын сол денелерді тп негізі сатысына дейін ктерді. Бастаманы ол заттарды тп негізі апейронмен теестіреді. Анаксимандр ілімін рі арай оны шкірті Анаксимен (б.д.д. VІ асыр ортасы) жаластырды. Негізгі ебегі – «Табиат туралы». Анаксимен барлы денелерді негізі деп ауаны айтады. Ауа шексіз ол немі озалыста болады да бірде оюланып, бірде сйылып алуан трлі заттармен былыстарды тзеді. Ауа сйылан да алдымен ота, содан эфирге айналса, оюлананда желге, блта, суа, жерге жне таса айналады.
Милет мектебінде алыптасан философиялы дстрді ілгері арай дамытан Эфес аласынан шыан саяси айраткер, лама ойшыл Гераклит(б.д.д. 544-483 ж.) болды. Оны іліміндегі тере ойлары шін «тиы» деп атаан. Гераклит заттарды тп негізін генетикалы бастамасын от деп есептеген. От мгі жне дай тектес. лемді дайда, адамда жаратан жо ол з задылыымен бірде лапылдап жанып, бірде сніп тратын бар жне болатын тірі от. лемні згеру тртібі мен лшемі, оны обьективті заы – логоса байланысты.
Пифагор (б.д.д. 580-500 ж.). Б.д.д. VI асырды аяында философиялы ілімдер Кіші Азиядан лы Элладаа ауыса бастады. Осы кезеде отстік Италияны, Силицияда пифагор-шылар мектебі деп аталан ода рылып, онда оамды мірді діни дептілік трыдан реформалау ажеттігі туралы ілім ке ріс алды.
Элеаттар мектебінінегізгі кілдері Ксенофан, Парменид, Зенон. Элеаттар ілімі ежелгі грек философиясыны дамуындаы жаа адам болды. Егер Милет кілдері тп негіз – физикалы дене, ал Пифагоршылар – сан десе Элеаттарда тп негіз – болмыс. Элеаттар негізіні аидалары мынаан сыяды: тйсінген денелерді барлыын натылы деп абылдауа болмайды. Керісінше оларды брінде здерін аыл ой арылы негіздеуге болатын заттар ана натылы мір среді. Элеат мектебіні негізін алаушы жне крнекті кілі – Колофон, полисінен шыан Ксенофан (б.д.д. 579-487 ж.) Оны пікірінше барлы заттарды негізі жер. Жер зіні тамырларымен шексіздікке кетеді Ксенофанны жалпы дай туралы ілімін; рі арай дамытып, оны бір ттас болмыс ымына дейін ктерген ойшыл – Парменид(б.д.д. 540-480 ж.) болды. Оны негізгі шыармалары: «Табиат туралы», «Ахиллес». Парменидті арастыран мселелері – болмыс пен бейболмысты араатынастары мен болмыс аыл ойа атынасы. Бл мселелерді тек аыл - ой арылы шешуге болады.
Парменидті ілімін ары арай жаластырушы оны шкірті Зенон(б.д.д. 490-430 ж.) болды. Негізгі ебектері: «Философтара арсы», «Табиат туралы». Зенон Парменидті болмыс жалы, бірттас жне озалмайды пікірін баса жолмен длелдеуге тырысты. Зенон з длелін кзге крінетін аиата жатпайтын лемнен бастап, болмыс лемін арастырумен аятайды. Оны физикалы лем арама-арсылыа толы. Сол себепті ол – аиата жатпайды. Ал наыз аиат бізді бізді тсінуімізден тыс жатан лем, ол – болмыс.
Атомистер ілімі. Бл баыта ежелгі грек ойшылдары Левкипп, Демокрит, Эпикур жне ежелгі Рим кілі Лукреций Карр т.б. жатады. Атомистік баытты, алыптасуына лкен лес осан ойшыл Левкипп болды. Ол лем блінбейтін са, блшектерден «атомдардан» трады жне олар бос кеістікке алайын озалыста болады. Бір-бірімен байланыса тсіп, жеке денелерді райды. Демокрит (б.д.д. 460-371ж) 70-тен астам шыармалар жазан: «Пифагор», «Планеталар туралы», «Адам табиаты туралы», «Табиат туралы» т.б.
2. Софистер.Б.д.д. V асырда Ежелгі грецияда л иеленушілік демократия, логика, риторика, философияны жедел дамуына жол ашты. Соттарда халы жиналыстарында демі сйлеп халыты ммкін болса, з арсыластарында айтанына сендіріп, з жаына тарта білуі нері алдыы атара шыады. Осыан байланысты риторика (демі сйлеу нері ) неріне аы алып йрететін стаздар, софистер пайда болды. Оларды басты аидасы – «ркімні з аиаты бар». Софизмні алыптасуына Протагор, Горгий, Гиппий, Критийт.б. ойшылдар ат салысты. Соларды ішінде з ерекшелігімен кзге тскен ойшыл – Протагор (б.д.д. V .)болды.Негізгі ебектері – «ылымдар туралы», «Мемлекет туралы» т.б. Протагор білімні салыстырмалы екендігі туралы ілімін материяны абсолютті згермелі жне трасыздыы сияты асиеттеріне сйеніп длелдейді. Протагорды пікірінше, «Адам барлы заттардымлшері» деген аиданы е негізгі аида ретінде абылдайды. Бл аидада да былай делінді: «Маан заттар алай болып крінсе, мен шін олар солай болып алады, ал саан алай крінсе, сен шін солай болып алады. Білімні салыстырмалы екендігін Протагор: «здігінен ештее мір срмейді жне пайда болмайды, олар басалара атынасы арылы айындалады, - деген пікір тірегінде длелдейді. Алайда, софистер адамны бзылан дстрлі мір сру тртібіні орнына тартымды жаашылды сына алмады.
3. Антика философиясыны екінші кезеі ататы ойшыл, философ Сократты есімімен тыыз байланысты. Сондытан Сократтан кейінгінемесе классикалы кезедеп аталады. Сократты сонымен атар антик философиясы тарихыны «кіндігі», «философияны бел ортасы» деп те атайды. Сократ жазбаша дерек алдырмаан оны философиялы кзарастары бізге Платон, Аристотельдерді ебектері арылы жетті. Сократ ауызша пікір таластырып, диалог арылы зіні арсыластарын арастырылып отыран мселе туралы жаа білім келуге тырысты. Бл жолда ол мысылдауды, аиата жетудегі таным ралы ретінде алады. Сократ арапайым тк білмейтін адам сияты крінеді де, арсыласына оларды здері жасы білетін сратарды ояды. арсыласы ол сратара жауап бергеннен кейін таы да, алдын – ала дайындалан сратар ояды. Сйтіп арсыласы зіні бастапы айтан пікіріне зі арсы пікір айта бастайды. Осы кезде Сократ мысыл кекесінмен арсыласын менменшіл зім білем деген сияты пікірінен толыымен арылтады. Сократ зіні арсыласын ойылан сратара жауап беру арылы біртіндеп аиата жаындата тседі. зіні осы тсілін ол – Майевтика деп атайды.
Аристотель – Платонны шкірті. стазыны кзі тірісінде шкірті оны шыармаларына сын кзбен арап, пікірлерін ашы айтпааны рас. Біра кейін келе зіні философия жйесін жасау процесінде ол Платонны кзарасына арама – арсы шыты. Аристотель Платон сияты ымдар мен идеялар з алдына дербес мір среді деген ойдан аула. Аристотельді ойынша, осы болмыссыз, табиатсыз бізді айнала оршаан дниесіз з дербестігін жоалтады. Платон ымдарыны трлері, идеяларды сезімдік заттар дниесіні мні деп арап, оларды бір – біріне арама – арсы ойса, Аристотель бан ашытан ашы арсы шыты. Оны айтуынша, мндай жалан ойды негізі тарихи жаынан аланда зіні бастауын сонау Гераклитті диалектикалы кзарасынан алады. йткені, Гераклит сезімдік заттар дниесі немі згеріп, озалып отырады деген аиданы негізге алды. Платон да зіні философиялы жйесінде осы Гераклитті пікіріне сйене отырып немі згеріп, озалып отыратын сезімдік заттар дниесіне атысты ешбір аиат жо деп есептеді.Аристотельді ойынша, «Мемлекет з табиаты жаынан сан алуан болады. Оны рылымы крделі, рі кптеген бліктерден трады». Мемлекеттегі адамдар ртрлі, олар біркелкі болуы да ммкін емес. Мемлекет жанялардан трады. Оларды да бір – бірінен айырмашылытары бар.
№4 Лекция сабаыны таырыбы:Батысевропалы ортаасырлы мдениеттегі философия мен дінні феномені
1. Саба жоспары:
1. Ортаасырдаы христиан философиясыны зіндік ерекшеліктері, даму кезедері.
2. Ф.Аквинскийді ебектеріндегі схоластикалы идеялар.
3. Номинализм мен реализм теориясы.
3. Лекция мтіні:
1. Батыс Европа елдеріндегі – феодалды оам философиясы, ол Рим империясыны кйреуімен бастап (5.), капиталистік оамны алашы формалары пайда болана дейін (14-15..) мір срді. л иленушілік оамны лауымен ежелгі философиялы мра жоалып, ол батыс Европа алымдарында 12 асырды екінші жартысына дейін белгісіз болып ала берді. Алдыы Азияда, араб тілдес елдерде – мсылман, Европада - екі трлі христиан (рим католицизмі мен византия православиясы) діни идеология стем болды. Мектеп, аарту ісі шіркеуді олына кшті, оны кзарасы табиат, дние жне адам туралы тсініктерге негіз болды.
Бл дуірді зіндік философиясы болды. Оны схоластика ( мектептік ілім) деп атады. Схоластарды талас пікірі – жалпылы пен жекелік атынасы. Философия тарихында бл таласты мбебаптар яни универсалдар (лат. Uneversalia – жалпылы), яни жалпылы ымны табиаты жайлы айтыс деп атайды. Схоластика негізгі ш кезенен тті.
1. Балауса схоластика (ІХ-ХІІ.)ылым, философия, теология (дін ілімі) лі бір-бірімен байланысып, ажырамаан, біра аыл ой-рекетіні жемісі мен ндылыын тсінуді жне универсалийлерге (жалпылы) байланысты пікірталас негізінде аыл-ойа діни сенімні стемдігін жргізуді жне сол стемдікті задылыын длелдеуді зіне масат етіп ойан схоластикалы тсіл алыптасты. Негізгі кілдері:А.Кентерберийский, П.Абеляр, А.Аврелий т.б.
2. Кемеліне жеткен схоластика (ХІІІ.).Бл – философиялы-теологиялы ілімні алыптасып ке етек алан кезі болды. Негізгі кілдері: лы Альберт, Ф.Аквинский, Д.Скотт т.б.
3. лдырау кезеі (ХІ-Х.)ылыми жне философиялы ойларды тез арындап дамуына байланысты теологияны мірден алша, мистикалы ілімге айналуына орай схоластика млдем нтижесіз, тіл безеген ылыма айналды. Негізгі кілдері: У.Оккам, Ж.Буридан т.б.
Схоластикалы пікір-талас стінде христианды догмаа сйкес келе бермейтін кптеген философиялы мселелер ктеріліп, зіні шешімін тапты.
Августин Аврелий(354-430ж.ж.) Философ, католик шіркеуіні белгілі уаыздаушысы жне саясаткер. Ол августинизм деп аталатын христиан философиясындаы неоплатонизм баытын негізін алаушы. Негізгі ебектері:«Тубеге келу, «дай аласы туралы т.б. Августин ілімі бойынша адам дниеге келу келмей трып оны іс-рекеттері, ылытары дайды еркімен белгіленіп ойан. Ол белгі игілікке немесе азаптара баытталан болуы ммкін. дай лемді жаратанда барлы заттарды трлеріні бастамасын оларды бойына енгізіп, рі арай дамуына ммкіндік берген. Августинизм теологиялы-философиялы баыт ретінде ХІІ. дейін мір срді. Кейін лы Альберт жне Ф.Аквинскийді ілімдерімен ыыстырылды.
Схоластикалы тсілді негізін алаушы жне ораушы француз теолог-схоласты Пьер Абеляр (1079-1142) болды. Негізгі ебегі: «Бар жне жо».
П.Абелярды пікірінше шынайы мір сретін - жалылар, біра оларды орта асиеттері боландытан, осы негізде жалылар ымы алыптасты. Жалпылар (универсалийлер) шын мір среді, себебі ол дайды аыл-ойында есепте тр рі ол жаратан заттарды лгісі болып табылады. Олай болса, жалыларды шын екеніне деген сенім де бір-біріне айшы келмеуі керек. Адама е кріктісі оны іс-рекеті емес, дайа деген сенімі.
2. Христианды діни ілімді Аристотельді философиясымен байланыстырып, шіркеуді алашы схоластикалы стазы болан Фома Аквинский (1225-1274ж.ж.) Негізгі ебегі:«Теология жиынтыы».
Ол Аристотельді іліміне сйене отырып белсенді тр (реттілік принципі) мен трасыз жне алыптаспаан материяны (болмысты лсіз трі) арасындаы байланысты тсіндіру арылы Иусус Христосты бойындаы дайлы (идеалды жне адамды) материалды асиеттерін теориялы жолмен негіздеуге тырысады.
Ф.Аквинский Аристотельді жалпы ымдар жалыларды тр алып-тастыратын принципі ретінде мір среді деген іліміне сйене отырып, универсалийлер аыл-ойды жемісі боланымен, санадан тыс, дайды ойында орын аландытан з алдында жеке дара тіршілік етеді деп есептейді. Осыдан кейін ол универсалийлерді ш трлі мір сретіндігін крсетеді.
1. Зат пайда болана дейін дайды ойында;
2. Заттарды зінде;
3. Заттардан кейін, адамны аыл-ойы да – сол заттарды ымы, абстракциялы ойды нтижесі ретінде мір сруі.
Ф.Аквинскийді пікірінше, дін дайды табиатын тсіндіретін ілім. Сондытан шіркеу оны уаыздаушы ретінде адамзатты оамнан жоары трады. Демек, кімет билігі дайдан рухани билікті жргізетін, аспанда – Христос, жерде Рим папасы.
Ф.Аквинскийді ілімі ХІХ. алыптасан, азіргі кезедегі философияда зіндік орын алып отыран неотомизмні теориялы жне идеологиялы арауы болып отыр.
3. Номиналистік баытты крнекті кілі, схоластикалы ойлау тсілінен арылып, трансцендентальды болмысты онтологиясын алыптастыру арылы Саурес, Лейбниц, Г.Биль сияты ойшылдара лкен сер еткен аылшын ламасы Уильям Оккам (1300-1350ж.ж.) болды. Оны пікірінше лем жеке заттар мен мндерден трады. Мнділіктерді негізгі анытамаларыны асиеттері (трансценденталий) зінен блінбейді жне ажеттілікті арасында оны мнінен тікелей туындайды. Трансцендаталийлер категориядан да, біртектес заттарды амтитын жалпы ымдардан да жоары трады
№5 Лекция сабаыны таырыбы:Исламды ортаасырлы мдениет контексіндегі арабты мсылманды философия
1. Саба жоспары:
1. Мсылман философиясыны алыптасуы мен ерекшеліктері.
2. Суфизм – мсылманды діни-философиялы ойларды баыты ретінде.
3. Мсылман ойшылдарыны ылыми философиялы мрасы.
3. Лекция мтіні:
1. Орта асырда пайда болып, жаа замана дейін философия тарихында крнекті орын алан, ебектерін араб тілінде жазан, негізінен мсылман елдерінен шыан ойшылдар тобыны ілімін ылымда флсафа деп атау дстрі бар. Аныында блар ерекше ойлау менталитетіне ие болан флсафа кілдері. Философия мсылман мдениетіні туындысы. Бл негізінен, мсылман елдеріні ойшылдарына тн дниетаным.
Флсафаны мазмны Платон, Аристотель ебектерін айта жаырту болса, бл масат мсылман негізінде орындалып, араб тілі арылы жзеге асты. На осы кезеде философ-ойшылдар рухани мдениет пен мраны бай даму тжірбиесін байыптай бастады, философиялы ілімні алашы тжырым-дамалары мен жйелері, танымны аидалары мен дістері пайда болды.
ХІ-ХІІ асырлар Арабияда пайда болан жаа дін исламны Орта Азияа толытай тарап, дінге енген кезеі болатын. Осы аталан асырларда ндіргіш кштерді дамуы, олнерді суі, алаларды бой ктеріп, оларды оам мірдегі рліні артуы байалады.
2. Ал Ахмет Ясауиді «Диуани Хикмет» ебегінде, сопыны мірі мен ызметі рпа жадында тауалы пен тубені, бай рухани мір мен имандылы хаында. Осы ебегінде ол болмысты ттастыын крсетіп берді. Ебекте Аллаа деген сйіспеншілік баяндайтын, жоары мнділіктерге ккейдегі ойды ашылуы мен жету, Алланы тануда йелді алатын орнын уездеуге арналан, жне сонымен атар рационалды танымны асадыын, сезімсіздік тйсікті жетіспеушілігін де крсетеді.
Философиялы анытамаларда: Мистика, мистицизм - мірден баз кешу. Ол дние шін ызмет ету. Бл дние ызыынан бас тарту т.с.с. деп жазылана бір араанда мір ызыынан бас тарт, тек ол дние шін ызмет ет деп транымен, ойлана оыан адам, хикметтерді ішкі сырын аарады. ожа Ахмет Ясауи бл дние ызыынан емес, сол ызы шін істелінетін жамандытан нпсі лы болудан бас тартуа шаырады екен.
Нпсіге еріп, дние уып, мал жианмен, оларды ешайсысы адамда ажалдан арашалап ала алмайды. Адам дниеге келеді, кетеді. Адама берілген уаыт лшеулі ана. Осы лшеулі аз уаыт ішінде адам тек жасылы жасап тсе лазым. Жаманды істейтіні аншама. Сол себепті, ожа Ахмет Ясауи р кезде адамды істеген жаманшылыынан тылмайтынын, жасалынан жаманды ешашан жазасыз алмайтынын, ол шін Алла алдында жауап беретінін ескертіп отырады. Иман – сенім – ожа Ахмет Ясауи хикметтеріні зекті таырыбы, дігегі десе де болады. Сондытан да бл мселе кеірек тоталуды ажет етеді.
3. Осы кезеде Шыыс халытары, оны ішінде Орта Азия халытары тарихи аренаа ылымны р саласына айтарлытай оматы лес осан аса крнекті ойшылдарды шыарды. Оларды райсысы лем халытары мдениетіні тарихына шпес із алдырды. Аталан тарихи кезеде кптеген лем халытары мдениетіні байланысы мен бірігуіні нтижесінде аса бай тілді мдениет жне оамды-философиялы ой алыптасты. Осы процеске р трлі халытардан шыан алымдар белсене араласады. Мселен, Орта Азия л-Хорезми, Фергани, л-Фараби, Трки, Марвази т.б.; Ираннан - Мукаффа, Наззам, Раванди, Закария, Рази; арабтардан л-Кинди, Джахиз, Мутанабби; Солтстік Африка халы-тарынан - Ибн Рушд, Ибн Туфейль т.б.; Араб халифатыны ыдырауы жне оны территориясында жеке феодалды мемлекеттерді пайда болуымен Орта асырлы мдениет пен ылым з алдына дербес дами бастайды. Орта Азияда - Фирдауси, Ибн Сина, Бируни, Ж.Баласан, Махмуд ашари; Иран халытарынан-Фахриддин Рази, Омар Хайям, Хафиз, Саади сияты лы ойшылдар шыты. Біра бл процесті монол шапыншылыы тотатады. ХV гасырда Орта Азияда мдениет пен нерді айтадан жедел дами бастауы байалады. Орталы Азия лемге танымал болан тлалар, ойшыл-ылымдар лыбек, Коши, Бекзаттарды дниеге келді. Сондай-а, осы уаытты ислам идеологиясьшы ірі теоретиктері Ибн Араби, азали, Яссауи аса нды ебектерімен танымал болды.
Якуб Ибн Исках л-Кинди (801-866) орта асырлардаы араб философиясыны ірі кілі. Замандастары оан "абул хукано" (даналарды атасы), "файласуф аль-араб" (арабтарды философы) деген рметті ата берген. Ол з ебектерін трлі ылым салаларына арнады. Соларды ішінде ол логика, философия, медицина, математика, геометрия, музыка саласына кп кіл аударды. Оны ебектері тек араб жне Шыыс дниесіне ана емес, Европа елдеріне кеінен танымал болды. Неміс алымы Брокельман л-Киндиді «Ислам Аристотелі» деп атады.
Бадат, Басра алаларында білім -алан ол Индия, Греция, Персия жне т.б. елдерді алымдарыньщ ебектерін зерттейді. Кейінірек ол Аристотельді жне баса да грек ойшылдарыны ебектерін араб тіліне аударады.
Абу Насыр ибн Мухаммед л-Фараби 870 жылы Фарабта дниеге келген. Алашы білімді ол Фарабта, содан со, Шаш, Самаранд калаларында болды. Бхарада жне Иранда трады. Бадатта тран кезінде философ ретінде атаы шыады. мірді соы кезеін Дамаскіде ткізіп 960 жылы айтыс болады. Оны айраткерлігі мен шыар-машылыыны айрыша ндылыы, ол Аристотельден кейінгі «Екінші стаз» немесе «Шыыс Аристотелі» деп саналады. Философия тарихында л-Фарабиді парасат пен аыл жайлы ебегі брін ттас амтитын рухани дниені онтологиялы желісі, аыл-ой мен болмыс диалектикасы маызды кезедер болды.
Фараби ірі энциклопедист-алым ретінде лкен абыройа ие болады. Сол кезеде жиі йымдастыран ылыми схбаттарда ол немі жеімпаз ретінде танымал болан. лы ойшылды шыармашылы эволюциясы екі кезе арылы теді. Алашы кезінде Фарабиды дниетанымы мен кзарасы алыптасады. Екінші кезеінде ол жетілген, ерекше ойшыл ретінде танылады. Осы трыдан аланда, оны ебектерін лкен екі топа блуге болады.
Орта асырлардаы лы ойшыларды бірі Ибн Сина(980-1037) есімі ежелгі дуірде мір срген ататы дрігер Гиппократ жне дана философ Аристотельмен атар аталады. Ибн Сина Бхараа жаын мадаы Афина деген мекенде дниеге келген. Он жасынан бастап тіл білімі, грамматика, стилистиканы оып йренеді. Сонымен атар, юриспруденция, логика, евклидтік геометрияны игереді.
Философия оып йренуде ерекше талабын байатады. Біра, Ибн Сина ылым жолыны ауыр екенін, сіресе Аристотельді "Метафизикасын" зерттегенде кп иынды кргенін айтады. Ибн Сина медицинаа кп кіл блді жне дрігерлік практиканы жаластыра жріп танымал емшілерді атарында атала бастайды. Ибн Синаны ылыми мрасы те мол. Ибн Сина жазан жиырма томды философиялы энциклопедия бізге жетпеген. Ибн Сина "Айыу кітабы", "Білім кітабы" жне т.б. ебектері ылыми трыдаы ндылыымен ерекшеленеді.
Абу Райхан Мухаммад ибн Ахмед л-Бируни ежелгі Хорезмні астанасы ият аласына жаын елді мекенде дниеге келген. "Бируни" сзі ала маыны трыны деген маынаны білдіреді. Табиат, л-Бируниды пікірінше, барлы материалды жне табии кбылыстарды амтиды. Бкіл дние белгілі бір задылытара баынады. л-Бируни материалды дниені барлы задылы процестерін табиат деп атайды. ылымны барлы саласы ажетті фактілер мен мліметтерді табиаттан алады. Бируни зіні ылыми ізденістерінде табиат кбылыстарын оны з задары арылы тсідіруге тырысады. Орта асырларда мір срген Шыыс ойшылдары л-Фараби, Ибн Сина жне т.б. табиатты жне материяны жаратушы кш бар деп есептеген. л-Бируни де осы позицияны станады. л-Бируни оршаан дниені негізінде материалды бастама жатандыын мойындайды Ибн Синамен пікірталасында барлы заттарды негізі ретінде трт лемент (су, от, ауа, жер) туралы айтады. Бируни з ебектерінде материя туралы тсінігін ашы айтпаса да, философия жне жаратылыстану ылымдарыны наты проблемаларына тоталанда материяны аталан трт лементке араанда жалпылама нрсе ретінде карастырады. Материалды трт лементті бірттас дние деп атайды. Осы бірттас бастаманы негізі су деп есеп-тейді.
Парасатты билік пен ізгі мірді ылыми негіздері лемге йгілі Жсіп Баласанны ататы «тты білік» поэмасында тере баяндалан. лама ойшыл зіні осы ебегінде жоары мратты оамны ажетті аидаларын сипаттап, адамны мінез-лытарыны нормалары мен ережелерін, р трлі оамды дрежедегі жіктерді бл оамдаы басарудаы міндеттері мен ызметтерін белгілеп берді.
Жсіп Баласан оам міріндегі леуметтік атынастарды этикалы аидаларын белгілеуге тырысады. Аыл, ділдік, баыт тірегінде туындайтын сратара берілген жауаптар іздестіріледі. ділдік пен аыл, баыт пен анааттанушылы бірттас адами ндылытар деген ой тжырымдалады.
Мамт ашари «Диуани-лат-ат-трік» атты ебегінде алаш рет трік мдениетіні болмыс категориясын сипаттап берді. Ебекте дстрлі халы санасыны сипаты, тарихи жне мифологиялы ндылытар, діни жне этникалы терминология тіркелген. Сонымен, з заманыны, оамыны леуметтік, саяси жне рухани міріні сипаттамасы жан-жаты зерттелеген, оны зіндік жне сапалы ерекшелігі айындалан. Болмысты объективтік жне субъективтік ырлары, адамдарды іс-рекеті мен оларды санасы, оамны ттастыы мен оны даму барысы крделі атынаста крсетілген
№6 Лекция сабаыны таырыбы:Ренессанс пен Реформация мдениетіндегі философия
1. Саба жоспары:
1. айта рлеу дуіріні негізгі сипаттары
2. айта рлеу дуіріндегі ылым. Н.Коперник, Д.Бруно, Г.Галилей
2. Саба масаты:
Философия тарихында 15-16 асырларды амтитын айта рлеу дуіріні алымдарыны ылыми жаалытары мен осы дуір философиясыны ерекшелігімен таныстыру.
3. Лекция мтіні:
1. Философия тарихында ХV-ХVІ асырлар айта рлеу дуірі деп аталады. Осы кезеде Батыс Европа елдерінде нерксіп, сауда-сатты, теізде жзу ісі жедел арынмен дами бастады. ылым салаларыны ішінде, сіресе механика, математика, жаратылыстануа кп кіл блінді. лнер ксібінен машина жасау ндірісіне ту басталды. Капиталистік ндірістік атынастарды одан ары дамуы ХV асырды аяы мен ХVІ асырды басында лы географиялы жаалытарды ашылуына себеп болды.
Шіркеу тарапынан болан удалау мен ысыма арамастан айта рлеу дуіріні аса ірі ойшылдары Н.Коперник, Дж. Бруно, Г.Галилей жне т.б. ортаасырларда алыптасан жаса пікірлерге арсы шыты.
айта рлеу дуірі философиялы ой трысында дниені жаа кріністерін крсетті. Осы философиялы негізде пантеистік ілім алыптасты. Пантеизм (грек тілінен пан – брі, тое – дай) – дай табиаттан тыс бола алмайды, ол табиатпен бара-бар бейам бастама дейтін философиялы ілім. Пантеизм дайды табиатпен ттастай арайды, табиаттан тыс бастаманы теріске шыарады. Бл терминді Голанд 1705 жылы енгізген. Брын пантеизм табиата материалистік кзарас крініс тапан болса, азір ол дниені дай арылы мір сруі туралы діни идеалистік теорияа айналды жне ылымды дінмен жаындастыру рекеті болып табылады.
2. айта рлеу дуірі ойшылдарыны аса ірі кілдеріні бірі Н.Коперник (1473-1543ж.ж.) болды. ылым тарихында Коперник ілімі шын мніндегі революциялы іс болды, сол арылы табиат зерттеу істері зіні дінінен туелсіз екенін паш етті. Жерді Кнді айналуы жне Жерді бір тулік ішінде з кіндігін айналып шыуы туралы Коперник теориясы Птолемейдік гелиоцентрлік жйесінен жне «дайды алаулысы» ретіндегі «Жер» туралы оан негізделген діни тсініктерден ол зуді білдіреді. Сол кезедегі пантеистік, натурфилософиялы баытты негізін Н.Кузанский (1401-1465ж.ж.) салды. Ол 1401 жылы шаруа отбасында Германияны Куза деген алашыында туылан. Негізгі философиялы ебектері: «ылыми білімсіздік туралы», «дай туралы», «Аыл», «Болмыс туралы».
Ол философияны негізгі мселесін идеалистік трыдан шешті. Дниені де, адамды да дай жаратты дейді ол. Кузанскийді пікірі бойынша, лем арама-арсы заттардан трады жне олар математикадаы тедеуді екі жаындаы мшелерді бір-біріне те алатыны сияты, бір-біріне ауысып отырады. Ауысан арама-арсылытарды теесуі тек дайа ана тн. Жалпы аланда, материалды денелер дай жаратаннан кейін з зады-лытары бойынша дамып, згеріп отыратын боландытан, оларды танып білуге болады.
айта рлеу дуіріні крнекті кілдеріні бірі Дж.Бруно (1548-1606ж.ж.) философиялы танымны масаты дайды емес табиатты танып білу деп есептеді. Сонымен атар, ол табиатты шексіздігін, лемдегі баса дниелерді бар екендігі жайлы идеялар айтты.
Таным теориясында Дж. Бруно адамды табиатты ажырамас блігі ретінде арастыра отырып, ол сырты дниені, табиатты бейнелейді деп есептеді. Дж.Бруно сезім мен аыл-ойды бір-біріне арсы ояды. Аыл-ойды наыз білімні кзі дейді. Классикалы механиканы негізі болан эксперименттік-теориялы жаратылыстануды алыптасуына кп сер еткен Г.Галилейді(1564-1642ж.ж.) ылыми-философиялы ызметі Европада философиялы ойды ілгерілеуіне септігін тигізді. Галилей ашан астрономиялы жаалытар атап айтанда, Н.Коперникті гелио-центрлік теориясыны аиат-тылыын длелдеді. Г.Галилей таным теориясында екі тсілді: анализ (талдау) жне синтезді (біріктіру) пайдалану ажет деп есептеді.
айта рлеу дуірінде трлі ияли теориялар мен ілімдер пайда болды. Соларды бірі - утопиялы социализм теориясы. Оны негізін салушы аылшын оам айраткері, гуманист Томас Морр(1478-1535) жне Томаза Компанелло( 1568-1639). Ол здеріні «Утопия» жне «Кн ала» деген ебегінде болаша баытты оамды рылыс жайлы баяндап береді. Олар оамда жеке пен анау жо, адамдар ынтыматы ауым болып мір среді. Ебек ету барлы ауым мшелеріні міндеті, ркім з еркімен ызмет етеді, білім алады, дене мен ой ебегі дрыс йымдастырылады, т.с.с.
№7 Лекция сабаыны таырыбы:Жаа уаыт мдениетіндегі батыс европалы философия. 20 . мдениетіндегі батысевропалы философия.
1. Саба жоспары:
1. Жаа дуір философиясындаы рационалистік жне эмпиристік баыт талаптары.
2. Ф.Бэкон, Р.Декарт, Б.Спиноза, Д.Локк, Т.Гоббс философиясы.