нерксіп леуметтануды негізін алаушы– Элтон Мэйо

Жоспар

Кіріспе

І. Негізгі блім

1. ­нерксіп леуметтануды негізін алаушы – Элтон Мэйо

2. Хоторн эксперименті

3. леуметтанудаы эмпиризм мен леуметтік теориялар дамуыны негізгі баыттары

4 . Хоторн тжірибесіні басты міндеті

Орытынды

Пайдаланылан дебиеттер

 

 

Кіріспе

ХХ асырдаы негізгі леуметтанымды тенденцияларды бірі – ол эмпириялы леуметтануды дамуы болып табылады. Бл тенденцияны мні – натылы леуметтік фактілерді жинауа жне талдауа байланысты сауалнама, леуметтанымды байаулар, тжірибелер жасау сияты арнаулы дістерді арнайы зерттеулерде олдану. Мндай зерттеулер 20-30 жылдарда уелі АШ-та, содан кейін баса да елдерде белсенді трде жргізіле бастады. Экономикалы жаынан дамып, тез леуметтік прогреске баыт алан оам кптеген натылы проблемаларды шешуге ммкіндік беретін эмпириалды леуметтанымны жетістіктеріне кіл аударудан бас тартала алмады. оамды мірді натылы проблемалары жніндегі леуметтанушыларды ебектері коамны да жне ылым ретінде леуметтануды да ашылалы тран мміндіктерін жаа ырынан крсетіп отырды. Сонымен бірге ХХ асырды басында жргізілген эмпириялды зерттеулер кп ретте жетілмеген, бытыраы болды, оларды дайындау мен ткізуді жасаталан методологиясы мен дістемесіні болмаандыы да рас. Сол кездегі алыптасан леуметтанымды теориялы мндай зерттеулерді жргізуге ммкіндік бере алмады, себебі олар ке клемдегі тарихи-эволюциялы схема сипатында ана болан еді. Ал бларды шаын дегейде тексеру шын мнінде ммкін болмады. Дегенмен де, эмпириалды тенденцияны дамуына кедергі жасауа болмайтын еді. Ал, мны негізгі себебі – леуметтану принципті трде баса ызметке – ндіріс аясына шыып, сол саланы да амтитын ылыма айналды. Ірі нерксіп леуметтануды іргетасы аланды. АШ оны орталыына айналды.

Баса елдермен салыстыранда леуметтану зерттеулеріні кбірек дамыан елі – АШ болды. Егер де ХІХ асырда леуметтанымды ойды орталыы Батыс Еуропа болды десек, ал ХХ асырды 20-жылдарынан бастап дниежзілік леуметтануды орталыы АШ-а ауысты. ылымтану іліміні трысынан арастырса, кез келген ылымны пайда болып, аяынан ны басып кетуі е алдымен оны ішкі жне сырты институттандырылуына, яни леуметтік институттарды барлы асиеттеріне ие болуына байланысты.

Бл процесте райсысы дйекті трде институттандыру ісін тередететін бірнеше сттерде атап крсетуге болады:

1. белгілі бір ылым саласы бойынша маманданатын алымдарды сана-сезіміні алыптасуы, яни алымдар бл трыдаы зерттеу жмысында зіні ерекше объектісі мен ерекше дістері барлыын тсінеді;

2. арнаулы мерзімдік басылымдарды болуы;

3. ылыми пндерді мліметтерін трлі оу орындарыны оу жоспарларына енгізу;

4. сз болып отыран білім салалары бойынша арнаулы оу орындарын ашу;

5. осы білім пндері бойынша жмыс жасайтын ылымдар бірлестігіні йымды трлерін, яни лтты жне халыаралы ассоциациялар ру. Мінеки, бл аталан процесс сатыларын леуметтану ылымы Еуропа елдері мен АШ-та ХІХ асырды 40-жылдарынан бастап бастан ткерді.

АШ-таы леуметтануды біркелкі жасы дамуына бір-бірімен байланысан екі жадай:

1. жоарыда келтірілген институттандыруды бес сатысынан АШ-таы леуметтануды тез туі;

2. натылы, эмпириялы леуметтік зерттеулерді лкен аумаыны болу жадайлары шешуші ыпалын тигізді.

Бл елдегі леуметтану уел бастан-а беделді университеттік ылым ретінде алыптаса бастады. 1901 жылы леуметтану оу курсы ретінде 169 университет пен колледждерде оытылды, ал 80-жылдарды аяында бларды саны 250-ге жетті. АШ-таы леуметтану уел бастан олданбалы эмпириялды ылым ретінде орныты. 1910 жылды зінде бл елде 3 мынан аса эмпириялы зерттеулер жргізілсе, ал азір бл крсеткіш екі еседен асты.

 

 

нерксіп леуметтануды негізін алаушы– Элтон Мэйо

ХХ асырды басынан бастап ірі нерксіптік леуметтану АШ-та да пайда бола бастады. Бл елдегі нерксіп леуметтануды негізін алаушыларды бірі – американ леуметтанушысы жне психологы Элтон Мэйо (1880-1949). Оны тжірибесі Чикаго маында орналасан аланы атына байланысты Хоторн эксперименті деп аталады. Мэйо зіні тжірибелік зерттеулерін 1927-1932 жылдарда сол ала маындаы «Вестерн Электрик Компани» ксіпорнында жргізді. Мэйо экспериментіне дейін сол кездердегі ндіріс саласында Фредфик Тэйлор тжырымдамасы стемдік етті. Ол ндірісті тыылыты саралап, ндіріс «жеткілікті тиімді емес» деген тжырыма келді. йткені жмысшылар енжарлы танытып, жеіл жмыс істегілері келеді. Жадайды згерту шін зерттеуші алашы болып Ебекті ылыми йымдастыру (ЕУ) жне ндірісті Парасатты Басару (Менеджмент) жйесін ойлап тапты.

леуметтану дамуыны соыстан кейінгі дуірі (40-жылдарды екінші жартысы мен 60-жылдар) те жемісті жне кпырлы болды. Осы уаытта леуметтануды маызы зор кптеген баыттары мен тжырымдамалары пайда болып, дамыды. леуметтанымды теориялардаы тырлы орынды крнекті американ теоретигі Т. Парсонсты (1902-1979) ебектері иеленді. Оны сынан кптеген тжырымдамаларыны ішіндегі е елеулілері екеу: 1) леуметтік рекет теориясы; 2) рылымды-функционалды сараптау тжырымдамасы. Методологиялы жаынан бл екеуі бір-бірімен тыыз байланысты, біра біріншісі негізгі болып табылады. леуметтік рекет теориясын Парсонс 30-жылдарды зінде-а Вебер мен Дюркгеймні, т.б. идеялары ыпалымен алыптастыра бастады. 1937 жылы оны «леуметтік рекет рылымы» деген кітабы шыты. Соыстан кейінгі жылдары Парсонс бл теориялы идеяларын дамытуды жаластырды. Бл теорияны мні мен мазмны мынаан саяды: кез келген леуметтік рекет, біріншіден, рекет жасайтын адамдарды болуын талам етеді, екіншіден, рекетті тудыратын натылы жадайды, шіншіден, рекетті масаттары мен алдын ала белгіленген лшемдерден тратын шарттарыны болуын кздейді. рекетті зі, Парсонс пікірінше, здігінен йымдастырылатын жйе. Ал бл жйе реттеуді символды механизмдерімен (тіл, ндылытар, т.б.), лшемдікпен (яни рекетті оамда орныан ережелері мен ндылытарына туелділігіне), волюнтаристікпен (ортаны жадайларына туелсіздігімен) сипатталады. леуметтік рекет теориясында басты орында «рекеттер жйесі» деген ым алады.

азіргі кезде лемні барлы елдерінде леуметтанулы зерттеулер жргізіледі, олар негізінен олданбалы сипатта теді, яни леуметтік тапсырыспен жзеге асады жне адамдарды мір тіршілігі рдісінде пайда болан леуметтік проблемаларды шешуді ойластырады. Іргелі леуметтанулы зерттеулермен детте, университет алымдары шылданады, ал біратар елдерде ылыми зерттеу институттары айналысады. леуметтанушыларды мндай ебектеріні мамандануы зерттеулерді жргізуге леуметтік тапсырыстарды пайда болуы мен кеінен тарауына байланысты АШ-та XX асырды 30-жылдарында пайда болан.

олданбалы леуметтанулы зерттеулер кптеген елдердегі леуметтанушыларды кызметіні басым трі болды. Алайда 80-жылдары Батыс Еуропада, сіресе АКШ - та леуметтанушыларды бір-бірінен леуметтануды объектісі мен пнін талдау трысынан, ылым ретінде леуметтануды дістерін тсіндірумен ерекшеленген леуметтануды баыттарын ыпалдасу рдісімен байланысты леуметтану теорияларын дамыту проблемаларын дайындау ызытырды.

здері жасаан зерттеу дстріні шеберінде жмыс істеуші леуметтанушыларды тобын леуметтанудаы ке маынадаы айсыбір мектеп ретінде арастыруа болады. леуметтанудаы тар маынадаы мектеп дегеніміз орта дстрі бар жне сйкес институтты формасы бар зерттеу тобын айтамыз. Эмпириялы (эмпирия — тжірибе деген маынаны береді) леуметтануды Чикаго мектебінде ертеректе алыптасан зерттеу кызметіні дстрі орныан жне сол елді, кейін бкіл дниежзі леуметтанушыларыны кызметіне лкен ыпал еткен XX асырды бірінші жартысында мір срген университетті ерекшелікті блімі іспетті болды.

XX асырды бірінші жартысындаы леуметтанудаы эмпиризм мен леуметтік теориялар жне оларды дамуыны негізгі баыттары

XX асырды леуметтануы 20-30-жылдардан бастап 2000 жыла дейінгі уаытты амтиды, яни оамны дамыан индустриализм дуіріне ая басан кезеінен басталады. Сонымен катар осы уаыттан бастап леуметтануды теориялы жне дістемелік табыстары оларды одан рі даму процесінде здеріні зектілігін жоймады. 20—30-жылдар тоысында казіргі леуметтануды арынды дамуыны маызды кезедеріні бірі басталды. Атап айтанда, эмпириялы леуметтануды дістері мен техникалары, лшем реттері мен санды эквиваленттері жасаталды. 50-жыл-дардан бастап, ыса мерзім ішінде коамдаы леуметтік згерістер мен процестерге жауап беретін леуметтану теориясында лкен эволюция болды.

леуметтану ылымында р трлі ілімдер дниеге келді, оны бірін позитивтік - сциентикалы теориялар толтырса, екіншілерін позитивтік таныма балама тенденцияны крсететін сапалы стиль ілімдері байытты. Оларды арасында иыстырылан жне аралас тсіндірме шеберінде синтез орын алан.

Теориялы - методологиялы кп пікірлік батыс леуметтануында р трлі баыттарды алыптасуына себепші болды, оларды райсысы леуметтануды пні жнінде з малматын берді жне керекті млімет пен нтиже алу шін олданылатын зерттеу дістерін жасатады.

леуметтануды даму кезедеріне сйкес сол кезедерді сипаттайтын жне кеінен танымал болан баыттар алыптасты, атап айтанда, эмпиризм баыты (20-40 жж.); теориялы-дістемелік рылымдарды кшейту баыты (40 ж. екінші жартысы - 60 ж.); теориялы пен эмпириялы зерттеулерді біріктіру, теорияны жаа дегейге ктеріп, леуметтану дамуында тбірлі жаа тенденцияларды табуа мтылан баыт (казіргі кезе, 1970-2000 жж.). Теориялы - методологиялы кеп пікірлік жадай сонымен катар леуметтанушыларды ксіби кызметіні лаюымен абаттаса жрді жне леуметтану зерттеулерінде жаа трыдаы дістер мен техникалар кептеп пайда болды.

Осы трыдан араанда XX асырдаы негізгі леумет танымды тенденцияларды бірі — ол эмпириялы леуметтануды дамуы болып табылады. Бл тенденцияны мні - натылы леуметтік фактілерді жинауа жне талдауа байланысты сауалнама, леумет танымды байаулар, тжірибелер жасау сияты арнаулы дістерді арнайы зерттеулерде олдану. Мндай зерттеулер 20-30-жылдарда уелі АШ-та, содан кейін баса да елдерде белсенді трде жргізіле бастады. Экономикалы жаынан дамып, тез леуметтік прогреске баыт алан коам кептеген натылы проблемаларды шешуге ммкіндік беретін эмпириялы леумет танымны жетістіктеріне кіл аударудан бас тарта алмады. оамды мірді натылы проблемалары жніндегі леуметтанушыларды ебектері коамны да жне ылым ретінде леуметтануды да ашылалы тран ммкіндіктерін жаа ырынан крсетіп отырды. Сонымен бірге XX асырды басында жргізілген эмпириялы зерттеулер кеп ретте жетілмеген, бытыраы болды, оларды дайындау мен еткізуді жасаталан методологиясы мен дістемесіні болмаандыы да рас. Сол кездегі алыптасан леумет танымды теориялар мндай зерттеулерді жргізуге ммкіндік бере алмады, себебі олар ке клемдегі тарихи - эволюциялы схема сипатында ана болан еді. Ал бларды шаын дегейде тексеру шын мнінде ммкін болмады. Дегенмен де, эмпириялы тенденцияны дамуына кедергі жасауа болмайтын еді. Ал, мны негізгі себебі - леуметтану принципті трде баса кызметке — ндіріс аясына шыып, сол саланы да амтитын ылыма айналды. Ірі нерксіптік леуметтануды іргетасы аланды. АШ оны орталыына айналды.

Баса елдермен салыстыранда леуметтану зерттеулеріні кбірек дамыан елі - АШ болды. Егер де XIX асырда леумет танымды ойды орталыы Батыс Еуропа болды десек, ал XX асырды 20-жылдарынан бастап дниежзілік леуметтануды орталыы АШ ауысты. ылымтану іліміні трысынан арастырса, кез келген ылымны пайда болып, аяынан ны басып кетуі е алдымен оны ішкі жне сырты институт тындырылуына, яни леуметтік институттарды барлы асиеттеріне ие болуына байланысты.

Бл процесте райсысы дйекті трде институттандыру ісін тередететін бірнеше сттерді атап крсетуге болады:

1) белгілі бір ылым саласы бойынша маманданатын алымдарды сана-сезіміні алыптасуы, яни алымдар бл трыдаы зерттеу жмысында езіні ерекше объектісі мен ерекше дістері барлыын тсінеді;

2) арнаулы мерзімдік басылымдарды болуы;

3) ылыми пндерді мліметтерін трлі оу орындарыны оу жоспарларына енгізу;

4) сз болып отыран білім салалары бойынша арнаулы оу орындарын ашу;

5) осы білім пндері бойынша жмыс жасайтын ылымдар бірлестігіні йымды трлерін, яни лтты жне халыаралы ассоциациялар ру. Мінеки, бл аталан процесс сатыларын леуметтану ылымы Еуропа елдері мен АШ-та XIX асырды 40-жылдарынан бастап бастан ткерді.

АШ-таы леуметтануды біркелкі жасы дамуына бір-бірімен байланысан екі жадай:

1) жоарыда келтірілген институт тандыруды бес сатысынан АШ-таы леуметтануды тез туі;

2) натылы, эмпириялы леуметтік зерттеулерді лкен аумаыны болу жадайлары шешуші ыпалын тигізді.

Бл елдегі леуметтану уел бастан-а беделді университеттік ылым ретінде алыптаса бастады. 1901 жылы леуметтану оу курсы ретінде 169 университет пен колледждерде оытылды, ал 80-жылдарды аяында бларды саны 250-ге жетті. АШ-таы леуметтану уел бастан олданбалы эмпириялы ылым ретінде орныты. 1910 жылды зінде бл елде 3 мынан аса эмпириялы зерттеулер жргізілсе, ал азір бл крсеткіш екі еседен асты.

XX асырды басынан бастап ірі нерксіптік леуметтану АШ-та да пайда бола бастады. Бл елдегі нерксіптік леуметтануды негізін алаушыларды бірі — американ леуметтанушысы жне психологы Элтон Мэйо (1880-1949). Оны тжірибесі Чикаго маында орналасан аланы атына байланысты Хоторн эксперименті деп аталады. Мэйо зіні тжірибелік зерттеулерін 1927—1932 жылдарда сол ала маындаы «Вестерн Электрик Компания» ксіпорнында жргізді. Мэйо экспериментіне дейін сол кездердегі ндіріс саласында Фредфик Тэйлор тжырымдамасы стемдік етті. Ол ендірісті тыылыты саралап, ндіріс «жеткілікті тиімді емес» деген тжырыма келді. йткені жмысшылар енжарлы танытып, жеіл жмыс істегілері келеді. Жадайды згерту шін зерттеуші алашы болып Ебекті ылыми йымдастыру (Е) жне ндірісті Парасатты Басару (Менеджмент) жйесін ойлап тапты.

Е жйесі детте ебектік операцияларды толы сараптамасын, арты жне икемсіз озалыстарды аластату, енбекті отайлы дістерін анытап, оларды автоматтандыруа дрыс жеткізу, жмыс айналымыны ата тртібін, ебек жне демалыс элементтеріні ауысуын, т.с.с. арастырады. ндірісті тымды басару з кезегінде мына шараларды жзеге асыруды:

— ндірісте ата тртіп орнату мен адаалауды;

— кадрларды дрыс тадау мен орналастыруды;

— жмысшыларды біліктіліктерін арттыру жне кызмет бабында ктерілуін;

— оларды ндірістегі материалды мтаждытарын жіктеу негізінде (яни р трлі дегейде белгілеу), ебек нтижесіне байланысты жалаы беруді жне т.б. жзеге асыруды арастырады.

Тэйлор ендірісті басаруда ешандай филантропия, яни адамдарды сюшілік, айырымдылы, кмекке мтаждара кмектесу болмауы тиіс деп санады. р адам зіні сттілігіне зі жауап беруі тиіс. Енбек процесі ажетті трде тиімді, ал нім шыару нормалары жоары болуы керек. Кім нормаларды орындамаса, басалардан жалаыны кем алады. Жмысшыны жалаысы оны жеке басыны ндіріске осан лесіне сйкес болуы керек деп есептейді. Бл тжырымдама бойынша адам механизмні тек осаына айналды.

Конвейерлі тасымалды деген исын осыан негізделген. Адам мен оны ндірістегі орны жніндегі мндай ымды Э. Мэйо жоюа тырысты. Мны зі адама деген басаша кзарасты — «адамды» деп Мэйо атаан жана леуметтік атынастарды пайда болып, алыптасуына негіз алап ана ойан жо, сонымен бірге ебек німділігіні суіне ммкіндік тудырады, Мэйо осыны длелдеп баты. ндіріс процесіндегі адамдар арасындаы атынастарды Мэйо бригада деп атады да, бригадаларды з ішіндегі атынастарды ол «адамды атынастар» деп баалады, себебі бл атынастар адамдарды бірін-бірі ынуа деген мтылыстарына негізделген.

Хоторн аласында олданылан тжірибесіні басты міндеті — ндірісті тиімділігін арттыру баытындаы осымша факторларды іздестіру болды. Ебек німділігіне ыпал жасайтын кптеген факторларды ішіндегі е бастысы — ебек процесіні психологиялы жне леуметтік - психологиялы алышарттары екендігін Мэйо тжірибесі длелдеді. ндірісті німділігін арттыру шін тек материалды ана емес, сонымен атар психоз леуметтік ынталандыру ажет, олар:

- жаымды моральды ахуал;

- жмысшыны мдделерімен санасу;

- оны жмыспен анааттануы, т.б.

Осы тжірибені негізінде пайда болан «адамдар арасындаы арым - атынастар» теориясыны методологиялы негізін мынандай принциптер райды:

- адам баса адамдара баытталан жне топты жріс-трыс тртібі байланысына енгізілген леуметтік жан болып табылады;

- адам табиаты атал басарушылы жне баынушылыты бюрократты трыда йымдастырылуына сйкес келмейді;

- нерксіп басшылары з ызметін кбінесе адамдарды ажеттерін анааттандыруа я болмаса ебек німділігін арттыруды таза техникалы факторлары арылы е жоары пайдаа жетуге баыттауы тиіс;

- егер жеке адамдарды ктермелеуді топты, жымды ктермелеумен атар жргізсе, бан оса экономикалы тартымдарды леуметтік - психологиялы тартымдармен осарлап отырса, сонда ана ебек німділігі нерлым тиімдірек болады.

Мэйоны зерттеулері бригада мшелеріні топа бірігуге тілек білдіретіндігін, солай ете тра олар здерін ерікті стаысы да келетіндігін крсетті. Мэйо адамдарды белгілі бір ауымдастыа бірігуге деген мтылысын «социабильность» («леуметтік орын ауысу») сезімі деп атады. Демек, ндірісте мндай орын ауысушылы рылымдарды жасауа, яни ызметкерлерді маызды шешімдерге здеріні де атысы барлыын сезіне білуіне мтылдырады. Мінеки, таза пайдалылы сипаты бар жне біраз экономикалы рі леуметтік тиімділік келген Мэйо орытындыларыны бірі осындай. Сонымен, нерксіптегі эмпириялы зерттеулер — леуметтік – психологиялы факторларды лкен рл атаратынын жне олар леуметтануды ке ммкіндіктерін ашып, бл ілімні ндіріс орындарыны кызметіне белсенді трде енгізілуіне трткі боландыын крсетті. Бірыай тжірибелік зерттеулерді артуы теориялы леуметтануа бір жаынан зиянын да тигізді. Дегенмен, блай болу за уаыта созылуы ммкін емес еді.

оамды зерттеу жмысыны ішінде методология мен теория проблемалары здеріні лайыты орнын таба бастаан уаыт туды. леуметтанудаы эмпириялы зерттеуді теориялы зерттеумен біріктіру идеясын Р. Мертон зіні «леуметтік теория жне леуметтік рылым» деген ебегінде зекті мселелерді бірі етіп ойды. Оны пікірінше, бларды біріктіруді «алтын асыры» басталды. Р. Мертонны идеялары эмпиризмні баса-кктеуіне арсы, зерттеушілерді теориялы ізденістерге атыстыруа баытталды. Теориялы зерттеулерге П. Сорокинні (1889— 1968 жж.) методологиялы жне теориялы тжырымдамалары да ыпал етті. Бл белгілі леуметтанушы алым алашы маызды ебектерін Ресейде, кейін АШ жазды. Оны кптеген ылыми ебектері халыаралы дегейде мойындалан еді. Соларды арасында «Революция леуметтануы», «азіргі леуметтанулы теориялар», «леуметтік жне мдени мобильдік», трт томды іргелі шыарма: «леуметтік жне мдени динамика» жне т.б. бар.

«леуметтану жйесі» атты туындысында П. Сорокин леуметтануды ылыми принциптерін жан - жаты, толы етіп баяндайды. Оны пікірінше, леуметтану ылым ретінде жаратылыстану ылымдарыны типі сияты рылуы тиіс. «Табиат туралы ылым» мен «мдениет жніндегі ылымды» бір-біріне арама-арсы оюа болмайды. йткені баса ылымдарды зерттеу объектілері р трлі боланымен оларды бл объектілерді зерттеу дістері бірдей. леуметтану дниені зерттегенде згеріссіз, сол алпында арастыруы ажет. Кез келген нормативизм, яни ылыма адамгершілік жне баса да субъективтік нормалар трысынан ол сулар леуметтанудан біржола аластатылуы керек. Бл трыдан аланда шынды, айырымдылы, ділеттілік жне т.б. сол сияты принциптер мен нормалардан блінуі тиіс. леуметтану «объективтік пн» болуы керек, яни адамдарды объективтік лшеуге жне зерттеуіне олайлы наты зара рекеттерін арастыруы ажет. леуметтану тжірибелік жне наты ылым болысы келетіндіктен кез келген философиялы, ра ой тріндегі пайымдаулардан, ылымда длелденбеген рулардан бас тартуы тиіс. Бл трыдан аланда жасы жасалан статистикалы диаграмма андай да болсын леуметтік – философиялы трактата трарлы. Философиялы пайымдаудан алшатау — монизм идеясынан да, яни кез келген былысты айсыбір бастауа апарып оса салудан да бас тарту болып саналады. Монизмні орнына П. Сорокин табанды леуметтанулы плюрализмді сынды.

П. Сорокин леуметтануды теориялы жне практикалы деп бледі. Теориялы леуметтануды ол ш блімге: леуметтік аналитикаа, леуметтік механикаа, леуметтік генетикаа белді1. леуметтік аналитика леуметтік былысты крылымын жне оны негізгі формаларын зерттейді. леуметтік механиканы (немесе леуметтік физиологияны) пні — адамдарды зара рекет ету процестері, басаша сзбен айтанда, адамдарды баса да кштерді мінез-лыын анытауы, тигізер сері. леуметтік генетика леуметтік мірді дамуын, оны жекелеген жатары мен институттарын зерттейді. леуметтік былысты дамуы оны рылымымен жне зге былыстармен зара рекет етуі арылы аныталады, сондытан да леуметтік генетика леуметтік аналитиканы жне леуметтік механиканы ез зырына біріктірген.

Практикалы леуметтану олданбалы пн ретінде сипатталады. Теориялы леуметтану алыптастыран задара сйене отырып, ол ала ойылан масата орай коам мен адама леуметтік кштерді басаруа кмектесуі ажет. Практикалы леуметтану, тптеп келгенде, леуметтік саясат ретінде де крінеді, йткені ол леуметтік саясатты баыттайды жне длелдейді.

«леуметтану жйесі» ебегінде П. Сорокин е алдымен леуметтік мінез - лыты жне адамдарды кызметін, леуметтік топтарды жне коам крылымын, сонымен катар оларда жріп жатан леуметтік процестерді неопозитивтік леуметтануды зерттеу объектілері етіп алады. Бкіл оамды мір жне барлы леуметтік процестер былыстара жне екі немесе одан да кп индивидтерді зара рекет процесіне ажырайды. Міне, осы адамдарды зара рекеттері леуметтануды тікелей зерттеу пні болуы тиіс. Бл жерде гіме индивидтерді мінез - лы мен ызметінен сырттай байалатын «психорефлекторлы» зара рекет туралы болып отыр. Контты позитивизмінен Сорокинні неопозитивизміні мнді ерекшелігі осында. Контты позитивтік леуметтануы коамды ттас леуметтік организм ретінде зерттесе, Сорокинні неопозитивтік леуметтануыны тікелей зерттеу пні болып екі немесе шаын топтар деп аталатындарды райтын бірнеше адамдарды зара рекеттері арастырылады. Осындай арапайым зара рекеттерден р трлі леуметтік процестер алыптасады. Екі индивидті зара рекетін П. Сорокин арапайым леуметтік былыс ретінде сипаттайды. Бір индивидті психикалы серленулігі немесе сырты серлердегі згерістер келесі бір индивидті серленулігі жне сырты серлер арылы пайда болады. Мндай зара рекетті Сорокин «леуметтік клеткалар» деп атаан, сол клеткалардан барлы алан жеіл жне крделі оамды былыстар алыптасады.

П. Сорокин жоарыда аталан шыармаларында «крделі леуметтік агрегаттарды», алуан трлі леуметтік топтарды, оларды рылымдарын жне зара рекетін зерттейді. Ол леуметтік топтарды топтастыруды біржаты жне кпжаты критерийлерін сынды. Осы критерийлерге сйкес леуметтік топтар бір ана белгісімен, айталы, тіл, аума, жынысы немесе кптеген белгілеріне арай блінеді. Кептеген белгілеріне орай таптар, лттар жне баса да крделі, сіресе леуметтік біртекті топтар блінді.

оамны біртекті еместігі, оны трлі леуметтік топтара объективтік блінуі П. Сорокинні леуметтік стратификация жне леуметтік мобильдік теорияларынан крініс тапты. Бл теориялар бойынша бкіл оам р трлі абаттара — страттара блінеді, олар з арасында табыс дегейлеріне, кызмет трлеріне, саяси кзарастара, мдени бадарларына жне т.б. арай згешеленеді. леуметтік стратификацияны негізгі формаларына П. Сорокин экономикалы, саяси жадайды жне ксі билікті жатызан. Оны пікіріне араанда, леуметтік стратификация коамны табии жне деттегі жадайы. Ол оамда орын алып отыран коамды ебек блінісі, млік тесіздігі, трлі саяси бадарлар жне таы басаларымен объективті трде амтамасыз етіледі.

зіні мамандыын немесе кызмет трін, экономикалы жадайын немесе саяси кзарастарын згерткен кезде адам леуметтік топты бірінен екіншісіне теді. Бл процесс леуметтік мобильдік деген ата ие болды. П. Сорокин леуметтік мобильдік горизонтальды жне вертикальды деп ажыратады.

Горизонтальды мобильдік адамны леуметтік топты бірінен келісіне туін білдіреді, леуметтік стратификацияны згеріссіз дегейінде алан адам, айталы, село трыны ала трынына ауысса да, біра оны мамандыы жне табыс дегейі брыны алпында алады. Вертикальды мобильдік деп адамдарды леуметтік жікті бірінен екіншісіне иерархиялы тртіппен туін, мысалы, оамны тменгі жігінен жоарысына немесе керісінше, жоары жіктен тменгі жікке туін айтады. Вертикальды мобильдікі болуыны объективті негізі — кбінесе адамдарды экономикалы тесіздігінде. Длірек айтанда, халы ішіндегі жіктерді табыстарыны р трлі болуы, байлар мен кедейлерді мір сру дегейлеріні р трлі болуы. Осыан орай адамдар айсыбір атынаста жоары жікке жатады, детте баса да параметрлер бойынша да сол жікте немесе керісінше болады. Жоары экономикалы жікті кілдері бірден жоары саяси жне ксіби жіктерді атарына жатады. Мліксіздер, детте, азаматты ыынан айырылады жне ксіби иерархияны тменгі жігіне орналасады. леуметтік мобильдікі жалпы ережесі осындай.

П. Сорокин леуметтік мобильдікі де леуметтік стратификация сияты табии жне сезсіз болатын былыс деп арайды. леуметтік мобильдік леуметтік стратификация негізінде мір среді.

П. Сорокин АШ-та жмыс істей жріп, эмпириялы леуметтануды таырыбыны сатыы шін жне оны ке леуметтік проблемаларды амтудаы орашолатыы шін сынады. Сонымен бірге «леуметтік орын ауысу», леуметтік рылымдар мен жіктер жнінде эмпириялы зерттеулер жргізе отырып, П. Сорокин оларды кен леуметтік рылымдара жатызуа жне коамдаы озалысты бл рылымдарды кызмет жасауымен байланысты арауа мтылды. П. Сорокин леуметтік мекемелерді леуметтік рылымдарды бірі деп есептейді, сондытан да леуметтік жмыса мектепті, бюрократияны, армияны, шіркеуді жне т.б. йымдарды алай сер ететіндігіне оны кіл аударуы кездейсо емес еді. П. Сорокин — ірі леумет танымды тжырымдамаларды авторы ретінде белгілі болан алым. Осы тжырымдамаларды кмегімен ол дниедегі згерістерді тсіндіруге талпынды. Бларды бірі — леуметтік-мдени динамика тжырымдамасы. Екіншісі — коамны интегралды (ттастыа) жаындау тріні тжырымдамасы. Біріншісіні шеберінде ол тарихи процесті мдениеттер типтеріні озалысы ретінде арастырады да, оларды райсысын белгілі бір ттасты деп есептейді. П. Сорокин мндай негізгі типтерді шеуін атап крсетеді. Олар: сезімділік, аыла онымды пайымдылы, идеалистік. Бларды біріншісі шындыты тікелей сезімділікпен абылдауды басымдылыымен сипатталады, екіншісі аыла онымды, пайдалы ойларды стемділігімен, ал шіншісі - сезімталдыты (интуицияны) басымдыымен сипатталады. Мдениетті бл трлеріні райсысы дамуда болады да, дамуды р трлі кезеінде адамзат коамымен бірге жасасады.

П. Сорокинні леуметтік-мдени, динамикалы тжырымдамасы — леуметтік згерістерді болу кезедері мен озаушы кштерін жне оларды оамдаы диалектикасын талдауа арналан алашы рекеттеріні бірі болды. Ал енді, коамны ттастыы туралы теориясына келетін болса, мнда ол келешекті зіндік нсасын сынуа мтылды. Бл теория оамды мірді р трлі йымдары мен жйелеріні зара байланысын тсінуге жне бларды райсысыны жасы жетістіктерін адамзат мддесіне пайдалануа деген натылы шынды тріндегі кзарастар арасындаы нерлым алдыы атарлы теория болды. Адамзат оамыны шынайы жетістіктері жніндегі бдан баса да айтандарыны біратары П. Сорокинні кзарасыны дрыстыын крсетті. Атап айтса, бл — меншік пен саяси рылымны кп трлілігі, ебек пен экономикалы тртіпті ынталандыру, жоспарлау тсілдері жне т.б. жніндегі мселелер. К,алай дегенмен де, адамзат кптеген иыншылытара шыраса да, баяу болса да интеграция жолымен ала жылжуда.

леумет танымды тжырымдамаларды бірі — шиеленіс теориясы. Бл теорияны неміс леуметтанушысы Г. Зиммель (1858 -1918) негіздеген болатын. Мнда ол атыыстарды леуметтік процестерді талдауды зекті мселесі ретіндегі адам оамыны табиатына тн былыс деп арайды. Соы жиырма жылды ішінде шиеленіс теориясы Д. Беллды, К.Боулдингті, М. Крозьені, А. Туренні, т.б. алымдарды ебектерінде одан рі дамытылды. Бл теорияны олдаушылары леуметтік жйелерді тралауын болдырмайтын жне оларды дамуын ынталандыратын атыыстарды объективтік кндылыын атап крсетеді. Сонымен бірге олар оамды процесті дамуына кедергі келтіретін атыыстара да назар аударады. Бларды атарына леуметтанушылар тап кресін де жатызады. Олар леуметтік атыыстарды себептері коамдаы, ондаы топтар арасындаы атынастардаы рекет жасайтын психологиялы механизмні жетілмеуін де жатыр деп санайды. Бл леуметтанушыларды пікірінше, е бастысы леуметтік шиеленіске ласып кетуі ммкін леуметтік атыыстарды кееюіне жол бермеу керек.

леуметтану дамуыны соыстан кейінгі дуірі (40-жылдарды екінші жартысы мен 60-жылдар) те жемісті жне кпырлы болды. Осы уаытта леуметтануды маызы зор кептеген баыттары мен тжырымдамалары пайда болып, дамыды. леумет танымды теориялардаы тырлы орынды крнекті американ теоретигі Т. Парсонсты (1902-1979) ебектері иеленді. Оны сынан кептеген тжырымдамаларыны ішіндегі е елеулілері екеу: 1) леуметтік рекет теориясы;

2) рылымды - функционалды сараптау тжырымдамасы. Методологиялы жаынан бл екеуі бір - бірімен тыыз байланысты, біра біріншісі негізгі болып табылады. леуметтік рекет теориясын Парсонс 30-жылдарды зінде-а Вебер мен Дюркгеймні, т.б. идеялары ыпалымен алыптастыра бастады. 1937 жылы оны «леуметтік рекет рылымы» деген кітабы шыты. Соыстан кейінгі жылдары Парсонс бл теориялы идеяларын дамытуды жаластырды. Бл теорияны мні мен мазмны мынаан саяды: кез келген леуметтік рекет, біріншіден, рекет жасайтын адамдарды болуын талап етеді, екіншіден, рекетті тудыратын натылы жадайды, шіншіден, рекетті масаттары мен алдын ала белгіленген лшемдерден тратын шарттарыны болуын кздейді. рекетті зі, Парсонсты пікірінше, ездігінен йымдастырылатын жйе. Ал бл жйе реттеуді символды механизмдерімен (тіл, ндылытар, т.б.), лшемдікпен (яни рекетті коамда орныан ережелері мен кндылытарына туелділігімен), волюнтаристік пен (ортаны жадайларынан туелсіздігімен) сипатталады. леуметтік рекет теориясында басты орынды «рекеттер жйесі» деген ым алады. Бл жйе туралы айтанда оны астарынан Парсонс зара бір-бірімен байланыстаы леуметтік натылыты р трлі дегейлерін тсіндіреді. Парсонс негізгі трт жйені: леуметтік жйені, мдениет, тла жне организм жйелерін крсетеді. рекетті рбір жйесіні дрыс кызмет етуі шін оны трт шартты орындауы талап етіледі: а) жйені кндылы лгісін олдау;

б) интеграция;

в) масата жетушілік;

г) бейімделушілік шарттары. Парсонсты теориялы рылымдарыны соншалыты крделілігіне арамастан, оны зерттеулерінде леуметтануды басты міндетіне сай келетін, леуметтік жйені тратылыын амтамасыз ететіндей рылымдар мен механизмдерді зерттеу ісі зекті мселе етіп ойылды. Бл міндетті шешуге рылымды – функционалды талдау олданылып, соан сйкес коам мен оны осалы жйелеріні здері белгілі бір функциялар жиынтыын орындауы трысынан аралды. Алайда, 60-жылдарда леуметтік процестерге осылай тсінік беруде мірдегі айшылытарды, атыыстарды, трасыздыты жне т.б. ауытушылы былыстарды тсіндіру оайа сыпайтындыы аны болды. Бдан рылымды – функционалды талдауды тередету кажеттілігі туды. Парсонс з тжырымдамасыны ныаю жолын згелердікінен баса баыттан іздеді. Сйтіп, коамды рылымды бліктерге блуге байланысты туан оны неоэволюционизм (жаа эволюционизм) теориясы пайда болды.

леуметтік натылыты жергілікті жердегі кріністерін, оны проблемаларын, процестерін, мекемелері мен йымдарын білуге деген оамды ажеттілік нтижесінде, сондай - а Мертон идеяларыны ыпалымен «орта дегей» леумет танымды теорияларыны белсенді дамуы басталанда, леуметтануды кптеген салалары алыптаса бастады. Бларды тек кейбіреулері: ебек, ала, ауыл, жастар, демалыс, білім беру, мдениет, ылым, отбасы, саясат, дін, тіл, ы, ылмыс, пікір, дрігерлік, т.б. леуметтанулары пайда болды. Бларды райсысында эмпириялы зерттеулер деректеріне талдау жасауа, жергілікті проблемалар мен процестерді тсіндіруге міндетті арнаулы леумет танымды теориялар пайда болып, кбейді. леуметтану ілімі дамуыны екінші кезенін (40-60-жылдар) арауды аятай отырып, бл кезені академиялы та, олданбалы та леуметтануды даму жолдарын жне оларды біріктіру ммкіндіктерін іздестірумен кзге тскендігін атап ту керек. Ттас аланда леуметтану ылымы елеулі табыстара жетіп, жаа белестерге ктерілуде. Бл ылымны беделі артып, ылым мен пн ретінде жоары оу орындарында берілетін ксіби маманды санатында біржола орныуда. Оны беделі дниежзілік клемде де сіп, халыаралы леумет танымды ынтыматасты кшеюде. Бкіл дниежзілік леумет танымды конгрестер жиі йымдастырылатын болды. Халыаралы леумет танымды ассоциация (ХА) з ызметін белсенді тсті.

Элтон Мэйоны жмыстары адам психологиясыны маызды екенін білдірді, оны кейбір «исынсыздыын» крсетті. ХХ асырды басында психология саласындаы азатай білім ебек ету мселелерімен шылданбайтын, ал адами факторларды байланыстары тек ана ебек аы тлеумен, оны сыйаы арылы ынталандырумен жне баынышты кісілерге жеіл-желпі ана арайтын.

Мэйо Хоторн сері деп кейін атаан: ерекше кзарас ебек німділігін – тіпті нашар кзарас адами факторларды о нтиже беретіндігі. Ебек німділігі – ол негізінен жмысшыа нсау беру ызметі екенін анытады. Жмыскерлерге кіл аудару, оларды зырын мен маыздылыын ктеретін еді. Жмысшыны кіші-оамда зыры мен оны рлін ктеру ммкіндігі, оларды рал-жабдытарды пайдалананымен бірдей сер етеді.

Мэйоны зерттеулері мынаны крсетті:

1. Адамны леуметтік жне психологиялы ажеттіліктері ынта есебінде аша сияты ол да тымды.

2. Жмыс тобында леуметтік-психологиялы сер, орында-латын жмысты йымдастырумен бірдей.

3. Басаруды кекелген жоспарлау барысында адами фактор-лармен санаспауа болмайды.

Адами факторларды маыздылыын басаруды ылыми жне классикалы кзарастар авторы мойындаанын айта кету керек, алайда оларды онысы діл ебек аы тлеумен, оны экономикалы трыда ынталандырумен жне ебек жымында формалды арым-атынастар орнатумен шектелетін. Адами арым-атынастар бет бру басарудаы брыны мектептеріні адами факторды йымдас-тыру тиімділігіні негізгі элементі екенін толы тсіндіре алмаанынан туан еді.

Бл кнде адами арым-атынастара негізделген йымды басару индустриялды парасаттылы, немесе жаа классикалы мектеп депаталады.

Адами арым-атынастар мектебіні белгілі кілі Элтон Мэйо Хоторндегі (хоторн сері) аны ойылан жмысоперациялары мен жасы ебек аы тлеу ебек німділігін ыли ктере бермейтіндігін байады. Тжірибе барысында ебек німділігіне жмыскерді леуметтік-психологических факторлары кп сер ететіндігі аныталды.

йымды леуметтік жйе ретінде арастыратын болды. Бл – психология мен леуметтанудаы басаруды адами ажет-тілік.зерттейтін ылым (ылым) трысынан арау еді. Сйтіп, мінезлыты-бихевиористтік баытты, немесе мінез-лыты ылыми мектебі пайда болды (1950 жылдан бері). Бихевиоризм мінез-лытыты арайтын деттегі тсіну мен ойлауды зерде-лейтін америкалы психологиядаы теориядан басаша баыт.

Адами мінез-лыты кзарас психология мен леуметтану ылымдарымен оса дамыды. Бны басында тран 1938 жылы «кімшіні ызеттері» ебегін жариялаан Ч. Барнард еді. Кейінгі зерттеушілер арасынын К. Аджиристі, Т. Лайкертті, Ф.Герцбергті, А. Маслоуды атауа болады.

Бл баыт з бастауын «ынталандыру-серлесу» схемасы (белгілі бір мінез-лы белгілі бір ынтаны туындысы) бар белгілі психология-бихевиоризм баытынан (мінез-лыты туралы ілім) алады. Бл схеманы басару ісіне кшірсек, тиімді жмыс істеу дегеніміз – ынталадыру есебінде берілген жасы сыйаыа (материалды жне моралды) айтан о сер.

Мінез-лыты ылым мектебіні негізгі масаты – йымны тиімді йымдастырылуын оны адами ресурстарыны тиімді жмыс істей алуы арылы арылы жету. Бл мектеп зерттеушілері жекеше арым-атынастара кп кіл блді. Менеджментті міндетін олар адамны ккейкесті абілеттеріні дамуына олайлы жадай жасап, жмысшыларды йымны мселелерін белсенді шешуге атыс-тырылунда деп білді.

Бл мектепті олдайтындар ртрлі леуметтік серді, уждемені, билік пен авторитетті сипаттарын, йымдастырушылы рамдарды, йымдаы коммуникацияларды, кшбасшылыты жадайларын зерттеді. Бл мектепті негізгі масаты адами ресурс-тарды пайдалану арылы йымны тиімділігін арттыру болды.

Басаруда бихевиористического баытты дамытуда маызды лес осан Абрахам Маслоу болды. зіні уждемелік теориясын ткен асырды 40-шы жылдары жасаан А. Маслоу адамдарда кптеген ажеттілік бар, оларды бес негізгі саната блуге болады:

1) Физиологиялы ажеттілік.

2) ауіпсіздік пен келешекке сенімді арау ажетілігі.

3) рыметтілекке ажеттілік.

4) зін-зі таныту ажеттілігі.

Мінез-лыты кзарас танымал боландыы соншалы, ткен жзжылдыты 60-шы жылдары басару саласын толы амтып кеткен еді. Оны алаашы пайымы мінез-лы ылымын дрыс пайдалананда жеке жмыскерді де, йымны да німділігін арттыратындыында еді. Алайда, кптеген о жатарына арамастан, бл кзарас кейде зертеушілерге белгісіз жадайларында дрменсіз еді.

Советтік заманда басаруды адами арым-атынастар негізімен жргізуге болады дегенді буруазиялы ниет деп есептелінетін. Бл отанды басару ылымына тез оала оймайтын зиян тигізді.

XX асырды ортасына оны басында тран таман Н. Винер, Л. В. Кан­торович, А. И. Верг, Р. Акофф, Р. Беллман жне басалары тран басаруды математикалы мектебі алыптасты (кибернетика, экономико-математикалы дістер). Басаруда отайласан жне санды, математикалы лгілеу дістерімен пайдаланатын мектеп алыптасты. Мнда шешуші жадай сйлеу жне суреттеу арылы пайымдау, лгілерді ру мен сараптауа ауыстырылды. Метеп жмысыны негізгі баыты болып мыналар алыптасты

· развитие отайландыруды математикалы діспен жргізуді дамыту,

· натылы йыма математикалы дістерді жасау,

· йым ызыметі дерісін математикалы лгілеу.

«Операцияларды зерттеу» деген орта атпен сан жаынан зерделеу, лгілеу жне компьютерлік технологиялар дістері – ХХ асырды екінші жартысында басаруда негізгі ылыми кзарас ретінде санды кзарас теориясы алыптасты.

Математиканы, статистканы, инженерлік ілімді олданатын санды кзарас йымны операциялы мселелерін зерттеп, математикалы лгілерді жасауды. Компьютерлерді дамыту операцияларды зертеушілерге скеле ийындытаы лгілерді растыруа, лгілерді зін натылы жадайа жаындатуды орларды басарудаы, жаппай ызмет крсетуде жне басаларындаы аса крделі мселелерді жеілдетуге ммкіндік берді.

Операцияларды зерттеу – бл йымны операциялы мселеріне ылыми зерттеулер жргізу. Операцияларды зерттеуді мні мынада жатыр. Мселені шешештін операциялы зерттеулер жргізетін топ оны анытаанынан кейін жадайды лгісін жасайды. лгі жасаланнан кейін компьютерлік технология бойынша былмалы шамалара санды маына беріледі. Компьютерлік технология операцияларды зертеушілерге шын жадайа сай келетін жне дл саналатын йындыы жоары математикалы лгілер арастырады.

XX асырды екінші жартысында басаруды жетілдіретін екі баыт алыптасты. Оларды негізіне кбінде натылы масатты кздеген йымды элементтер (субъ­ектілер) есебінде санайтын жйелік кзарас аидасы болатын.

XX асырды 70-ші жылдары басарушылы идеясын бзатын, йым кпмнді сырты жне ішкі ортаа здіксіз беймделіп отыратын ашы жйе деп арайтын жаа ой алыптасты. Мнда басаруда кезкелген жадайа «дрыс жауап» жо, сондытан йымны ішінде болып жатан жадайды себептерін сыры жадайдан іздеу керек деген ым алыптасуы, негізгі идея болатын.Алайда мбепапты басарудаы мндай «жадайлы кзарас», шын мнінде бл салада наыз лкен ылыми жаалытарды бірі боланымен, бкіл оам сияты тоырауда болан, отанды басару пікірінде елеусіз алды.

ткен асырды сесенінші жылдары таыда басарушылы ойында жаа сілкініс болды – басаруды уатты ралы ретінде аралатын, сіресе жапондытар тиімді пайдаланатын «йым-дастырушылы мдениеті» ашылды. Бгігде кптеген зерттеушілер йымдастырушылы мдениетіні адамдара сер етуін басада басарудаы ыралдармен бір атара ояды. ХХ асырды 90-ші жылдары оу бадарламаларында бизнесті шетекші мектептері йымдастырушылы мдениетін кіргізуді белгілі лгі ылып алды.

азіргі уаытта басарудаы кзарастарды алыптасан трі жаа басарушылы парадигмасы (теориясы) деп аталады. Бізді елде соы онжылыды аралыында басаружа міршіл-кімшілдік ескі тсініктен арыла бастады. Сонымен атар соы кездері ана тсіне бастады, з тарихында адамзат басаруда адамдара сер етуді ралдары ретінде, яни ш-а рал ойлап тапандыын.

Бірінші рал – бл иерархия (сатылылы), мнда йымдаы негізгі кш – адама билік арылы сер ету, кштеу, материалды ізгіліктерді блуді баылауа ою.

Екінші – бл мдениет, йымны жасайтын жне мойындайтын ндылылытары, леуметтік млшерлер, мінез-лыты алып-тасан лгілері, адамды олай емес, былай жріне берілетін нсаулар.

шінші – бл нары, яни те ылы клденедік арым-атынаста екі жаты да бірінен бірі туелді болып, зара келісім жасау негізінде болу.

Кнделікті шаруашылы жне леуметтік жйелерде іс жзінде иерархиялы та, «ымдастырушылы мідениет» те, нары та кездесе береді. Еске саллатыны: оларды айсысы басым, йымны бас-аруда экономикалы бейнесі солай болма.

Басарушылы пікірді баса бір лемдік мселесі болып бізді басару санамызда мдени дегейді ктеру болып саналады. азіргі уаытта лкен кінішке арай, басшыны да, ойы ттынушыа, жаашылдыа, мдениетке брылмаан.

Орытынды