Адамны тіршілік ету факторларын олдаушы табии ресурстар

Лекцияны масаты -Табии орлар туралы білімді алыптастыру.

Тйінді сздер - табии орлар, траты даму, оам, табиат, оршаан ортаны орау, табиатты тиімді пайдалану, алдысыз технология, азба байлатар.

Негізгі срацтар жне ысаша мазмны ,

1. Табии орларды сипаттамасы, оларды жйелеу.

2. Табиатты тиімді пайдалану, алдысыз технологиялар.

3. Биологиялы ресурстар жне азы-тлік ауіпсіздігі

4. Энергияныэкологиялы таза трлері

Табииорлардыжіктелуі. Табииорларадамзатоамынытіршілігінінегізі. Оларадамныебегінсізпайдаболан. Банжататындар су, топыра, сімдіктер, жануарлар, микроорганизмдер, азбабайлытар, космостыресурстар (кнэнергиясы). азбабайлытардыішіндеэнергетикалы (кмір, мнай, газ, ыстысланцтар) жнепайдаланатынжнендірілетінминералдыресурстар (ртрлірудалардыбайыту. Ежиіолданылатынжіктелуресурстардысарылужылдамдыынабайланысты. Олбойыншатабииорларсарылатынжнесарылмайтындепблінеді.

Сарылатынорларажаынкезеденемесеболашатаорынысарылуауіпі бар заттаржатады. Сарылатынорларалпына келетін, алпына келмейтінжнесалыстырмалы алпына келетінтрлергеблінеді. алпынакелетінресурсар - биосферанытірікомпоненті, кейбірминералдыресурстар (мыс. клде, теіздетнантздар). Салыстырмалыалпынакелетінресурстаратопыражатады. Егердетопыратыдрыстаппайдаланып, жасартушараларынолданса ,онынарлылыыжойылмайды. алпынакелетінорлардыпайдаланутемпіолардыалпынакелтірутемпіменбірдей болу ажет. Басажадайдаалпынакелетінорларалпынакелмейтінтргеайналыпкетуіммкін. алпынакелмейтінорлар - Жероймасыныбайлытары. Ол - ерекшетабиижадайлардаалыптасан тау-кенорларыжнемиллиондаанжылдарішіндеалыптасыпліорганикалызаттардантратынкмір, мнай, табии газ сиятыазбабайлытар.

Сарылмайтынорларашексіззауаытпайдалануаболатынресурстаржатады. Сарылмайтынтабииорларажататынкосмосты, климатты, су ресурстары. Космостыресурстар - кнрадияциясыжнетеізтолындарыныжааашыыпкеріайтуы. КнрадиациясыныЖербетінетсуіатмосфераныжадайынажнеоныластанудегейінебайланысты. Климаттыресурстар - атмосфералыауа, атомсфералыжауын-шашын, жел, Су ресурстары - олтгелбкілЖердісуы. аламдымасштабтаблсарылмайтын ресурс, біражергіліктіклемдесарылатынболуыммкін. (мыс.Аралтеізі)

Адамзатзініалашыкндерінентабиаттыаямайпайдаланды. Ал азіргікезедеолаыласимасшектенасыпкетті. олакезеіненбастападамзатазбабайлытардыазып ала бастады. 18 асырадейінадамзат 30 химиялыэлементтердіолданса, 20 асырдыбасында - 50 элементті, ал азір Менделеев кестесіні 100-ден астамэлементінпайдаланады. азбабайлытараажеттіліклаюда, олдемографиялысуарынынабайланысты. 20 асырды 50-ші жылдарынанбастап, дамыанмемлекеттерминералдызаттаршыыныбкіллемнібарлысоысалдындаыжылдардапайдалананмлшерденарты. Соы 30 жылдаазбабайлытардыалынаныадамзаттыбкілтарихындаалынанбайлыате. азастанлемдеазбабайлытарорыбойыншаалдыыатарда. орасын, мырыш, хром, кміс, вольфрам, висмут, ванадий жнет.б. тстіметалдарбойыншаКазастанбрынаОдатабіріншіорыналады, ал жез, асбест, темір, кмір, мнайбойыншабкіллемдебіріншіорындарда. Осы минералдыорлардыазыпалужнедеукездеріндеоршаанортаазиянтигізіледі. Мырыш, жез, орасын, никель, мышьяк, молибден, селен, сурьма, кадмий, сынап, вольфрам сиятыэлементтероршаанортаныластауд. Кптегенмамандардыайтуыншаблэлементтердіжалпытоксикалысерірадиоактивтіжнеорганикалыластаушызаттардыулысеріненарты. Блэлементтероршаанортадажиналыпоректіктізбекарылыадаморганизмінетсіп, адамныденсаулыынаауіптндіреді. Олар тек физиологиялыанаемесгендікдегейде (мутагендік) серетеді.

Осылардысалдарынанжербетіндекптегенжануарларжнесімдіктертрлеріазайыпбарады. Жердіблбиологиялыорларыадамтіршілігінібиологиялынегізіналайды. Биологиялыресурстар сан жаынаналпынакеледі (кбею), ал сапалыжаынаналпынакелмейді, себебіжойылантрнемесеэкожйеайтыпкелмейді.

Биологиялыресурстарагенетикалыорлар да жатады. Генетикалыорлар - рпатанрпаатаралатынтіріорганизмдердігенетикалыинформациясы. Генетикалыресурстыжойылуытеауіпті, себебіжойылыпкеткентрдібарлыоныгенетикалыкешеніменалпынакелтіруммкінемес.

Табиаттытиімдіпайдалану. Табиаторларынсатайтын, табиаттыорайтыншаралардымасаты - адамзаттымірінілеуметтікдегейінжоарыктеру, мірсретінортаныжасарту. Табиаттыпайдалануекімасаттыкздейді. Біржаынантабиаттысатау, ал екіншіжаынанхалытылеуметтікжадайынжасартудыкздейді. Табиаттытиімдіпайдаланундірістежнеауылшаруашылытатабииорлардысатайтынтехнологияларакшудіталапетеді: 1) алынантабииорлардытолыпайдалану (мысалымнайндірісінде 45 пайызмнай; 36 пайызкмір, кпрудалар, азбабайлытартгіліптасталады, шашылады, т.б.) ; 2) ндірісалдытарынайтаданпайдалану; 3) таза энергияныолдану (жел, кн, т.б.); 4) таза фильтрлерорнату, зияндышыымдардышектетіп, олардышектеушімлшерденартыпкетпеуі. Ал енегізгісіалдысызтехнологиялардыолдану. Табииорларэкологиялыкомпоненттерібірі- біріменбайланыстыэкожйенірамынакіретінінестеншыармаукерек. Табииорлардыжадайыбкілэкожйегесеретеді. Мысалысуармалыегіншіліктіолдану су оймаларында су ресурстарыназайтып, балышаруашылыына, гидроэнергетикаасерінтигізеді. Суаружерастысулардыдегейін, топырамикроорганизмдерінітрлікрамынзгертеді. Сондытан да андай да біртабииорлынпайдалананда, оныжалпыэкожйеге, соныішіндетабииорларакелетінсерінескергенажет.

1. Табигикорлардеген не?

2. Табигикорлардыжйелеупринциптері неге негізделген?

3. Калпынакелетін жене калпынакелмейтінтабигикорларга не жатады?

4. Табигикорлардыаадамшінмааыздылыгыкандай?

5. Табигикорларынтиімдіпайдалану.

сыныландебиеттер:

1. Новиков Ю.В. Экология, окружающая среда и человек. М., “ФАИР” - ПРЕСС” 2003

2. Колумбаева С.Ж., Білдебаева Р.М. Жалпы экология. Алматы, “азауниверситеті”, 2005

3. Бигалиев А.Б., Xалилов М.Ф., Шарипова М.А. Основы общей экологии

. Алматы, “азауниверситеті”, 2007