Пайдаланылан дебиеттер
Марат Оспанов атындаы Батыс азастан мемлекеттік медицина университеті.
Факультет:жалпы медицина
Кафедра: неврология,психиатрия жне наркология
СТУДЕНТТІ ЗІНДІК ЖМЫСЫ
Таырыбы: Суицид ауіп факторлары жне біріншілік алдын алу
Орындаан: Трікпенбаева Мапал 507б
Тексерген: Кенжегалиева Б.
Атбе 2016 жыл
Жоспары:
. зектілігі
. Негізгі блім
- Суицидті этиологиясы
- Суицид трлері, клиникасы
- Суицидті алдын алу шаралары
- ауіп факторлары
Орытынды
зін-зі лтіру (суицид) — зін мірден асаана айыру. Суицид термині итальян психологы Г. Дэзен 1947 жылы енгізіп, оны “зін-зі лтіруге рекет ету” - деп тсіндіреді.
зін-зі лтіруді себептері р трлі. Кп жадайда зін-зі лтіруге себеп болатын нрсе мір жадайыны шынайы иындылыы жне мір оалмайды деп есептеу. Депрессивті жадайлар «жиналып» соны салдарынан зін-зі лтіру болуы ммкін. зін-зі лтіру арттара, нашаорлара, жазылмайтын аурумен ауыратындара, ылмыскерлерге тн рекет. Балаларды зін-зі лтіруі ашы арсылы білдіру трінде, кбінесе ата-аналарына атысты жасалады. Криминалистикада зін-зі лтіру р трлі негіздер бойынша сараналады. Мысалы:
- орытынды зін-зі лтіру (зін-зі лтірер алдында з рекетеріне есеп беретін, біра кінсыз иын жадайдаа тскен, ойлану нтижесінде болашаты жотыына кзі жеткен адамдарды зін-зі лтіруі, аржыны жотыы, жазылмайтын ауру жне т.б.);
- Ашы арсыласу тріндегі зін-зі лтіру (баытсыз махаббат, ажырасу т.б. себеп болатын жан кйзеліс рекет);
- Ая астынан зін-зі лтіру (жаман хабар аланнан кейін, отбасындаы не жмыстаы ойда жота пайда болан иыншылытан кейін зін-зі лтіруге ая астынан бел буу);
- Психикалы ауыран кезде зін-зі лтіру
БДС (Бкіл лемдік денсаулыты сатау йымы) берген млімет бойынша дние жзінде жыл бойы 500 мы адамдар з мірлерін ияды. Е жоары суицид крсеткіші ол ФРГ, ГДР, Австралия, Швецария, Венгрия, Чехославакияда болса, е тменгі крсеткіш ол Болгарияда, Ирландияда жне ндістанда. АШ-та зін-зі лтіру дегейі 100 мы адама орташа аланда 25-29 адамнан келсе, КСРО-да шамамен 23-24 адамнан келеді.
азастан 2015жыл бойынша жасспімірдер арасында зін - зі лтіру дегейі бойынша лемде 100 мы адама шаанда 25.6 жас ліп 4-ші орын алан.
XXI асырда дние жзіні алымдарын толандыратын мселе ол азіргі кезде жасспірімдер арасында жиі кездесетін-суицид. БДС-ны соы мліметтері бойынша 15-24 жас аралыындаы жасспірімдер арасында зін-зі лтіру екі есе артып кетті. Ол мемлекеттегі экономикалы жадайлара байланысты. Мселем Францияда соы 10 жылда суицидттен лген балалар саны ш есе артан. Енді бл лімдер жол апатынан айтыс болан адамдар санымен тееліп отыр. АШ-та 15-19 жас аралыындаы зін- зі лтіру саны 1 жылда 5000-а дейін ктерілді. азіргі кезде АШ-та е маызды лімдерді арасында суицид 10-шы орында тр. Онда 1978 жылда 15-19 жас аралыындаы жасспірімдер арасында 29000 суицид тіркелген. Бнда соы 30 жылда суицид 15-19 жас аралыындаы ыздар арасында 200%, ал бозбалалар арасында 300%-а дейін ктерілген.
Депрессия дегеніміз бір сзбен айтанда торыу деген ымды білдіреді. Сонда суицид жадайында жан зетіндерді кбі торыуды торынан тылуды жолы – лім деп біліп, солай шешім абылдайды деген сз.
азіргі кезде Суицидалогия деп аталатын лкен бір ылыми баытты бар, ол социология, психология, медицина, демография, психиатрия тоысында пайда болып осындай рекетке баратын тлаларды ерекшелігін, рекетін, себептерін зерттеуге тырысты.
р бір жас кезедеріне сай суицидальді белсенділік тн болады.
5 жаса дейінгі балаларда зін-зі лтіру рекетіне бару те сирек кездеседі. Жанялы атыыстара байланысты 9 жаса дейін 2,5%, ал 9 жастан кейін 80% зін-зі лтіру рекетіне барады екен. Жеткіншек кезеінде суицидалды рекетті себебі болып ата-анасымен малімдерімен атыыса бару салдары болып табылады. Жастар арасында сіресе ыздар арасында сіресе ыздарда здеріні жігітеріне байланысты суицидальді рекеттерге баратыны аныталды.
Суицидты е жиі кездесетін кезі 15-24 жас аралыы. зін-зі лтіруге бармас брын, суициденттерді кбі дайынды кезеі – суицидалды кезеінен теді, ол адамны бейімделу абілетіні тмендеуімен сипатталады. Ол ызыушылы дегейіні тмендеуі, арым-атынасты шектелуі, мазасызданыш, эмоционалды трасыз болуы т.б.
Суицидальді мінез- лыты 5 типі бар:
1) Протест.
2) Жанашырлыа шаыру.
3) айыдан ашу.
4) зін-зі жазалау.
5) мірден бас тарту.
Суицид леуметтік былыс ретінде белгілі леуметтік себебі бар жне зерттеуді сонымен атар себебін тсіндіруді ажет етеді. Девиантты мінез-лыа адамны, леуметтік топты сол оамда ресми трде абылданан немесе олданылатын нормалара сйкес келмейтін ылытары, іс рекеттері жатады. Осы тсінікті анытау шін леуметтік нормалары не жататынын білу керек. оам андай да бір нормаларды мінез лы лгісі ретінде абылдай отырып, олара сйкес келетін оамды моральдік жне ыты олдау механизмін рады, яни оамды жне мемлекеттік сер етуді санкциялары бар дегенді білдіреді.
Адам белгілі бір нрсеге атты кйзелгенде жне ол за уаыт бойы боланда стресстік сезімдерге душар болады.Стресс те ауыр психологиялы жадайда ауіп атер тнгенде, іс рекетті те ауыр да жауапты кезеде, л уата жне аыл ойа салма тскенде пайда болады.
Басалары девиацияны екі негізгі баытта арастырады:
бзушылыты пайда болатын формалары бойынша – деликвенттілік, йден ашып керу, аыру, ерте маскнемдік, суицидтік мінез лы.
биологиялы факторлар негізінде жатан себептер, факторлар, длелдерге атысты, сондай а леуметтік психологиялы негіздегі: леуметтік орта жне психологиялы жас ерекшеліктері.
Суицидті ауіп факторлары:
Психикалы бзылыстар: зін зі лтіру жиі айын немесе жасырын психика бзылысы бар адамдар жасайды. Мамандарды айтуынша, суицидке алып келетін психикалы ауруларды ішінде е негізгісі – депрессия болып табылады. сіресе брын бір рет немесе бірнеше ретдепрессиялы эпизодтар боландарда суицидке ауіп жоары екені байалады. зін зі лтіру рекеттерін жиі наркотикалы немесе алкогольдік туелдікпен зардап шегетін адамдар жасайды. Суицидтік рекеттер шизофрения жне баса да психикалы ауруларда жиілейді.
Соматикалы патология. Суицид жиілігі ауыр соматикалы ауруларда (атерлі ісіктерде, тыныс алу мен жрек-ан тамыр жйесі аурулары), сонымен атар туа біткен немесе жре пайда болан кемістіктерде жоарылайды. Маызды физиологиялы ызметтерін (бедеулік, жынысты мір сре алмау, озалу немесе сйлеу абілетін жоалту, саыраулы т.б.) жоалту да адамды зін зі лтіру рекеттерін жасауа итермелеуі ммкін.
леуметтік факторлар. Психиканы кейбір ерекшеліктеріне байланысты зін зі лтіруді стсіз рекеттері жиі йелдерде байалса, аяталан суицидтік жадайлар ерлерде жиі аныталады. йел адамдар эмиоциональды, біра здері шешім абылдауа лсіз болып келеді. Ерлер олара араанда тйы, басалармен зіні мазалаан ойларымен блісуге бейм емес. Олар айлар, тіпті жылдар бойы ішінде сатап, кейін, басалара білдірмей суицидтік рекеттер жасауы ммкін. Жесір, трмыстан ажырасандар, сбиі жотар мен жалыз бастыларда жаындарыны моральды олдауы болмауы жне жеке мірі ретке келмеуі зін зі лтіру рекеттеріне жиі себеп болады. лкен жйкелік жктемелі, стресс немесе лкен жауапкершілікті мамандытаы адамдарда да жиілейді. Сонымен бірге, скерилер, малім, хирург, анестезиологтар, психиатрлар т.б. мамандытарда зін зі лтіру рекеттері жиі аныталады.
Биографиялы жне генетикалы факторлар. Суицидтік рекеттер жиі оларды жаын туыстарында да байалады. Кптеген себептерді ішінде генетикалы ерекшелікпен жре келе алыптасан деструктивті рекеттер орын алады. Статистика бойынша, жаын достарында суицидтік жадайлар болан адамдарда жиі аныталады.
Суицид трлері:
Шетелдік алымдарды пікірінше, суицидті ш трі бар крінеді. Оны біріншісі — шынайы суицид.Мндай жадайда адам мірден тіледі, немі кілсіз жреді. мір сруді мн-маызын жоалтады. Аыры зіне-зі ол жмсауа бел байлайды.
Екіншісі — жариялы суицид. детте, мндай жолды тадаандар лместен брын лгісі келетіндігіне згелерді назарын барынша аударуа бейім трады. Мселен, біреумен ренжіссе боланы олына суы ару немесе аран-жіп ала жгіріп, «лем» деп згелерді рейлендіргісі келетіндер осы топа жатады.
Ал шінші бір трі — жасырын, яни пия суицид. Бан барандар зіне-зі ол жмсауды жасы еместігін, абырой пермейтінін жасы тсінеді. Алайда олара тірлікте кездескен иындытан шыатын жол жо болып крінеді. Бан кпшілігінде нашаорлар мен ішімдікке салынып кеткендер дайын трады.Жасырын сиуицид. мірде р айсымыз оан тап болады екенбіз. Біреу одан зі зардап шексе, екіншісі туысы немесе танысыны рекеттері мірмен оштасуа итермелейтіні кріп жатады. Бан андай да тыйымдар, тініп-жалынып сраулар болсын, айналадаылар оны спирт ішімдік ішуге, нашаорлыа арсы тра алмайды.Біра жасырын суицид тріне алкоголь мен нашаорлы ана жатпайды. Оан кез-келген кйреуге апарып соатын рекеттер де жатады. Жасырылан немесе тікелей емес суицид – бл з-зіне ол жмсауды бркемеленген трі. Оны серінен адам зіні санасында немесе санасынан тыс лімге байланысты рейі арылы з-зін кйреуге кеп соатын рекеттер нтижесінде (немесе сырты кштер, кбінде зі арандатып жасаан) кз жмады.
Шын мнісінде, жасырын суицид кезінде лімге тура адамдар жасалынбайды, тек келешекте болатын лім шін орыныш-рей болады. Бндай ойлармен мір срген адам туелділікке тап болып, немесе апат рбаны, экстремалды спорт тріні атысушысы ретінде крініс табады.
Жасырын суициденттерді киллер, рт сндіруші, тарушы, клікті жылдам жргізетіндер, шылымды кп шегетіндер, те толы адамдар арасынан табуа болады. Тірі кезінде осылар жаындарына з орыныштары, кйзелуі жайлы айтпайды, сондытан туыстары оны суицидке байланысты проблемалары бар деп ойламайды.
Адам белгілі бір нрсеге атты кйзелгенде жне ол за уаыт бойы боланда стресстік сезімдерге душар болады.Стресс те ауыр психологиялы жадайда ауіп атер тнгенде,іс рекетті те ауыр да жауапты кезеде,л уата жне аыл ойа салма тскенде пайда болады.
Профилактика.
Адын алу шарасын 2ге блуге болады: Олар: біріншілік жне екіншілік профилактика. Біріншілік профилактика 3 жне одан да кп суицидтік ауіп факторлары бар, ауіп тобындаы балалар мен жасспірімдерге баытталады. Біз бл балалар міндетті трде суицидтік рекеттер жасайды деп айта алмаймыз. Біра, суицидтік факторларды кешеніні болуына байланысты, осы топтара профилактикалы шаралар жргізу керек.
Суицидтік рекеттерді біріншілік профилактикасы:
• Адамдарды леуметтік мірін алыптастыру;
• Суицидальді рекеттержасауа алып келетін факторларды жою;
• леуметтік бейімделген тлаларды трбиелеу;
Екіншілік профилактика:
• ауіп факторларын анытау жне девиантты рекеттерді ртрлі формалары бойынша «профилактикалы тізім» топтарын анытау;
• Нервтік-психикалы бзылыстары бар тлаларды ерте жне белсенді анытау;
• Аныталан аурулар мен психикалы бзылыстарды медициналы коррекциялау.
азіргі заманы суицидологтарды пікірінше, суицидтік рекеттерді кешенді профилактикалы бадарламасы мына масаттара негізделуі тиіс:
• зін зі лтіруге потенциальды аупі бар жадайларды уаытында анытау;
• Белгілі бір трындар арасынан суицидтік рекеттерді ерте анытау;
• Диагностикалы сратарды шешу жне ажетті профилактикалы шараларды олдану;
• Суицидтен кейінгі жадайды емдеу, леуметтік-ебектік реадаптация;
• зін зі лтіру жадайлары мен ірекеттерін тіркеу жне тізім жасау;
• Трындар арасында психогигиеналы ке шаралар жргізу.
леуметтік педагог пен леуметтік ызметкер міндеттері; суицидтік рекеттер алыптасатын леуметтік жадайларды зерттеу, жне алынан білімдерге байланысты тиімді профилактикалы шараны тадау.
Ішкі істер мшелері міндеттері: ыты сратар бойынша консультация жргізу, ыты білім беру.
ауіп топтарына наты диагностикалы зерттеулер жргізу ажет, себебі бл психологопедагогикалы жргізуді бір блігі болып табылады. Келесідей дістер олданылады:
• Патохарактерологиялы срастыру (Личко);
• Фрустрациялы толеранттылы сауалнамасы (Розенцвейг);
• Суицидтік ауіп сауалнамасы (СС);
• леуметтік-психологиялы адаптацияны анытау (Роджерс-Даймонд);
• реу дегейін зіндік баалау шкаласы (Спилбергер-Ханин);
• Агрессияны анытау (Бас-Дарк).
Біріншілік профилактикада психологты міндеті:
- баылау мліметтері, диагностика, малімдер шаымдары, ата-аналарды срастыру арылы ауіп тобындаы жасспірімдерді анытау.
- Патохарактерологиялы ерекшелікті, урей мен агрессияны дегейін, дезадаптация дрежесін, суицидке ауіп дегейін баалауа ммкіндік беретін осымша диагностика жргізу.
- Консилиум жмысына атысу.
- Баланы отбасымен жмыс жасау.
- Педагогтар мен ата-ананы жне баса да мамандарды кездесуін йымдастыру, т.б.
Суицидтік факторлары айын жасспірімдерге осымша Сильверді «оианы баянда» проективті сауалнамасын сынуа болады. Бл діс эмоциональды жктеме мен рекеттерді мнін крсетеді. Егер отбасында реабилитациялы ресурстар болса, кмектесуге тырысса, алкоголизация болмаса, педагог-психолог зі суицидтік проблеманы шеше алады. Егер олайсыз, алкоголизацияланан отбасы болса немесе отбасыны бір мшесінде психиатриялы диагнозы болса, педагог-психолог зі кмектесе алмайды. Бндай жадайда жауапкершілікті медиктермен, леуметтік педагогикалы орталытар мамандарымен жне т.б. блісу керек
Орытынды
зіне-зі ол жмсау азіргі тада жастар арасында кп кездеседі. Ол рас. Заманны аымына арай оамда болып жатан згерістер мен сан трлі иындытар бала психологиясына кері сер етуде. Мселен , байлы пен шайлы дегендей, ата - ананы кндіз-тні бала асырау масатанда тынбай ебек етуі, трбиеге кіл блмеуі. Соныдатан мені айтарым , ана ызымен сыр блісіп, оларды тпелі кезеде олдап, барлы мінезіндегі згерістерді ескеріп отыруы ажет. ке болса лына жасына байланысты ерекшеліктер, алашы махаббат сияты, кіліне тскен аяуларды сейілтуге зор лес осу керек. Бала мірдегі е ымбат байлы екенін естен шыармаан абзал.
Пайдаланылан дебиеттер
- Интернет материалдары: https: //bibox.kz: https://kk.wikipedia.org
- Б.Б.Жарбосынова, .М.дияров «психиатрия»
- Н.М.Жариков, Л.Г.Урсова, Д.Ф.Фетининин, К.Т.Срсенбаев «психиатрия»