Радиоактивті алдытарды сатау жне залалсыздандыру

 

Радиациялы алдыты классификациясы жне клемі: Радиациялы алдытар р трлі белгілеріне байланысты классификацияланады.

Агрегатты кйіне байланысты сйы, атты жне газ трізді болып блінеді.
Сйы радиациялы алдытар активтілік дрежесіне байланысты ш класа блінеді:
— 1 класс – активтілігі тмен радиоактивті алдытар, активтілігі 3,7 х 10 7 Бк/м 3 – а дейін.
— 2 класс – активтілігі орта радиоактивті алдытар, активтілігі 3,7 х 10 7 – 3,7 х 10 13 Бк/м 3 аралыында.
— 3 класс — активтілігі жоары радиоактивті алдытар, 3,7 х 10 13 Бк/м 3 жоары.
Бірінші кластаы радиоактивті алдытара негізінен дезактивационды пунктегі аынды сулар жне т. б. жатады. Активтілігі жоары радиоактивті алдытара рамында радионуклиді бар ндірісті соында алатын алдытар жатады. Экалогиялы жаынан ауіп тндіретін зауыдтар болып табылады.
атты радиациялы алдытарда ш топа блінеді:
— 1 топа – активтілігі 7,4 х 104 – 3,7 х 106 Беккелерк/м 3;

— 2 топа – активтілігі 3,7 х 106 – 3,7 х 109 Бк/м 3;

— 3 топа – активтілігі > 3,7 х 109 Бк/м 3.

атты радиациялы алдытара жататындар:

1) жанбайтын алдытар : металлдар, шыны, керамика, рылыс алдытары жне т. б. Бл трді алдытарыны рамына сонымен атар тара кіреді (включает также тару) яни радиоактивті препарпттарды апттау шін олданатын ап, олданыса жарамсыз ралдар, инситрументтер, машиналарды детальі, металды жиаз, металды рылыс конструкциялары, штукатурка жне баса рылыс материалдары, кейде ірігабаритті (крупногабаритные) конструкциялар жне ралдар.
2) Жаныш алдытар : ааш, пластмасса , резина, полихлорвенильді нім, текстиль жне т. б, жатады. Мндай типтегі алдытара сонымен атар олдануа жарамсыз ааш жне пластмассадан жасалан ралдар, жиаз, арнайы киім, ааз, ааштан жасалан рылыс конструкциялары жатады.


Активтілігі орта жне тмен радиоактивті алдытарды млшері мен клемі жоары. Ресейде шамамен 2000 жылы радиоактивті алдытарды млшері 1,5 млн м 3, ал АШ — та 3,6 млн м3 болан.

АЭС-ті ядролы отыныны (ядерного топлива) 98,5% алдыа шыады. Бл алдытар радиоактивті німдер мысалы, плутоний, цезий, стронций жне т. б. Шыан алдытарды млдем жойып тастауа болмайды, оларды тек ана арнайы оймаларда сатайды. Егер уаттылыы 1000МВт 180 т отын реактор жиналса, онда бл 3 жыла жетеді. Онда белгіленген уаыта дейін АЭС аумаында 4 реактормен 700 т ндірілген отын жиналады. Егер авария болан жадайда бл глобальді экалогиялы проблема болып саналады. МАГАТЭ –ні млметі бойынша 2000 жылы дние жзінде 200 мы. т уран жиналан, оны тек ана 25% айта деуге болады.
Активті ортада тзілген ядролы реакторлар яни тритий, кміртек-14, криптон-85, йод-129 толыымен биосфераа тседі. Атом энергетикасындаы тритийді атмосферадаы алдыы КСРО-да 1985 жылы 3,5 рет мамандарды есептеп ойан шегінен асып кеткен жне 2 рет континенттегі зендердегі млшеріде белгіленген шектен асан. Криптон-85 негізінен атмосферада жасанды трде ана болады. Тек 1985 жылы оны ндірісі сонымен атар шыаратын алдыы 500 мы рет атмосфераны рамындаы табии трімен салыстыранда тепе – тедігі бзылан. Сонымен атар лкен ауіп тндіретіндерді атарына ндірістегі жне атом объектілеріндегі авариялар.
Ресейде негізгі мселелерді бірі скери рамдаы (боевого состава)атом су асты кемелерін (АПЛ) экспулатация жне айта жндеу кезінде тзілетін радиоактивті алдытарды бейтараптау болып отыр.Мамандарды айтуы бойынша мндай радиоактивті алдытарды сатауа оймалар жетіспейді, ал бар оймаларды жадайы те нашар.
Рдиоактивті алдытарды залалсыздандыру жне кму.
Жалпы принциптер: Радиоактивті алдытарды теіздердегі радиоактивті зираттара кмеді. Ресейде бл діс атомды флоттарды пайда болуымен байланысты. Радиоактивті алдытарды зираттара кму 1959 жылдан бастап жйелі трде 1992 жыла дейін жаласты. Бл зираттар Балтийский, Баранцев, Белый, Краско аудандарында жне Охотский жне Японский зендерінде жне жартылай Камчатка аралында орналасан.
Берілген млімет бойынша (В.В.Довгуша ) 1964 жылмен 1991 жыл аралыында солтстік зендерде активтілігі тмен жне орта, атты радиоактивті алдытар салынан 4900 контейнер шктірілген. Ресейді шыыс жаалауларында яни Японский жне Охотский зендерінде 1986-1991 жылдары активтілігі тмен жне орта атты радиоактивті алды салынан 6 868 контейнер кмілген. Сонымен атар 38 кеме жне 100 ірігабаритті объект шктірілген. Оларды жалпы активтілігі мамандарды баалауы бойынша 22,2 мы. Кюриге сйкес келеді.Отыз жыл ішінде атомды флоттарды экспулатациялау кезінде солтстік теіздерге 100 мы. м 3 сйы радиоактивті алды тскен, активтілігі 24 мы. Кюриден кем емес.

 

Теіздегі радиоэкалогияны баылау шін тек 1992 жылы йым рылды. Бан дейін баылауды тек зираттардан 50-100км ашытыта жргізген. Біра контейнерлер шктірілген зираттарда жиырма жылдан бері баылау жргізіліп келеді. Жргізіп жатан баылаулар радиоактивті алдытарды аптап тран сырты абатты ай уаыта дейін тзетінін жне радионуклидтерді теіз ортасына ашан шыатынын наты анытап бере алмайды.
АШ – та радиоактивті алдытарды теіізге тасталан млшері 1946-1970 жылдары 86 мы. контейнер тасталан, активтілігі шамамен 95 мы. Кюри.1971-1983 жылдары радиоактивті алдытарды скери жне бкіл лемдік атомды нерксіптер яни Бельгия, Англия. Нидерланды, Швейцария, Франция, Швеция, Италия, ГФР, Япония, Отстік Кореяны нерксіптері теіздерге тастаан. Есептеулер бойынша 1967-1992 жылдар аралыында Атылант мхитында 188188 т контейнерге салынан жне 94603 т контейнерге салынбаан радиоактивті алдытар кмілген. Оларды активтілігі шамамен 1 млн. Кюри.
1976 жылы ткен шінші халыаралы конференцияда аиом энергиясын олдану барысында радиоактивті алдытарды экалогияа зиян келмейтіндей етіп кму туралы сыныстар аралды. Соны ішінде тек ана екеуі ана ауіпсіз болып табылды.
1. Капсула трізді ошаулап кму. Бл техналогия радиоактивті алдытарды шыны трізді кйге ткізіп (сйы шыныны ю нтижесінде), цементпен араластырып соынан кррозияа тзімді контейнерлерге салып, теіз тбіне тастайды.
2. Активтілігі тмен радиоактивті алдытарды жай ( разбавленном) трде кму.
АЭС жне скери — нерксіп комплексіне атысы жо муниципальді радиоактивті алдытарды кму дістері цементтеу, шынылау, битондау, керамикалы камераларда жау, арнайы оймаларда сатау болып табылады.
Арнайы комбинаттарда жне кму пунктерінде радиоактивті алдытарды минимальді алыпа дейін пірестейді. Пірестелген заттарды алып пластикалы бочкалара салып, стінен цемент ерітіндісін яды жне 5-10м тередіктегі арнаийы оймалара (зираттара) апарып кмеді. Ал баса техналогиясы радиоактивті алдыты жаып, клін бочкалара салып, цементтеп хзираттара апарып кмеді.
Сйы радиоактивті алдытарды утилизациясы шін шынылау дісі олданылады. Шынылау дісінде 1250-1600 0 С температурада гранулирленген шыны тзіледі, сосын оны да цементпен араластырып, бочкалара орналастырады, кейін зираттара жібереді. Біра мамандарды айтуынша бочкаларды за саталуы кдік туызады.
Ресейде 20 шаты арнайы комбинаттар жне муниципальді алдытарлы кметін пунктер бар. Оларды бірі — НПО «Радон» деп аталады, Москвадан 100км ашытыта орналасан. Жылда 3000м3 атты жне 350м3 сйы радиоактивті алдытарды айта ндіреді.
Радиоактивті алдытарды зираттара тасымылдау арнайы автомашиналарда жргізіледі.
1993 жылы мемлекетте бірінші рет радиоактивті алдытарды кму орны жне андай діспен кму керек екендігі туралы за шыарылды, ол за «радиоактивті алытарды кму кезінде оршаан ортаны орауды экалогиялы баылау» деп аталады.
Активтілігі жоары радиоактивті алдытарды за уаыт сатау.
МАГАТЭ радиоактивті алдытарды атты кйде сатау тиімді деп санайды.
Заманауи активтілігі жоары радиоактивті алдытарды кмуге арналан зират дегеніміз не? Ол вертикальді шахтадан, горизонтальді корридордан жне кму шін арнайы жабдыталан блмеден трады. Еденде канистирлерді сатау шін арнайы шурфтар орналасан, канистирлерді ара ашытыы 10-50м болуы керек. Оларды бір-біріне жаын орналастыруа болмайды, себебі жаын орналасаннан апат болуы ммкін.
Активтілігі жоары сйы алдытарды сатау арнайы бактерде жргізіледі. Оларды арнайы бетонды камераларда орналастырады, ммкін болатын апатты болдырмау шін резервуарларды немі ауамен желдетіп трады.