Бап. Кәмелетке толмаған адамды қылмыстық құқық бузушылықтар жасауға тарту

1. Он сегіз жасқа толган адамның кәмелетке толмаган адамды ңылмыстық құқық бүзушылықтар жасауга тартуы -

2. Ата-анасы, педагог не кәмелетке толмаган адамды тәрбиелеу жөніндегі міндеттер Қазаңстан Республикасының заңыиен жүктелген өзге адам жасаган дәл сол іс-әрекет -

3. Осы баптың бірінші немесе екінші бөліктерінде көзделген, күш қолданып немесе оны қолдану қатерін төндіріп жасалған іс-әрекеттер -

4. Осы баптың бірінші, екінші немесе үшінші бөліктерінде көзделген, кәмелетке толмаган адамды ауыр немесе аса ауыр қылмыс жасауга тартуга байланысты іс-әрекеттер -

5. Осы баптың бірінші, екінші, үшінші немесе төртінші бөліктерінде көзделген, кәмелетке толмаган адамды қылмыстық топтың қылмыстық әрекетіне тартуга байла-нысты іс-әрекеттер -

Кәмелетке толмаған адамды 18 жасқа толған адамның қылмыстық қүқық бүзушылық іске тартуы жеке қылмыстық қүқық бүзушылық қүрамы ретінде қарастырылады.

Қылмыстың тікелей объектісі - кэмелетке толмағандардың бірқалыпты дамуы жэне оларға дұрыс тэрбие беру шарттары болып табылады.

Қылмыстың жэбірленушісі - 18-ге толмаған адам, яғни кәмелетке толмағандар.

Қылмыстық құқық бұзушылық объективтік жағынан алғанда эр түрлі әдістер (тэсілдер) қолдана отырып кэмелетке толмаған адамды қылмыстық іске тарту арқылы жүзеге асырылады.

Кәмелетке толмаған адамды қылмыстық құқық бұзушылық іске тарту деп 18-ге толмағандарды қылмыстың тікелей орындаушысы немесе өзге де көмектесушісі болуға жігерлендіруге, ынтасын, шешімін қоздыруға бағытталған іс-әрекеттерді айтамыз. Қылмыстық құқық бүзушылық іске тартудың эдісі заңда тікелей көрсетілмеген, бірақ ол эртүрлі жолмен жүзеге асырылуы мүмкін. Бұ_л эрекет көбінесе психикалық эдістерді қолдану арқылы (қорқыту, уэде беру, алдау) немесе басқа да тэсілдерді қолдану арқылы жүзеге асырылады. Кэмелетке толмаған адамдарды үрейлендіру немесе оларды басқа бір қолайсыз жағдайларға қалдыратын эрекеттер жасаймын деген эрекеттер арқылы, олардың психикалық санасына эсер етулер қорқыту деп табылады. Қорқыту ауызша, жазбаша, телефон арқылы, дене қимьшын көрсету арқылы жүзеге асырылуы мүмкін жэне мұндай қорқытулар жэбірленушінің тікелей өзіне немесе оның таныс адамдарына білдірілуі хақ.

Субъектінің болашақта кэмелетке толмағандарға белгілі бір жэрдем көрсетуге (оқуға түсіруге, жүмысқа түрғызуға немесе оларға басқадай игіліктер жасауға міндеттемелер алуы) уэде беру деп танылады.

Кэмелетке толмағандар үшін мэні бар мэліметтерді немесе мэн-жайларды қасақана айтпау немесе олар жөнінде үн қатпау арқылы оларды жаңылыстырып қоғамға қауіпті іс-эрекетті істеуге тартуды алдау деп түсінген жөн. Мысалы, ересек адам кэмелетке толмаған адамға көрші үйден өзіне тиісті жүкті жол бойына жеткізуді өтінеді, нэтижесінде ол бөтеннің мүлкін үрлауға көмектескенін бір-ақ біледі. Кэмелетке толмаған адамды басқа да тэсілдермен қылмыстық қүқық бүзушылық жасауға тартуға, оларды иландыру, сатып алу, оларды зүлымдық, қараниетті іс-әрекеттерді істеуге жігерлендіру, бопсалау, материалдық тэуелділік жағдайын пайдаланып қалу т.с.с. эрекеттер жатады.

Жоғарыда көрсетілген тэсілдерді қолданғанымен кэмелетке толмағандар қылмыстық қүқық бүзушылық іс-әрекетке баруға қарсылық білдірсе, онда кінэлінің іс-эрекеті кэмелетке толмаған адамды қылмыстық құқық бүзушылық іске тартуға оқталғандық ретінде сараланады.

Қылмыстық қүқық бүзушылық формальдык құрамға жатады. Ол кэмелетке толмағандарды қылмыстық қүқық бүзушылыққа тарткан уақыттан (яғни 18-ге толмаған адамның оған келіскен сэтінен бастап) аяқталған деп табылады.Ч^ылмыстық кодекстің 132-бабының 1-тармағы бойынша онша ауыр емес, ауырлығы орташа қылмыстарды істеуге кэмелетке толмағандарды тартканы үшін ғана жауаптылық көзделген. Субъек-тивтік жағынан ҚК-тің 132-бабында көзделген қылмыс тек қана тікелей қасақаналықпен істеледі. Кінэлі адам эр түрлі тэсілдерді қолдана отырып жасы 18-ге толмағаны өзіне анық адамды қылмыстық іске тартқанын сезеді, біледі жэне соны жүзеге асыруды тілеп эр түрлі эрекет жасайды. Қылмыстык ниет жэне мақсат эртүрлі (кек алу, қызғаныш, пайдакүнемдік, басқа да зұлымдық ниеттер) болуы мүмкін. Бұлардың іс-эрекетті саралауға эсері болмайды, бірақ жаза тағайындағанда есепке алынады.

Қылмыстың субъектісі - занда тура атап көрсетілгендей кэмелетке толмаған адамды қылмыстық іске тартқан жасы 18-ге толған адам. Кэмелетке толмаған адамның екінші бір кэмелетке толмаған адамды қылмыстық іске тартуы бұ_л қылмыс құрамына жатпайды.

Ата-анасы, педагог не кәмелетке толмаған адамды тэрбиелеу жөніндегі міндеттер өзіне заңмен жүктелген өзге адам жасаған нақ сол эрекет - осы қылмыстың ауырлататын түрі болып табылады (ҚК-тің 132-бабының 2-тармағы). Көрсетілген адамдардың кэмелетке толмаған адамдар жөніндегі құқықтық жағдайын пайдаланып, осы іс-эрекеттерді істеуі қылмыстық қүдық бүзушылықтың қоғамға қауіптілігін едәуір ұлғайтады. Ата-аналарды анықтау Қазақстан Республикасының неке (ерлі-зайыптылар) жэне отбасы туралы 2011 жылы 26 желтоқсанда қабылданған Заңына сэйкес шешіледі.

Педагог деп тэрбие немесе оқу процесімен айналысатын адамдар танылады. Пе-дагогті қылмыстың субъектісі деп тану үшін оның жү_мыс істейтін оқу орындарының түрі (жоғары оқу орындары, мемлекеттік немесе мемлекеттік емес), нысаны (күндізгі, сырттай, кешкі) ешкандай әсер етпейді.

Кэмелетке толмаған адамды тэрбиелеу жөніндегі міндеттер өзіне жүктелген өзге де адамдарға қорғаншы, қамқоршы, асырап алған ата-аналар, мектепке дейінгі балалар мекемелерінің тэрбиешілері, Бұлардан басқа заңмен тэрбиелеу міндеті тікелей жүктелген - жақын-туыстары, ағасы немесе апасы, эжесі немесе атасы жатады.

Осы баптың бірінші немесе екінші тармақтарында көзделген, күш қолданып неме-се оны қолданамын деп қоркытып жасалған эрекеттер (132-баптың 3-тармағы) - осы қылмыстық қүқық бұзушылықтың тағы бір ауырлататын түрі болып табылады. Мұндағы күш көрсетуге жеткіншекті қылмыс істеуге ықпал ететін тэсілдерді қолдану жолымен, яғни оны сабау, оған жеңіл жэне орта дэрежелі жарақат келтіру арқылы қылмыстық қү-қық бұзушылық істеуге көндірулер жатады. Егер мүлдай тэсілмен жэбірленушіге ауыр дене жарақаты келтірілсе немесе өлімге экеліп соқса, онда кінэлінің эрекеті қылмыстық кұқық бұзушылықтардың жиынтығы бойынша саралануға жатады. Күш қолданамын деп қорқыту - өлтіремін, денеңе жарақат келтіремін, жаныңды қинаймын, өртеймін деген шын мэнінде іске асатын нэрсе жэбірленушіге тікелей психикалық эсер ететін сөздерді кінэлінің айтуы жатады.

Осы баптың бірінші, екінші немесе үшінші тармақтарында көзделген кэмелетке толмаған адамды ауыр немесе аса ауыр қылмыс жасауға тартуға байланысты әрекеттер (132-баптың 4-тармағы) көрсетілген қылмыстың ауырлататын түрі болып табылады. Ауыр немесе аса ауыр кылмыстардың түсінігі Қылмыстық кодекстің 11-бабының 4, 5-тармақтарында берілген.