Бап. Автомобильді немесе өзге де көлік қуралын жымқыру мақсатынсыз қуқыққа сыйымсыз иеленіп алу
1. Автомобильді немесе өзге де көлік қуралын жымқыру мақсатынсыз қуқыққа сыпым-сыз иеленіп алу (айдап кету) -
2. Мынадай:
1) адамдар тобының алдын ала сөз байласуымен;
2) бірнеше рет;
3) өмірге немесе денсаулыққа ңауіпті емес күш қолданып не сондай күш қолдану ңатерін төндіріп жасалган дәл сол іс-әрекет -
3. Осы баптың бірінші немесе екінші бөліктерінде көзделген, қылмыстық топ жасаған не ірі залал келтірген іс-әрекеттер -
4. Осы баптың бірінші, екінші немесе үшінші бөліктерінде көзделген, өмірге немесе денсаулыққа ңауіпті күш қолданып не сондай күш ңолдану қатерін төндіріп жасалган іс-әрекеттер -
Бұл қылмыстық құқык бұзушылық кздэамы көп объектілі болып табылады.
Қылмыстық құқық бұзушылықтың негізгі тікелей объектісіне - меншіктің нақты ны-саны, ал қосымша тікелей объектісіне адамның денсаулығы жатады. Көлік қозғалысы мен оларды пайдалану ережелерін бұзу объектісі осы нормамен камтылмайды, сондықтан да автомобильді немесе өзге де көлік құралдарын өз бетінше айдап экету барысында кінэлінің эрекетінен Қылмыстық кодекстің 345-бабында көрсетілген зардап орын алса, онда оның әрекеті қылмыстық құқық бұзушылыктардың жиынтығы бойынша саралануға жатады. Бұл жерде заң шығарушы көлік құралдары иелерінің құқықтарының бұзылуына ерекше мән бере отырып, осы іс-эрекетті меншікке қарсы қылмыстық құқық бұзушылыққа жатқызу арқылы жеке адамның мүддесін қорғау идеясына артықшылық берілгені өзінен-өзі түсінікті. Бұл қылмыстық құқық бұзушылықтың құрылымдық бел-гісі — оның заты болып табылады. Осы қылмыстық кұкық бұзушылық құралының заты-на автомобиль жэне өзге де көлік құралдары жатады. Өзге де көлік құралдарына трак-торлар, мотоциклдер жэне өзге де өздігінен жүретін машиналар (жол, құрылыс немесе ауылшаруашылық машиналары), басқа механикалық көлік құралдары (комбайн, авто-грейдер, асфальт төсегіш) деп түсініледі. Теміржол, эуе немесе су көлігі (шағын су ке-месі, моторлы қайық, байдарка, яхтадан баскалары) осы көрсетілген қылмыстық құқық бұзушылық қүралының заты болып табылмайды, аталған көлік құралдары басқа арнаулы қылмыс құрамының заты (344-бап) болып табылады.
Айта кететін бір жэйт қарастырьшып отырылған 200-баптағы қьшмыстық қүдық бұзушылық құрамының заты болып өздігінен жүретін, моторлы механикалық көлік құралдары ғана танылады. Мотормен жабдықталмаған көлік құралдары (велосипед, ат көлігі) Бұл қылмыс құрамының затына жатпайды. Сондай-ақ жол қозғалысы ережесі-не сэйкес двигателінің жұмыс сыйымдылығының көлемі 50 сантиметрден аспайтын, жылдамдығы сағатына 40 км аспайтын көліктер де механикалық көлік құралдары болып табылмайды (мысалы, мотовелосипед).
Объективтік жағынан қылмыстық құқық бұзушылық эрекет арқылы - автомобильді немесе өзге де көлік құралдарын талан-таражға салу мақсатынсыз заңсыз иелену (айдап кету) арқылы жүзеге асырылады.
Көлік қүралдарын оларды тұрған жерінен, оның иесінің немесе өзге де иеленушінің иелігінен, уақытша кінэлінің пайдалануына немесе иелік етуіне өтуін иелену дейміз.
Иелену эр түрлі тәсілдер арқылы жүзеге асырылуы мүмкін: ашық немесе жасырын, алдау арқылы, күш қолдану немесе қолданбай, қолмен итеріп экету, басқа көлікке тіркеп алу т.б. Көлік құралдарының тұрған жері эр түрлі болуы мүмкін: гараж, ашық тұрақ, көше, кәсіпорын, ұйым, мекеме аумағы, уақытша тұрақ жэне т.б.
Көлік құралдарын кез келген тэсілмен тұрған орнынан жылжыту иелік етудің аяқталғанын білдіреді. Автомобильдің немесе өзге де көлік құралдарының кабинасына айдап экету мақсатымен кіріп, оны от алдырмақшы жэне басқадай эрекеггерді істеуі осы қылмыстық құқық бұзушылық құрамын істеуге оқталғандық деп танылады.
Автомобиль немесе өзге де көлік құралдарын талан-таражға салу мақсатынсыз заңсыз иеленуде қылмыстық құқық бұзушылықтың осы заттары бөтеннің меншігіне жатуы ке-рек. Яғни кінэлі адамның өздігінен оны пайдалануға ешқандай құқығы болмауы керек.
Осыған байланысты меншік иесінің отбасы мүшелерінің бірінің немесе пайдалануға рұқсаты бар басқа адамдардың көлік құралдарын оның иесінің қосымша келісімінсіз өз бетінше пайдалануы қылмыстық құқық бұзушылық құрамына жатпайды. Сондай-ақ осы көліктің штаттағы жүргізушісінің де көлікті басшысының келісімінсіз өз бетінше пайда-лануы айдап экетуге жатпайды. Егер мұндай эрекетті көлікті жүргізуден аластатылған адам істесе, онда оның эрекеті 200-баптың құрамын құрайды.
Автомобильді немесе өзге де көлік құралдарына иелік ету аса қажеттілік жағдайында, қылмыскерді ұстау барысында немесе ауыр науқасқа көмек көрсету үшін пайдаланылса, онда бұл эрекет қылмыстық қрсьщ бұзушылық деп саналмайды.
200-баптың бірінші тармағында қылмыстық құқық бұзушылықтың істегені үшін субъ-екті болып 16-ға толған, ал қалған бөліктеріндегі (II, III, IV) қылмыс үшін 14-ке толған есі дұрыс адамдар танылады.
Субъективтік жағынан қылмыстық құқық бұзушылық тікелей қасақаналық арқылы жүзеге асырылады. Кінэлі адам өзінің эрекетінің қоғамға қауіптілігін жэне қүқыққа қайшылығын сезеді жэне оны істеуді тілейді. Егер адам бөтеннің көлік құралына иелік етуді сезбеген жағдайда, онда ол көлікті айдап әкеткені үшін жауаптылыққа тартылмай-ды.
Заңда автомобильді немесе өзге де көлік құралдарын жымқыру мақсатынсыз айдап экету деп көрсетілген. Егер кінэлінің ниеті автомобильді немесе өзге де иелік құралдарын жымқыруға бағытталған болса, онда оның әрекеті иелік етудің тэсіліне карай меншікке қарсы қылмыстық қү_қық бұзушылықтардың (6-тарау) тиісті баптары бойынша (200-бап-пен қосымша емес) тікелей саралануға жатады.
Егер кінэлінің ниеті автомобильді немесе өзге де көлік құралдарын жымқыруға емес, осы көлік қү_ралдарын пайдаланып басқа қылмыс істеуге бағытталса, онда оның эрекеті қылмыстардың жиынтығы бойынша 200-баппен жэне істеуге бағытталған қылмысына даярланғандық ретінде сараланады.
Автомобильді немесе өзге де көлік құралдарын айдап экетумен бірге оның детальда-рын, агрегаттарын, жекелеген бөлшектерін немесе онда болған басқадай бұйымдарды кінэлінің иелік етуі орын алған жағдайда, онда мұндай қылмыстық құқық бұзушылық ай-дап кету (200-бап) және бөтеннің мүлкін ұрлау (188-бап) бойынша, яғни қылмыстардың жиынтығы ретінде сараланады.
Көлік қүралдарын өз бетінше айдап экету жол қозғалысы жэне көлік құралдарын пай-далану ережелерін бұзумен үштасса, онда іс-эрекет қылмыстык құқық бұзушылықтардың жиынтығы ретінде ҚК-тің 200 жэне 345-баптары бойынша сараланады.
Егер көлік қүралдарын талан-таражға салу мақсатынсыз өз бетінше уақытша пайда-лану үшін айдап экетіп, одан кейін көлік Бұлдірілсе немесе жойылса, онда қылмыстық құқық бұзушылық үшін жауаптылық айдап экетумен бірге мүлікті Бұлдіргені немесе жойғаны үшін де бірге туындауы қажет.
Қылмыстық кодекстің 200-бабында көрсетілген қү_рамның ауырлататын, өте ауырла-татын (200-баптың 2, 3, 4-тармақтары) белгілері ұрлықтың (188-бап) осындай белгілері-мен өзара үқсас. Бірақта осы қылмыс құрамының күрылысына қарай оның өзіндік ерек-шеліктерін бейнелейтін кейбір белгілеріне тоқталып кетейік.
200-баптың 2-тармағының «2» тармақшасындағы осы қылмысты бірнеше рет жасауға, кінэлінің бірнеше көліктің ішінен біреуін айдап кету ниеті болып, оның біреуін от алдыра алмай, содан кейін екіншісін от алдырып айдап кетуі бірнеше рет жасалған қылмыстық құқық бұзушылық деп танылмайды. Яғни, былай айтқанда бір көлікті ай-дап экету мақсатымен бірнеше келікті от алдыруға эрекет етуі, осы қылмыстық қүқық бү-зушылықтың бірнеше рет істелу қүрамын түзбейді. Адамдар тобының сөз байласуы бойынша (2-тармақтың «1» тармақшасы) жэне қылмыстық топ (3-тармағы) болып ай-дап экетуді саралау қылмыстық құқық бұзушылыктың қатысудың ережелері бойынша жүзеге асырылады. Егер осы қылмыстық құқык бұзушылықтың қатысуға кеңес беру, техникалық көлік қүралдарын беру, істеген қылмысты жасыруға күні бү_рын уэде беру арқылы істелсе, онда қылмыстық құқық бұзушылықтың қатысушылардың әрекеті (айдап салушының, көмектесушінің) Қылмыстық кодекстің 29-бабына сілтеме жасала отыры-лып сараланады.
Өмірге немесе денсаулыққа қауіпті емес күш қолданумен не дэл сондай күш қолданумен қорқыту арқылы (200-баптың 2-тармағының «3» тармақшасы) жасалған қылмыстың түсінігі 191-баптағы осындай белгімен ұқсас. Өмірге немесе денсаулыққа қауіпті күш қолданумен не сондай күш қолданбақшы болып қорқытумен жасалған эрекеттердің түсінігі Қылмыстық кодекстің 192-бабында айтылған. Осыған орай Бұл қүрамдағы осы белгілерге арнайы тоқталып жатпаймыз. Күш қолданып көлікті өз беті-мен айдап кету эрекеттері 200-баптың 2 немесе 3-тармақтарымен сараланады, жеке адамға қарсы қылмыстық құқық бұзушылық жөніндегі басқадай баптармен қосымша сараланбайды. Осы іс-эрекетті істеуде жэбірленушінің өмірін жою фактісі орын алса, онда кінэлінің әрекеті осы көрсетілген баппен жэне 99-бап (1 немесе 2-бөлігі) бойынша сараланады.