Сурук бэлиэтин уратытык туттуу
Элбэх туочуканы айар ньыма быһыытынан туттуута.
Мандар Уус атын суруйааччылартан уратыта элбэх туочуканы таба туттуута буолар. Кини бу сурук бэлиэтинараастан туттар эбит. Холобур, этии бутуутэ, этии инньинэ, биирдиилээн тыл инньигэр уонна кэннигэр.
Кинигэ олугун иннигэр уонна кэннигэр туруоруута
Элбэх туочуканы үксүн кинигэ олугун аатын иннигэр уонна кэннигэр туруорбут. Холобур:
1. ...Ай...
2. ...Дьай...
3. ...Айыы сирэйдээх «абааһылар»...
4. ...Кэм Тыла...
5. ...Харыыта суох сүүрүк...
6. ...Уһуйуу...
7. ...Өспүт оһох кыыма...
8. ...Омук диэн Тыл...
9. ...Аарыктаах айан аартыга...
10. ...Айыы кэмэ...
11. ...Ытык Ыйытык...
12. ...Санаа эккирэтиитэ...
13. ...Холто буолбут арбаҕастаах...
14. ...Тиһэх олоҥхоһуттар...
15. ...Оҕо төрөтөр курдук...
16. ...Өҥ буор...
17. ...Тыл баайдаах...
18. ...Ситимэ быстыбатар ханнык... уо.д.а.
Мандар Уус кинигэтин олуга үксэ кэриэтэ маннык суруллубут. Ол гынан баран кинигэ иһигэр маннык бэлиэ улаханнык көстүбэт. Ол аата ааптар олук аатыгар ааҕааччы болҕомтотун тардар ньымата буолуон сөп. Эбэтэр Мандар Уус ойууһут буоларын быһыытынан элбэх туочуканы хойуутук туттар буолуон эмиэ сөп курдук. Ол гынан баран кинигэтин барытын элбэх туочуканан ойуулаабат, тоҕо эрэ үксүн аатыгар туттар эбит. Мандар Уус тыл, этии икки өттүнэн элбэх туочуканы туруорара баҕар саҕаланыытын уонна салгыы барыытын туһунан суруллар диэн өйдөбүллээх буолуон сөп. Холобур, ...Ай... диэн олукка, «Ай» диэн тыл хантан саҕаламмытын, тугу бэлиэтиирин, бу тылтан ханнык тыллар төрөөн-үөскээн тахсалларын быһаарар. Ол аата «Ай»диэн тыл саҕаланыыта уонна салгыыта диэн курдук өйдөнөр. Онон Мандар Уус-ойууһут элбэх туочуканы киэргэтиигэ эрэ туттубут буолбатах эбит.
Элбэх туочука этии бүтүүтэ, санаа ситэ этиллибэтэҕин бэлиэтэ
Элбэх туочуканы этии бүтүүтэ маннык этиилэргэ туттубутун холбурдаан суруйдум:
1. Төннүү курас тыына анаһыйан ааһыталыа...
2. Ити аата кини билиҥҥи киһи санаан да диэн санаатыгар баппат, өйдөөн да диэн өйүгэр киирбэт үгүс өйдөбүлүн уктан эргитэ, илдьиритэ сырыттаҕа – бэйэтэ Олоҥхо курдук...
3. Киһи дьулайар дьүһүннээх-бодолоох, итэҕэстээх-ордуктаах эбэтэр тоҥ ньирэйдэр төрууллэрэ мээнэҕэ буолбатах...Им-ньим, хабыс хараҥа...
4. Эрэл кыыма элэс гынан ааста...
5. Айанньыт барахсан биир кыымтан үрүҥ тыынын өллөйдөннөҕө...
6. Салгын салгын курдук, киһи тутуһан хаалара туох да суох. Ол
эрээри...
7. Ол да иһин өбүгэбит барахсан ичээн эттэҕэ, көрүүлэнэр күүстээҕэ, этиттэрэр идэлээҕэ, Айыы тыла уонна Ойуу тыла диэн икки тыллааҕа...
Бу элиилэргэ санаа ситэ этиллибэтэҕэр элбэх туочуканы туруорбут.Элбэҕи этиэхтээх эбит. Манна ааҕааччы салгыы бэйэтэ толкуйдуура наада.
Мандар Уус бу курдук этиилэрэ олус элбэх. Олортон биир ураты бэлиэтинэн үгүс этиилэрин туохтуур сэрэйэр киэбинэн түмүктүүрэ буолар.
Элбэх туочуканы туохтуур сэрэйэр киэбин кэннэ туруоруута
Холобур:
1. Aйгыр-силик айгырастаах Аар Айылҕата аһара кэрэтин алыс диэн сөҕөн, омунугар уһун омурҕан устата ууну омурдан туймааран турдаҕа...
2. Aй диэн Аан Тылын амалыйдаҕа...
3. Орто Туруу Дойду Олоҕун Улуу Тиһигин көстүбэт бөҕө ситимэ бысталанан, кылыы уһук кылаанынан кыҥаан турар Кылбар Ыйааһына сыыйа кэлтэйэн бардаҕа – аана суох алдьархай айаҕа аһылыннаҕа...
4. Сир Ийэ ньууругар олордохпут, оттон кини буоллаҕына төгүрүк эбээт уонна атын улуу күүстэр дьайыыларыгар бас бэринэн, Ыйыллыбыт Ытык Ыйааҕын толорон, Кэм-Кэрдии тухары устан эргийэн истэҕэ...
5. Онон көбүс-көнө диэн өйдөбүл баар да буоллаҕына, бэрт быстахтык, чыпчылҕан түгэнэ эрэ Кэм-Кэрдии Эргиирин кэрчигэр көстөн ааһар Кэриҥ буоллаҕа...
6. Тас Эйгэ Улуу Эргиирин Кэмэ Кэллэҕэ...
7. Билиҥҥи үөрэх этиитигэр уот-харахха сөп түбэһэр өйдөбүл – өйдөбүл эрэ буолуо дуо – арааһа хаһааҥҥыта эрэ умнуллубут Үрдүк Өй – Үөрэх биир эмэ кыыма кылам гынан аастаҕа...
8. Үрдүк Айыыларбыт урааҥхай оҕотун эргитиилээх эт мэйиилээн, имигэс илиилээн, бу Орто Туруу-бараанИйэ Дойдуга Ытык Ыйаахпытын толордун диэн, Ытык Аналын анаан, Ытык Иэһин төлөттөрөрө Олох олохтоотоҕо...
9. Бу Кэмтэн-Кэрдииттэн ылата тыл иччитэ Ытык Чыыбыстаан икки атах барахсаны Олох очурдаах-чочурдаах, түһүүлээх-тахсыылаах аартыгын устун сиэтэн дэллэритэн, Сайдыы Саҥа Эргиирин биир Эрэдэһинигэр таһаардаҕа...
10. Орто Дойду очурдаах-чочурдаах, эндиирдээх-эриирдээх Олоҕун суолун күөммүтүнэн тэлэрбитигэр, муннубутунан тыырарбытыгар муҥура суох күүс-күдэх, сэниэ биэрэн, эбэн эрдэҕэ...
11. Охтон-баранар мастаах, уолан баранар уулаах Орто Туруу Дьаҕыл Дойду диэн аат ааттаан олох олохтоотохпуна ордуга буолсу дуу?.. – диэн уһун толкуга түстэҕэ...
12. Олох биир Саҥа Эргиирин тырым кыыма буолан, Улуутуйар Улуу Эргиир биир садырымын хонноҕор-быттыгар хорҕойон, хараҥаҕа тыкпыт сырдыктыы чаҕылыс гыннаҕа...
13. Сир Ийэбит туналҕаннаах ньуурун уодаһыннаах сэрии сэбинэн үлтүрүтэ тэптэрэн, чымырыыт баас оҥорон, кутаа уотунан харааччы салатан, имириир тыыннааҕын, ибирдиир сэбирдэҕин имири эстэрбэтэҕинэ...
14. Бэйэтэ буоллаҕына үрдэ суох үөскээн, үрүҥ күн анныгар өрө анньан тахсыбыт күөх сирэмин тиһэх сэбирдэҕин, харыыта суох үөскээбит хамсыыр харамайын барытын хамыйа тардан ылан амсыырдаан бүтэрэн, үлтү кэһэн, үөдэн-таһаан оҥорон Үрдүк Айыыларын өһүргэппэтэҕинэ...
15. Кылыы уһугун да саҕа кылбар хамсаныыны кыраҕытык кыҥаан олордоҕо...
16. Күн сирин күөх ньаассын ньууруттан уллуҥах да саҕа сири ордорбот гына, кыта-кыйма курдук, кыама суох саба тунуйдахтара...
17. Тоҕотун Айбыт бэйэтэ билэн эрдэҕэ...
18. Аар Айылҕа Төрүт Тыла төрүттэннэҕэ...
19. Өрөөбүт уоһун өһүлэн санаатын сайгыырга, сурэҕин сорүүкэтэргэ таластаҕа...
20. Уйулҕатын хамсатынан сатыыр кырдьыгы булуннаҕа...
21. Үрдүк Айыылар бэйэлэрэ бэркэ диэн билэн олордохторо, бука, биһиги, билиҥҥи дьон, санаан да диэн, санаабыт дала ылбат быралыйар быдан дьылларыттан саҕаланнаҕа...
22. Аартыктаах айанын айаҕар дьэ таҕыстаҕа...
Мандар Уус үгүс этиилэрин бардаҕа, таҕыстаҕа, саҕаланнаҕа, булуннаҕа, таластаҕа о.д.а. тылларынан тумуктээтэ. Бардаҕа<бар+тах+а, тыл олоҕо бар-туохтуурга-тах сэрэйэр киэп сыһыарыыта эбиллэр, онно 3-с сирэй биир ахсаанын –а сыһыарыыта эбиллибит,ҕ дорҕоон х дорҕооннуун солбуйсар.Онон Мандар Уус туохтуур сэрэйэр киэбин этиитин бүтүүтүгэр элбэхтик туттубут эбит. Атын суруйааччы эбитэ буоллар барда, таҕыста, булунна, саҕаланна, таласта да диэн суруйуон сөп этэ. Ол аата Мандар Уус атын суруйааччылартан уратыта бу ньымата буолуон сөп. Бу ньыма эмиэ ааптар бөлүһүөктүү толкуйдааҕын бигэргэтэр.
Элбэх туочуканы эрэйии, эрэниисуолтаҕа туттуута
Бу сурук бэлиэтин Мандар Уус маннык этиилэргэ туттар:
1. Баҕар айаммыт суолун ыйдаҥардан биэрэн, олохпут хайысхатын таба туттарбытыгар көмөлөһөөрөй...
2. Бастатан туран, дьиэбит иһигэр, дьиэлээхтэрбитигэр, дьоммутугар-сэргэбитигэр, бэйэ-бэйэбитигэр сыһыаммыт истиҥ, аһаҕас, сиэрдээх, холку, намыын буолара буоллар...
3. Онон Олоҥхо сааһын кэмниир – Олох Аал Луук Маһын быластыырга холоонноох буоллаҕа буолуо...
4. Холобур, физика, химия дуу, математика дуу халбаҥнаабат өйдөбүллэрин Ийэ Өйбүтүгэр «саһаан курдук кыстаан» баран, туһалыах кэмэ кэллэҕинэ, наадалаахпытын тута, чопчу «сулбу тардан» ылан, үөрэнэрбитигэр, саҥаны айарбытыгар талбыппытынан туттуо этибит буоллаҕа...Дьэ, оччоҕо эрэ Удьуор Төрдүттэн тардыылаах, Олоҥхоһут өбүгэбит бэрсибит Ийэ Өйбүт күүһүн кытта аныгы сайдыы – наука, техника, компьютер, интернет эҥин кыахтарын ыкса дьүөрэлээн холбооммут, сайдыы саҥа аартыгын тэлиэ этибит
буоллаҕа...
5. Өссө биир үтүөтэ: инники кэрчиккэ этэн аһарбыппыт курдук, эт-хаан, күүс-уох өттүнэн көстө-биллэ ордук сайдыа…
Элбэх туочука ыйытыы кэннэ туруута
1. Кута-сүрэ суох кураанах тылы-өһү кумааҕыга тиһэн-тиһэн бараммыт: «Улуу Олоҥхобутун быыһаатыбыт, тилиннэрдибит,» – диэн түөспүтүн охсунарбыт сөбө эбитэ дуу, сыыһата эбитэ дуу?..
2. Быртахпытын-быдьарбытын барытын тулабытыгар силлии-хаахтыы, ыһа-тоҕо сылдьарбыт саха майгытыгар төһө сөп түбэһиэ эбитэ буолла?..
3. Үс Дойду үүрээннээх-аарааннаах, өрөгөйдөөх Олоҕун үөтэр Улуу Олоҥхотун хаһан-хаһан аан бастаан олонхолоон онолуйбутун аны кэлэн ким чопчу быһаарыа буоллаҕай...
4. Эбэтэр олоҕу айар улуу күүһэ көлбөнүйэн мөлтөөн-ахсаан бардын?..
5. Туохха тэҥнээн, төһөтүн-хаччатын быһааран эрэрбит буолла?..
6. Көр, Ийэ Тыл киһи олоҕор итинник сүдү суолталааҕын биһиги соччо баардыы гыммат эбиппит буолбат дуо?..
7. Эчи «ынырыгын» баҕаһын, саатар хагдарыйбыт тыл эҥин диэн ханалыта соҕус эттэххэ, арыый чэпчэки буолуо суоҕа этэ дуо?..
Бу холобурдарга Мандар Уус элбэх туочуканы ыйытыы бэлиэтин кэннэ туруорар. Ааптар саарбахтыыра көстөр. Ол аата кини бу кыһалҕалары быһаара сатыыр, ол туһунан күүскэ толкуйдуур. Бөлүһүөк киһи бу курдук саарбахтыыр диэн этэллэр. Бу ньыма көмөтүнэн кини дьону – ааҕааччыны бэйэтин толкуйдатыан баҕарара көстөр.Мандар Уус ыйытар, ол гынан баран барытын сиһилии быһааран биэрбэт.Ааҕааччы маны ааҕан, толкуйдаан, ырытан көрөн баран бэйэтэ быыһаарыныахтаах, эппиэтин булуохтаах.Мандар Уус ону ситиһээри ыйытыы бэлиэтин кэннэ элбэх туочуканы туруорбут буолуон сөп. Ол аата элбэх туочука оннугар эппиэт суруллуохтааҕын суруллубатах курдук.
Элбэх туочука синоним тыллар кэннилэриттэн туруута
Мандар Уус синоним тыллар кэннилэриттэн эмиэ элбэх туочуканы туруорбут. Холобур:
Көстүбэт...Иһиллибэт...Биллибэт...Сэрэйиллибэт...Таайыллыбат...
Бу тыллар суолталарын өйдөөн көрдөххө, манна киһи биэс билгэтэ киирбит: көстүбэт – хараҕынан көрөр, иһиллибэт – кулгааҕынан истэр, биллибэт - илии иминэн биллии, сэрэйиллибэт – бу киһи сэрэйэн көрөн (интуиция) билэр уонна таайыллыбат – диэн эмиэ сэрэйэн көрөн билэр дьоҕурга киирэр. Бу тыллар суолталарынан чугастар бары биир өйдөбүлү бэлиэтииллэр. Онон Мандар Уус тылы суолтатынан көрөн наардаан, биир өйдөбүлү бэлиэтиир тыллары түмэн кэнсиэпсийэ оҥорон таһаарбыт.
Күүһүрдүү бэлиэтин уратытык туттуу
Мандар Уус кинигэтигэр күүһүрдүү бэлиэтин үгүстүк туттар эбит. Олортон биир саамай ураты бэлиэтинэн тоһоҕолоон этии буолар. Холобур:
1. Өссө биирдэ өйдөөн ааһыаҕыҥ: оҕо олоҕун маҥнайгы Кэмигэр киһи-аймах олорбут олоҕун суолун батан барар диэтибит, оччотугар кини олоҕор ити Кэмнэргэ биир мүнүүтэ(!) да хас эмэ үйэлээх сайдыы суола суолталаах буолбат дуо!
2. Дьэ, бу «хасааһын» сырдыга-хараҥата, үрүҥэ-харата хайа өттө хото баһыйара (!) хойукку олоҕор олус суолталаах буолар...
3. Эн киэҥҥэр кистэнэн, киһи-аймах саҥа үөскээн эрэр кэминээҕи олоҕун сайдыыта барыта ыга симиллэн (!) ааһан иһэрин, бука, сурэххинэн эрэ сэрэйэн эрдэҕиҥ, санааҕар батарбатыҥ чахчы.
4. Өскө табах тардар буоллаххына, кини састаабыгар түөрт тыһыынча (!) биэсэстибэ баар дииллэр, олортон улахан аҥаара буортулаах, сороҕо улахан буортулаах дииллэр үөрэхтээхтэр.
5. Дьэ, бу маннык сырдык-хараҥа охсуһар кэмигэр үс Ийэлэр (!) туруннулар!
6. Чыпчылҕан түгэнэ хамаанда Ийэ тылынан (!)туһааннаах иҥиирдэри хамсатан көмүскэнэр, көмүскүүр дьайыылары оҥорторор.
Мандар Уус күүһүрдүү бэлиэтин тоһоҕолоон этэр ньыма быһыытынан туттар эбит.Күүһүрдүү бэлиэтэ ускуопка иһигэр туруута (!) ааҕааччыга маны болҕой диэн суолталаах. Бу ньыматынан кини дьону-сэргэни үөрэтэр-такайар, өйдөөн-көрүҥ, толкуйданыҥ диэн санаатын этэр бэлиэтэ буолар.
Ыйытыы бэлиэтин уратытык туттуу
Ыйытыы бэлиэтэ туочука курдук этиини атын этииттэн араарар. Атына диэн, аата да этэринии, ыйытыы этии бүтүүтүн ыйар. Уус-уран айымньыга диалог быһыытынан күннээҕи кэпсэтиини суруйарга туох эмэ туһунан ыйытары бэлиэтииргэ ордук туттуллар. [«Саха тылын пунктуацията» кэтэхтэн үөрэнэр устудьуоҥҥа көмө босуобуйа. Дь. 2010c.]
Мандар Уус ыйытыы бэлиэтин туттуутун 3 бөлөххө наардаан көрдүм.
1. Ыйытыы бэлиэтин туттуута:
1. «Бу иннинээҕи Санааҥ Эрэдэһинигэр ити ханна мунньан сытыарбыт Хара санааҕын хостоон таһаардыҥ?» – диэн ыйытыаххыт.
2. Бу аата хайа диэки айаннаан иһэбитий?
3. Тугу туһаныа этибитий?
4. Тоҕо, туохтан манныкка кэллибит, ама бу биһиги хаайтарар муҥур муннукпут буолуо дуо?
5. Ханна барда өбүгэбит курдук үрдэ суох үгүс өйдөбүлү өйбүтүгэр хаһаанар сүдү кыахпыт, хаһан наада тирээтэр эрэ харыыта суох хостоон, уу сүүрүгүн курдук кутар уус-уран тылбыт-өспүт?
Мандар Уус «Кэм-Кэрдии Эргиирэ» диэн олугар ыйытыы туһунан олус интэриэһинэй этиилэри, бэйэтэ этэринэн «кыра дьиктини» суруйбут. Онно кини өр көрсүбэтэх дьоммутун көрсө түһээт солуута суох, киһи чопчу эппиэт биэрэ охсубат ыйытыыларын ыйытабыт диэн бэлиэтээбит. Холобур: «Чэ, холобур күнү быһа от охсон, ходуһаттан тахсан иһэр киһиттэн: «Хайа, төһө сылайдыҥ?» Эбэтэр тииһин туурдаран, бэйэтэ да арыычча тулуйан олорор эрэйдээхтэн: «Төһө ыалдьарый?»– диэн. Өр кэмҥэ көрсүбэтэх атаскын көрсө түһээт: «Төһө бэркэ олороҕун?» – диибит. Биирдэ санаан көрдөххө туохха да холоон, киһи дэбигис хоруйдуу охсубат ыйытыылара...» - диэн бэлиэтиир.
Мандар Уус этэринэн, ити ыйытыыларбыт улахан оруола, суолтата суох ыйытыылар эбит. «Киһи туохха тэҥнээн, мээрэйдээн маннык ыйытыыга хоруйдуу охсуой?» диэн суруйар. Ыйытыы тиэмэтигэр олус интэриэһинэй холобурдары аҕалбыт. Кырдьык да, санаан көрдөххө, киһи күлүөх боппуруостара курдуктар. Мээнэ киһи ити боппуруостары биэрэ туран толкуйдаан да, санаан да көрбөт. Онон, Мандар Уус олус дириҥ толкуйдаах киһи буоларын эмиэ көрдүбүт.
Кинигэҕэ диалог олус аҕыйах. Арай «...Көрөн буоллаҕа дии, көрөн...» диэн олукка 1965 сыллаахха Баайаҕа ТомторугарӨймөкөөҥҥө Өксөкүлээх Өлөксөйү кытта айаннаһа сылдьыбыт Сөдүөт Сэлэпсиэптиин кэпсэппитэ баар. Онтон аҕыйах холобуру ылан суруйдум:
– олоҥхоһуттары диигин дуу?
– Биллэр олоҥхоһуттары биири эмэ истибитиҥ дуу?
– Дьэ, оччоҕо ити үлүгэри хайдах барытын өйдөрүгэр илдьэ сылдьан, нойосуус ыллыылларый?
– Ол хантан көрөллөрүй?
2. Ыйытыы бэлиэтин кэннэ элбэх туочуканы туттуута:
1. Үрүҥ Айыы Тойон үс дойду олоҕун түстүүр, сүрүннүүр сүдү күүһэ – Удьуор Төрдө Аан Дайды үрдүнэн «арай биир үтүө күн» аһааҕыран, кэһиллэн, кэхтэн бардын?..
Бу холобурдары көрдөххө, Мандар Уус ааҕааччыны кытта кэпсэтиитэ көстөр. Ааптар утары олорон эбэтэр хаһан эрэ кэпсэппитин суруйбат, ол эрээри ааҕа олорон тэҥҥэ кэпсэтэр курдук өйдөбүл үөскүүр. Киһи кинигэни ааҕа олорон ааптар ыйытыытыгар эппиэти бэйэтэ булан ылыахтаах. Мандар Уус бу курдук ыйытыы этиилэринэн ааҕааччытын кытта ситими үөскэтэр, бэйэтин толкуйдатар ньымата буолуон сөп диэн түмүккэ кэллим.
2. Ыйытыы кэннэ күүһүрдүү бэлиэтин туттуута (?!)
1. Ыйытыы бэлиэтэ күүһүрдүү бэлиэтин кытта сэргэстэһэн ордук уустук бэлиэни үөскэтэллэр. Мандар Уус маннык хоһууласпыт сурук бэлиэтин айымньытыгар элбэхтэ туттубут. Холобур, маннык этиилэргэ көрөбүт:
2. Сир Ийэбит килбиэннээх ньуура төһөтө уу буоларын миигиннээҕэр ордук Эһиги бэйэҕит билэҕит, хайа уонна биһиги бэйэлээхтэр оччо- бачча кытаанахпыт дэһэ-дэһэ кыадьах-иэдьэх хаамаахтыыбыт да, эппит-сииммит уонтан сэттэ өлүүкэтэ ууттан турар буолбатах этэ дуо?!
3. Дьэ уонна: уу-хаар һаҥалаах, устар ууну һомоҕолуур уус-уран тыллаах, һанаалаах, улаҕалаах өйдөөх, устата муруннаах урааҥхай оҕото уу-һаха аатыран айыллыбатахпыт дуо?!
4. Ол да буоллар, туулаан ылбыт балыгым «этиһэ» сыттаҕына этим салаһаарай?!..
5. Оттон билигин төттөрү Ийэ Тылбытын Кэм Тылыгар сыһыара сатыыр курдук буоллубут буолбаат?!
6. «Хантан, хаһан оҕобут маны барытын билэ-көрө охсубутай?!» – дэһэн соһуйааччыбыт.
7. Сахалыы да санаан көрдөххө, тирэҕэ суох, салгыҥҥа ыйанан тураммыт хайаан ити үлүгэр сүгэһэрбитин сүгүөхпүтүй?!
8. Ол аата киһи «Мин» диэн бу орто дойдуга ким олох олоро кэлбитин туоһулуур сүдү өйдөбүлэ Ийэ тылыттан эрэ тутулуктаах буолан тахсар буолбат дуо?!
9. Дьэ, санаан көрүөххэйиҥ: саха киһитэ олох бу соторутааҕыта кэмҥэ дылы «түүлээх холбукатын» иһигэр төһөнү-хаччаны «уктан» хаһаанар, илдьэ сылдьар сүдү кыахтаах эбитий?!
10. Бу балары уонна да аттыттары – өссө үгүһү өбүгэбит барахсан биир тэһэ анньан бэлиэтэниитэ суох аҥардас Ийэ Өйүгэр хаһаанан илдьэ сылдьарын уонна хаһан баҕарар, туһалаах кэмэ кэллэр эрэ, бу муҥура суох Куйаар курдук киэлилээх Ийэ Өйүттэн хостоон таһааран, Өркөн Өйүнэн харыыта суох суккуйар улуу талаанын сөҕөн да диэн төһөнү сөҕүөххүнүй?!
11. Ааҕыы-суруйуу диэн ааһар былыт албаһын алкыйан ылыммыт аныгы дьон, биһиги, пахай да, ол «ааспыт олох хаалынньаҥын»тоҕо, туох кыһалҕатыгар хараамнаһан хаһаана сатыахпытый?!
12. Бу түстэммит айар Күүспүтүн күөдьүтүнэргэ, үлэлэтэргэ мутугунан быраҕар муҥур үйэбитигэр төһөлөөх сыра-сылба, өй-санаа, тыл-өс эргийэрэ буолуой?!
13. Хайа, уонна эдэр киһиэхэ атын омуктар уһулуччулаах поэттарын, суруйааччыларын, бөлүһүөктэрин, учуонайдарын улуу айымньыларын, культураларын сүдү өйдөбүнньүктэрин хас эмэ хос-хос тыбаас нөҥүө, бастакы «амтана, дыргыйар сыта-сымара» киһи кутун долгутар, дьалыһытар сүдү күүһэ-күдэҕэ, дьикти минньмгэс дорҕооно барыта өлбөөдүйбэттэрин кэннэ ааҕар-иҥэринэнэр буолбакка, кинилэр Ийэ Тылларын сүөгэйин-сүмэтин илэ бэйэтинэн сүрэххэ-быарга сөҥөрдөртөн ордук туох дьол баар буолуой?!
14. Ахсааммытын эбэн күрүөҕүҥ: доҕоор, отуччалаах киһи олох суолугар саҥа үктэнэн эрэр буолууһу буолбат дуо?!
Мандар Уус ыйытыы уонна күүһүрдүү сэргэстэспитин13 этиитигэр туттубут. Ааптар бу сурук бэлиэтин туттуута кини тойоннооһунун бэлиэтиир. Кини көннөрү ыйытыы биэрбэт, чопчу маннык буолар эмиэ диэбэт. Ол оннугар Мандар Уус ыйытыы уонна күүһүрдүү бэлиэлэрин сэргэстэһиннэрэн ааҕааччыны сөбүлэһиннэрэр, киниэхэ дьайар ньымата буолуон сөп.
Тириэни уратытык туттуута.
Тириэ этиини араас кээмэйдээх кэрчиккэ араарар ( биирдэм тыл, тыл ситимэ, холбуу этии чааһа). Этии тутулун көрдөрөн, түһүү (эллипсис) тахсыбытын, тыллар-чилиэннэр сыһыаннарын ыйар. Итини таһынан тэҥҥэ холбуу этиигэ чаастар утарыта эбэтэр төрүөт-түмүк суолталаахтарын тоһоҕолоон бэлиэтииргэ туттуллар. [«Саха тылын пунктуацията» кэтэхтэн үөрэнэр устудьуоҥҥа көмө босуобуйа. Дь. 2010c.]
Мандар Уус этиилэригэр тириэни тутуутун 2 бөлөххө наардаан көрдүм: 1) Утарыта эбэтэр соһуччу буолар суолталаах этиилэр икки ардыларыгар тириэ туруута; 2) Тириэ быһаарыы иннинэ туруута.
1).Утарыта эбэтэр соһуччу буолар суолталаах этиилэр икки ардыларыгар тириэ турар. Холобур:
Эт мэйиитинэн АЙАН – Уон тарбахпытынан ДЬАЙАН олордохпут!
Уһутуур Улуу Куйаар уйаара-кэйээрэ биллибэт киэҥ киэлитигэр Муҥура суох Бытархайдар уонна муҥура суох Улуулар Эҥсиллэр эргиирдэрин хамсаттаҕым – Кэм устун Кэрдиилэрэ туолуор дылы уста турдулар...
Үрдүк Айыылар харахтара кыраҕы: Кыларыйан турар кырдьык Кылбар Кылаанын кыратык да кыларыттарбаттар, алҕаһаатыбыт – хардата чыпчылҕан түгэнэ кэлэр.
Айыы айбыта буолбатах – абааһы тииһин сааҕа аҕыйах Кэминэн Айылгыта кэһиллэн, адьырҕата көбөн айбыттарын – Айыы Дьонун имири эһэр, күллэрин таптайар күчүмэҕэй күннэрэ күөйэн кэлбэтэллэр...
Үөскүүр-төрүүр, тэнийэр – өлөр-сүтэр, симэлийэр, ол кэннэ өссө бүтэр уһуга суох хатыланар Эргиир Эрэдэһинэ саҕаланыа суоҕа этэ.
Онон соҕотох аата соҕотох, аҥаардас аата аҥардас – чороҥ соҕотох омук, баҕар кини үөһээттэн үс төгүл да үөттэриилээх буоллун, уһуннук, дьоллоохтук олох олороро олус күчүмэҕэй буолуо – Үрүҥ Айыы Тойон Ытык Ыйааҕын утаран төһө ыраатыахпытый...
Мандар Уус
15. Тириэ быһаарыы иннинэ туруута. Холобур:
1. Үрүҥ Айыы Тойон үс дойду олоҕун түстүүр, сүрүннүүр сүдү күүһэ – Удьуор Төрдө Аан Дайды үрдүнэн «арай биир үтүө күн» аһааҕыран, кэһиллэн, кэхтэн бардын?..
2. Элбэх аата элбэх – эрэйэ кыһалҕата үгүс (оннооҕор соҕотох киһи икки аҥы хайдар...) буолуо да, Үрүҥ Айыы Тойон тоҕо эрэ эрэйдээх, ыарахан суолун талбыт.
3. Орто Туруу Дойду олоҕор – үүнэр үүнээйитигэр, тыынар тыыннааҕар, ол иһигэр бу биһиэхэ, иэгэйэр икки атахтаах бииһигэр, олохпут туллар тутааҕа, сүнньэ буоллаҕа.
4. Оҕотох хайаан бэйэтин бэйэтэ күөртэниэй – сайдар суола кылгас...
5. Олох маһа – Аал Луук Мас диэн Ытык Өйдөбүлүн бу маннык айылҕа маанылаахтарыгар холоон Ийэ Өйүгэр олохсуппут буоллаҕа.
6. Олох Аал Луук Маһа үгүс үйэлэр, үтүмэннэр усталаах-туораларыгар чээл күөҕүнэн чэлгийэ туруон баҕарар буоллахпытына, кини силистэрэ-мутуктара – бу сир Ийэ үрдүгэр олохтоох күн-араас омуктара дьүһүннэриттэн, ахсааннарыттан туура тутулуктара суох бука бары чөллөөх, чиргэл буолуохтаахтар, уһун, дьоллоох олоҕу олоруохтаах.
7. Сир Ийэ халтаҥ таас сирэйигэр аан маҥнайгы Олох Таммаҕа түһэн, күөх чалахай үүнүөҕүттэн, Аар Айылҕа Улуу Тиһигин мэҥэ манабыла – Удьуор Төрдө, Үрүҥ Айыы Тойон бу Орто Туруу Дойдуга көрөр хараҕа, истэр кулгааҕа, дьайар, дьаһайар илиитэ буолан, биһигини –киһи-аймаҕы бүттүүммүтүн чыпчылҕан да түгэнэ кэтээн-манаан, бөҕө-таҕа күрүөлээн-хаһаалаан, айылҕа маанылааҕа оҥорон, олох суолун устун муннарбакка сирдээн дьыл баччатыгар дылы этэҥҥэ аҕалла.
8. Онон Үрүҥ Айыы Тойон бу Сир Ийэ үрдүгэр үрдэ суох үгүс омугу сир симэҕэ эрэ буоллуннар диэн «ыһан»кэбиспэтэх, кини муҥутуур айымньыта – Киһи-аймах үйэтэ уһаатын, кэскилэ кэтирээтин диэн айдаҕа.
9. Онон киһи-аймаҕы биир-икки омук оҥоро сатааһын – Аал Луук Мастан Чороҥ умнаһын эрэ ордоруу курдук буолбата буолуо дуо?..
10. Бу мин – киһи барахсан...
11. Хаһаас хаһааныы – оҕо киһи олоҕун Ытык Кэмэ!
12. Оҕо ийэтин иһигэр саһан сытан сайдар кэмигэр тастан хамсатыыны, дьайыыны билэр, тыаһы-ууһу, саҥаны-иҥэни истэр, сыты-сымары ылар, амтаны араараа – киһи билэрин үксүн билэр диэн этэллэрэ кырдьык буолуохтаах.
13. Оҕобутугар үрдүк Айыылар үгүөрү соҕустук «дук» гыммыттарын толору арыйан, кини инники олоҕун акылаатын ууруу – төрөппүт дьон, биһиги, Ытык Иэспит.
Мандар Уус тириэни быһаарыы иннинэ элбэхтэ туттубута кини мындыр өйдөөх, дириҥ толкуйдаах, элбэҕи анааран көрөр дьоҕурдаах киһи буоларын бэлиэтиир. Кини билиитин-көрүүтүн быһааран, эридьиэстээн биэрэн, ааҕааччыга үгүс саҥа өйдөбүл үөскүүрүн ситиһэр.
Сурук бэлиэтэ ааҕааччыга суруйааччы сыһыанын, иэйиитин, тус санаатын, тиэрдэр аналлаах буолар. Неустроев Борис Федорович – Мандар Уус ойууһут буоларын быһыытынан сурук бэлиэтин араастаан туттар эбит. Кини сурук бэлиэтинэн дьоҥҥо дьайа сатыыр. Сурук бэлиэтинтус истиилин үөскэтэр ньыма курдук туттар. Ол ньымалартан элбэх туочуканы, күүһүрдүү бэлиэтин айар ньыма быһыытынан туттара Мандар Уус бөлүһүөк-суруйааччы буоларын арылхайдык туоһулуур. Онон сурук бэлиэтин көмөтүнэн Мандар Уус дириҥ толкуйун, билиитин-көрүүтүн ааҕааччыга тиэрдэр эбит.