азіргі аза гімелеріндегі «мір» жне «лім» концептісі

 

 

анибаева Л.

.Жбанов атындаы Атбе ірлік мемлекеттік университетіні 3-курс студенті

ылыми жетекшісі: Г.К.Тірбергенова

мір – штарлыыды оятып, жігеріді тасытатын сз. Биік масата бастайтын жол. мір – зенні аысындай атты, амшыны сабындай ыса тіршілік екі аяты, жмыр басты пендені мгілікке шаырып трандай. мір – дене мен жанны бірге мір сруіне арай айтыланымен, бір кні жан мен тнні ажырасатын сті келетінін мытпаан жн.

Адам міріні мні – здігінше, з еркіні кмегі арылы барлы иын жадайлара арсы тру жне кез-келген жадайа бейімделу, зіні мірлік масаттарын іске асыру. Бл жадайда адам шынында да еркін, себебі, ол сырты жадайлар мен шарттылытарды билеуге абілетті жне керісінше, егер адам зіні мірлік масаттарын іске асыра алмаса, онда ол адам басыбайлы, яни мірлік жадайлара немесе кейбір адамдара туелді болады.

Тсіндірме сздіктен арайтын болса, лім мен мір ымына былайша тсінік береді: «мір – адам мен жан-жануарларды, сімдіктерді физиологиялы тіршілік ету, су процесі. лім – тіршілікті бітуі, ажал, аза» [1;653]. Ал философиялы сздікте берілген анытамада келесідей: «мір – материя мен санаа араанда белсенді, кп трлі жне мгі озалыста болатын дниені абсалюттік, шексіз бастамасы. лім – организм тіршілігіні болмай оймайтын тежелуі, жанды тіршілік иесіні мір сруіні ашып тылмайтын табии аыры» [2;323].

азіргі аза гімесіндегі мір мен лім концептісі (танатологиялы сарын) проза саласында да ерекше арастырылып, аталан таырып бойынша біршама кркем туындылар жары крді. Себебі, соы кезде кптеген аламгерлер лім таырыбын (суицидті) з шыармаларына арау етіп алуы жиі кездеседі. мір сре білу рбір адам шін лкен сына. Осы сыната уаытша иындытар мен ауыртпашылытарды ктере алмай, зіне-зі ол жмсау оамымызда кптеп беле алуда.

Ислам дінінде з-зіне ол салу – лкен кн. Бл жнінде Мхаммет пайамбар (с..с.) хадистерінде: «Кім зін темірмен жарып лтірсе, темір ішіне адалан кйі тозаа кіреді. Ал, кім у ішіп лсе, жаннамда мгі сол уды ішеді, кім жардан зін тастап жан тапсырса, тозаты тбіне мгілікке тасталады», – дейді.

«Танатология» (лімді зерттейтін ылым саласы) термині аза дебиеттануында лі кнге дейін толыымен зерттеле ойан жо. Алайда, аламгерлер бл мселені арастырып, зіндік тжырымдарын оырмана сан трлі идеялармен жеткізіп келеді. Оларды тптеп келгендегі масаты – себепсіз лімнен тыю, мірге, мір сруге деген лшынысты арттыру.

азіргі аза прозасындаы лім таырыбына алам тартан жазушыларды ішінде Т.Нрмаамбетовты «Кнді жек кру» гімесін ерекше атап туге болады. Осы заманы фон. гімеде азаты болмысы мен діни станымына млдем жат – суицид таырыбы баяндалан. Басты кейіпкер Бекбайды зін «баытсыз бейба» санап, оны арыз алып айтара алмаандыы, олына араан жары мен баласына кнделікті таматарын тауып бере алмайтыны жанын жегідей жейді. Сйтіп, ол тыырытан шыу жолы – з-зіне ол жмсау деген шешімге келеді. ылтимадан тастау ойы да бірден жзеге аспай-а ойды. Соы шешімі мерзімі тіп кеткен балы консервісінен улану еді. Сол тні мына жары леммен, жары кнмен, арыз алан адамдарымен оштасан болатын. Алайда бл рекетінен де пайда болмады. Бекбай кзін ашанда, Кнні шыуынан «баыттыларды лі де баытты етемін, баытсыздарды одан сайын баытсыз етемін» деген адуынды айбарды андай болады [3;122]. Мндаы, авторды негізгі айтар ойы – андай иынды болсын, одан шыар жол лім емес жне адамны бл дниедегі дм-тзы таусылмаса, ажалсыза лімні жотыы.

Г.Шойбекованы «мір сру ережесіні» де негізгі таырыбы – суицид. Басты кейіпкер – ылаламмен суреттелген бойжеткен. Оны толы аты-жні берілмесе де, кескін-келбеті наты суреттелмесе де, бойжеткенні жан толанысы, ішкі ойы шебер берілген. мірден ажыан, ешкімге керексіздей сезінген ол жан тыныштыын лімнен іздейді. Жрт «ол жасы тні мірден тіпті» деп айтсын деген шола оймен, асиетті адір тнінде кнсін жзеге асырмашы болады. Кешті батуын асыа ктті. Сондаысы Жаратана жанын алуы шін жалынып-жалбарыну. Егер мінажаты абыл болмаса, зінше ойлап тапан айласын жзеге асыру. Осылайша, араылы оюланып, тн жарымы боланда мінажатын кбірлеп «ои» бастайды. Кенеттен оны ту сыртынан бір белгісіз кш пайда болып, а тбесіне жып-жылы алаанын ойды. гімеде бойжеткен белгісіз кш иесінен «мір сру ережесін йретуді» срайды. Ары арай оны жанын жегідей жеген мірдегі зіні тепе-тедікті таба алмааны, мір сру соншалыты ызысыз екені, мір ажытып, шаршатаны жайындаы сратара жауап ала бастайды. Белгісіз кш иесі оны брі адамны зіні олымен жасалып отырандыы екенін ала тартады. «Алла таала сендерді жаратып, он сегіз мы аламмен бірге жер бетіндегі барша тіршілікті сендерді игіліктеріе берді. Сендерді саналарыды дамыту шін барша жаратылыс жайында жмба жасырды. Сендерді ебектеріді жеілдету шін алам мен табиатты алай пайдалану керектігін де, адама мір сруді ережесін де бдан анша мы жылдай брын алдарыа жайып салан. Адам баласына мнан арты еркіншілік болма емес. Адама е бірінші адам болып дниеге келе аландыыны адірін білу керек. Сонан со бір-біріні адіріді білулері керек» [4;152] деген белгісіз Кш иесіні сзінен кейін, бойжеткен мірге айта келіп, оны сруге деген лшынысы айта оянандай кейіпке енеді.

Сонымен, жоарыдаы екі шыарманы басты идеясы – з-зіне ол жмсамау. лсіздікке, рухани ажуа жол бермеу. Екі кейіпкерде дниеден баз кешіп, мірдегі ткінші бір иындытара бой алдырып, тыырытан шыар жолды з-зіне ол жмсау арылы тапысы келеді. Алайда ажалы жетпеген, дм-тзы таусылмаан жана лім келсін бе? Екі гімені соында кейіпкерлер здеріні тірі аландарын білгенде, бірі мір сруге айта талпынса, екіншісі з рекетіне кініштен зегі ртенеді.

азіргі аза дебиетінде зіндік олтабасы бар, крнекті аламгерлерді бірі – Асар Алтай. Жазушыны аталан таырып бойынша бертінде жары крген «Киллер сауысан» жинаыны ішіндегі «Сібір офицері» гімесінде баяндалан. Шыарма басты кейіпкер Бураханны басынан кешкен оиалары арылы рбиді. Жары Александрамен аласыз ас ішіп отыран стте, кенеттен гарнизона тез арада жетуі керек екені жайында хабар келді. Іле шала киініп, скерилер жиналан аланан бір-а шыады. Жиналан офицерлерді уежайдан белгісіз баыта арай шырып жіберді. Кк тріндегі тнгі ызардан сгіленіп жеткен шаты Алматы тнжырап арсы алды. Бл уаытта Алматы шаарында билікке аза лтыны келуін талап еткен жастарды басктеруі орын алып жатан болатын. Офицерлер осы толынды басуа арнайы алдырылан болатын. Бурахан алашында ешкімді аямауа бел буады. Алайда, аласыз, еш жазыы жо жастарды кргенде, жрегі лобып, жан дниесі аста-кесте болды. Санасын семсердей осып, жанын ояра жеп таппаан сттерді де бастан кешеді.

Оны ішкі леміндегі жан арпалысын байаан Станислав деген офицер, ауыр сздер айтып, кілін тсіреді. Е ауыры, жарыны зіні жаын досы Михайлмен ойнас екенін біледі. Ыза мен кекке булыан Бураханды, жолдастары Станиславтан ре дегенде босатып алды. Біра жрегіне тікелей шаншылан ар азабынан тыла алмайды. Гарнизона келгенінде ару-жара салынатын блімге арнайы барып, кезекшені алдаусыратып, бір тапаншаны ойнына сгіте салады. Ондаы ойы – лу. «Офицер асылып емес, атылып луі тиіс» [5;133] деген шешімге тоталып, зін тіршілік азабынан «тарандай» болады.

Ал енді жазушыны «Альпинист» гімесіні желісіне келер болса, мнда Тайшын атты кейіпкерді лімге амалсыздан бас тігуі жайында айтылады. аншама шыды баындыран, жан тыныштыын таудан табатын, зін тау лымын деп есептейтін ол таы бір шы басына шыысы келіп, асары ауып жреді. Алайда айсысына барарын білмей дал болып жргенде, баласыны сздерінен зынды шыдары жайында айтыланды лаы шалып алады. Тн болса да, йеліні «деміді алсашы» дегеніне арамастан, «таксилетіп» келемінге басып, «таулы достарын» іздейді. Ондаы ойы зынды шыына шыарында асына серік болсын дегені... Алайда ешкім келісе оймаандытан, есіне былтыр Гималайа бірге баран студент Сат тсе алды. Тнделетіп барып, Саттан ерте зімен бірге баратындыы жнінде келісімін алды.

Алашында зындыа ктерілуі иын болан жо. Біршама ктерілген со, кнні батар уаытында, ыайлы жерге шатырларын тігіп, демалуды жні креді. Алайда, гуілдей соан жел, Тайшынны аылан сыналар жлынып кетпесе екен деген орынышы, автор тарапынан асан шеберлікпен суреттеледі. Одан рі, межеге жеткен жеімпаздарды уаныштары, Сатты смкесінен елімізді кішкене жалаушасын алып адааны кілге матаныш ялатандай болады. Біра наыз сына тмен тсер стте болды. Тайшынны беліне байланан жіп зілуге ша алып, егер оыс рекет жасай алса Сат та, зі де тірі алмайтыны белгілі болады. Ажал мен мір креске тскен стте, Тайшын жылдам рекетке кшеді: Сата алаа жалыз айтатыны, йіндегілерге не деп айтып баратыны жайлы айтып, п-стте белдік тсында тран кішкене пышаымен аранды кесіп жіберді.

Жоарыдаы гімелермен салыстырып арар болса, мнда ажытан мір, шешілмеген мселе, кйбе тіршіліктен баз кешу секілді жайттар суреттелмейді. Керісінше, Тайшын рекеті дріптелгендей серде боламыз.

орыта келгенде, азіргі аза гімелеріндегі мір мен лім концептісі сан арналы, трліше пішінде бейнеленеді. з-зіне ол салу – крмеуі иын таырып болса да, аза аламгерлері зіндік кркемдік шешім табуа тырысан. Аталмыш таырыпта арастырылан гімелер р трлі масатта боланымен, аламгерлерді айтары ойы мен тжырымы бір. Ол рашанда, тіпті лім алдында да, зі болмысыды тмендетпей, оны биік стау. Сынаы кп тіршілікте нендей крделі жадай болса да, осалды танытып, кнар болып, зіне-зі ол салудан оырманын жирендіру.

 

Пайдаланылан дебиеттер:

 

1. аза тіліні тсіндірме сздігі. – Алматы: «Дайк-Пресс», 2008. -653б.

2. Философиялы сздік. –Алматы: «аза энциклопедиясы», 1996. – 323б.

3. Нрмаанбетов Т. Ауанды стар: гімелер. – Алматы: Жазушы, 2008. – 288 б.

4. Кемелбаева А. мір сру ережесі: гімелер. – Алматы: «с жолы», 2008. – 152б,

5. Алтай А. Киллер сауысан: гімелер. – Алматы: «Арда+7», 2013. -119б.

 

 

Тініш

 

1. анибаева Лззат

2. .Жбанов атындаы Атбе ірлік мемлекеттік университеті, «аза тілі мен дебиеті» мамандыыны 3-курс cтуденті

3. Баяндаманы таырыбы: Д.Рамазан гімелеріндегі кркемдік ізденістер.

4. Секция. Современные проблемы в тенденции развития социально-гуманитарных наук

5. Личное участие

6. ылыми жетекші: Тірбергенова Глжан Кешілікызы. аза дебиеті кафедрасыны оытушысы, филология магистрі

7. Тел. 8-777-33-99-882