Хїгшэн эжынгээ дурасхаалда
Quot;Зїрхэнэй дуунууд” – уран бэлигтэнэй їлгы
(Кружогой тїїхэћээ)
Дашама Доржиева
Сарюна Гуруева
Эдир їетэниие гое ћайханда дурлуулжа, литература ба искусствын шанар шэнжэнїїдтэй гїнзэгыгєєр танилсуулха, хїїгэдэй уран бэлигые хїгжєєхэ гэћэн зорилго мїнєє їедэ амин шухала асуудал болонхой. Захааминда “Уран дїшэ”, Хэжэнгэдэ Бата Базароной нэрэмжэтэ литературна нэгэдэл, Яруунада “Булаг”, Тїнхэндэ “Мундарга”, мїн бэшэшье аймагуудай литературна нэгэдэлнїїд эршэмтэйгээр ажаллажа, єєрынгєє хубита оруулхые хїсэнэ. Эдэ нэгэдэлнїїдћээ урган гараћан манай мэдээжэ олон тоото уран зохеолшод ба шїлэгшэд эхэ Буряадайнгаа омогорхол болоно.
Энэл шугамые баримталан ћургуулинуудта литературна кружогууд эмхидхэгдэжэ, залуу їетэниие тїрэл хэлэндээ дуратайгаар хїгжєєхэ, буряад сэдьхэлтэйгээр ћургаха зорилготойгоор ажалаа тїсэблэрилэн эмхидхэнэ.
Хэжэнгын дунда ћургуулида эмхидхэгдэћэн “Зїрхэнэй дуунууд” гэћэн зохеохы студиин гэшїїдэй дундаћаа хурса хурдан гуурћатай олон бэлигтэн тодорон гараћан байна.
Энэ студи хадаа гансал зохеон найруулжа шадаха бэлигтэй хїїгэдэй талаан бадарааха гэћэн зорилго урдаа табидаг бэшэ, харин їргэн, гїнзэгы удхатай їїргэ даажа ябана. Тэрэ хадаа эхэ хэлэндээ, эхэ нютагтаа, тїрэл литературадаа дурлал тїрїїлхэ, гїнзэгы мэдэсэ їгэхэ, тиихэдэ буряад хэлэеэ ћайнаар мэдэхын хажуугаар, тэрэнээ сахижа, хїгжєєжэ ябаха гэћэн зорилго табигдадаг.
Хэжэнгын 1 – дэхи дунда ћургуулиин дэргэдэ “Зїрхэнэй дуунууд” гэћэн уран бэлигтэнэй зохеохы кружок эгээл тїрїїлэн 1950 ондо РСФСР – эй габьяата багша Надмид Намсараевич Намсараевай їїсхэлээр эмхидхэгдэћэн тїїхэтэй.
Эгээл тїрїїн “Зїрхэнэй дуунууд” гэћэн ханын сонин зохеогдожо, бэшэхэ бэлигтэй їхибїїдэй тїрїїшын туршалганууд толилогдожо эхилээ. Їхибїїд єєћэдєє багшын ударидалга доро газетэдэ материалнуудые суглуулжа, согсолжо, тэрэнээ шїїжэ, шїїмжэлжэ, удаань бїридхэжэ, хэблэлдэ бэлдэдэг байћан. Уран шэмэглэл мїн лэ ћурагшадай гараар бїтээгдэдэг байгаа. Энэ сониной уран шэмэглэл, гаршагуудай нэрэ, бїлэгїїдтэ оролто їгэнїїдые тон зохидоор таруулха ажал хурдан хурса їгэтэй Хїхэ – Добын бэлигтэ хїбїїдэй нэгэн болохо Петр Буянтуевай гуурћан дороћоо гарадаг байгаа. Тэрэ їедэ Петр оройдоол 6 – дахи классай шаби ябаћаншье ћаа, ћонирхолтой болгохо гэжэ оролдосо гаргадаг ћэн.
Буряад ороной суута уран їгын “эзэд” болоћон уран зохеолшод: Цырен Галанов, Дансаран Доржогутабай, Цырен – Даша Базарсадуев болон бусадшье зоной дурсалганууд соо тэрэ їеын хаћа ехэ дулааханаар дурсагдадаг. Надмид Намсараевич, кружогой хїтэлбэрилэгшэ тїбшэн даруу, нам номгон зантай, уужам сэдьхэлтэй, хошонгууша хїн байћан. Уран зохеол заахадаа ехэл зохидоор зїрхэ сэдьхэлдэ хадуугдамаар хєєрэхэ, ћонирхуулжа шадаха, уран їгын хїгжэмтэ аялгада дурлуулха, їхибїїдые єєрынгєє тїрїїшын туршалгануудые хэхэ алхамда гаргажа шадаха онсо бэлигтэй байћан тухайнь дурдан хэлэдэг байнад.
Энэл тїрїїшын їеын эдир бэлигтэн булта хэбэд номхон Хэжэнгэеэ холо ойгуур суурхуулха уран зохеолшод, сурбалжалагшад, эхэ хэлэнэйнгээ дээжые халман абажа, удха тїгэлдэр хурса зохеол бїтээгшэд болон суурхаа. Эдэ хэд бэ гэбэл: Цырен – Даша Базарсадуев, Цырен Галанов, Лев Гончикдоржиев, Чингис Батомункуев, Чимит Дарибазарон, Александр Жамбалдоржиев, Дансаран Доржогутабай, Михаил Батоин мїн бусад.
Удаадахи їеын (1960 – 70 онуудай) олон тоото хїбїїд басагад жэнхэн хэлэеэ їргэн, сахин, хїгжєєн ябана. Эдэ хїбїїд сооћоо буряадай мэдээжэ уран зохеолшод: Цыдып Цырендоржиев, Чингис Гуруев, Георгий Дашабылов гэгшэд тодорон гараа.
1973 онћоо 1995 он болотор тус литературна кружогые Тунжинова Роза Ямпиловна, РСФСР – эй эрдэм ћуралсалай эрхимлэгшэ, буряад хэлэнэй Ахалагша багша гэжэ зэргэтэй Надмид Намсараевичай шаби хїтэлбэрилжэ эхилћэн.
1970 – 90 гаран онуудай їедэ энэл “Зїрхэнэй дуунуудћаа” урган гараћан ћурагшадай дунда педагогикын эрдэмэй доктор Сономбал Цыденович Цыденов, Буряадай габьяата артистнар Баяр Бадмаев, Солбон Бадмаев, Буряад республикын эрдэм ухаанай болон ћуралсалай министерствын ахамад мэргэжэлтэн Баяр Ширапов, БГУ НГИ – гай багша Соелма Цыренова, тїрэл ћургуулиингаа буряад хэлэнэй багшанар боложо ерэћэн «Эрхим багша- 2013» гэћэн їндэр нэрэ зэргэтэй Сэндэмэ Сультимова, Дарима Бадмацыренова болон олон тоото їндэр нэрэтэй буряад хэлэ бэшэгэй багшанар, соелой хїдэлмэрилэгшэд урган гараа. Тэдэнэр эхэ хэлэндээ тїшэглэжэ, хїгжэмтэ хэлэнэйнгээ уян нугархайе, тодо хурсые хэрэглэн, дээдын гарай мэргэжэлтэд болонхой ябанад. Эхэ хэлэеэ сэгнэжэ, тїрэћэн тоонто нютагаа їргэжэ ябаћан “Зїрхэнэй дуунууд” гэћэн зохеохы студиин эдэ гэшїїдэй ажабайдал тухай ћонирхожо, орон нютагайхидынь бахархан ябанабди.
Удаань хїтэлбэрилэгшєєр Доржиева Дашама Дугаровна, Роза Ямпиловна Тунжиновагай шаби, “Зїрхэнэй дуунуудай”, 1973 -77 онуудта кружогой гэшїїн ябаћан, мїнєє тїрэл ћургуулиингаа буряад хэлэнэй багша болонхой, багшынгаа ажал халан абажа, саашань хїтэлбэрилжэ ябана. 5 –дахићаа эхилээд, 11- дэхи класс болотор олон їхибїїд энэ студидэ ябана. Бэшэћэн зохеолоо элдэб сонинуудта хэблэхын хажуугаар студиин гэшїїдэй “Аляахан наћамни”, «Эбтэйхэн нїхэдэй дїхэриг» гэћэн номууд хэблэгдээ. Мїн студиин гэшїїд Уласхоорондын, Россин, республикын хэмжээндэ їнгэргэгдэдэг творческо конкурснуудта, олимпиадануудта, конференцинїїдтэ эдэбхитэй хабаадажа, амжалта туйладаг, эрхимлэдэг байна.
Уран шїлэгшэ болон тодорхо харгыда хїтэлбэрилэгшэдэй їїргэ тон ехэ. Энэ жаран гаран жэлэй хугасаа абаад їзэхэдэ, хэды олон хїбїїд басагад тїрэл буряад хэлэндээ дуратайгаар хїмїїжїїлэгдээб, хэды олон зон эхэ хэлэеэ саашань хїгжєєхэ хэрэгтэ оролдолго гаргажа ябана гээшэб!
“Уран шїлэгшэд гэжэ хэдэн зуун, мянган жэлнїїдћээ нааша ажамидарал, байгаали, їе саг, газар дайда, хїн амитанай хоорондохи харилсаа холбоо, тїїхэ домог, эрдэм бэлиг гэхэ мэтэ даа, дам саашань хэлэхэдэ, їшєєшье олон тэды їйлэ хэрэгїїд тухай домоглодог ха юм даа. Теэд иимэ ехэ хугасаа соо тэдэнэр яажа бэе бэеэ дабтангїй гарасалдажа шададаг юм гэжэ ћанахаар!..
Урда тээнь бїтээгдэћэн уран шїлэгшэдэй нээлтэнїїдые дабтан, ћажаангїй, тон єєрын замаар зохеолшодой дабшадагынь, тон єєрын онсо шиидхэбэринїїдые олодогынь, ямар нэгэ темэдэ зорюулћан хїсэлєє єєрынхеэрээ бэелїїлжэ шададагынь, гоеожо хэлээ ћаа шэди гэхэээр...”
1950 гаран оноор энэ кружогой гэшїїн ябаћан Цырен Галановай “Зїрхэнэй дуунууд” гэћэн ханын газетэдэ толилогдоћон тїрїїшын шїлэгїїдэй нэгые абажа харая.
Хїгшэн эжынгээ дурасхаалда
Хїгшэн эжымни, зула бадаргажа,
Хїїр дээрэш табяагїйб.
Банга тоћо, нэгэ шударуул
Балайшье оложо ядаагїйб.
Энэ наћандаа зула боложо
Эльгэн соомни ябана ха юмши!.. (1952 он)
Тиигээд энэ шїлэг тухайгаа тэрэ иигэжэ бэшэнэ: “Би ћургуулиингаа “Зїрхэнэй дуунууд” гэжэ ханын газетэдэ эдэ шїлэгїїдээ толилуулбаб.
Эндэ шїлэг бэшэдэг Александр Жамбалдоржиев, Чимит Дарибазарон, Дансаран Доржогутабай, Михаил Батоин, Балдан Гомбоев болон бусадаар танилсабаб. Заримыень бїри тїрїїншье халта хараћан байнаб.
“Хэжэнгын колхозник” гэжэ аймагай газетын дэргэдэ уран зохеолой нэгэдэл эмхитэй эршэтэйгээр хїдэлдэг байба.
Эндэ Цырен – Даша Рыгзенов, Шираб Бадмаев, Цырен – Даша Базарсадуев, Чингис Батомункуев гэжэ нїхэднай шїлэгїїдээ хэблїїлдэг ћэн.
Энэ нэгэдэлнай бїхы республика соо мэдээжэ, олон газарта суутай байгаа.
Хэжэнгын дунда ћургуулиин “Зїрхэнэй дуунууд” гэжэ бїлгэмэйхид бултадаа “Хэжэнгын колхозник” гэжэ газетын нэгэ ћалбаринь боложо, бэшэћэн зохеолнуудаа сугтаа зїбшэн хэлсэдэг болобобди. Ћїїлдэнь эндэ Георгий Дашабылов, Чингис Гуруев, Цыдып Цырендоржиев энэ нэгэдэлдэ бии болоо ћааб даа” – гэжэ манай Буряадай элитэ уран зохеолшо Цырен Галанов “Тїрэћэн газарай амисхаал” гэћэн ном соогоо бэшэнэ.
Эдэ шїлэгїїдые Цырен Галанов сэрэгэй албанда ябаћанаа нютагаа бусажа ерээд, ћургуулияа їргэлжэлїїлхэ їедєє бэшэћэн байна.
Эдэ шїлэгїїд зохеолшын эгээл тїрїїшын алхамуудые хэжэ ябахадаа бэшэгдэћэншье ћаа, ехэл зохидоор, шїлэгэй гол хуули баримталжа зохеоћон гэжэ хэлэмээр байна. Залуу хїбїїндэ нїгшэћэн хїгшэн эжын хэды хайратай байћые, тэрэнэй ћайхан дїрэ энэ наћан соонь єєртэнь зула шэнги бадаржа, замай залуур шанга баряад ябаха одохон болохо гэжэ ойлгонобди. Хэмжээгээр багаханшье ћаа, тон єєрын харасатай, гїнзэгы удхатай зохеол болоо гэжэ мэдэрхээр. Ћонирхолтойнь гэхэдэ, Цырен Галанов манай буряад зохеолдо шїлэгшэн гэжэ алдаршаагїй, харин “туужын эзэн” гээд ороо гээ ћаа, алдуу болохогїй.
Удаадахи уран зохеолшо энэл кружогто эхин мїрнїїдые бэшэжэ эхилхэдээ, мїн лэ шїлэгћєє захалћан. Тэрэнэй эхин шїлэг абажа хараябди.
Сагаахан хућанай уйлахые
Хабарай хаћада анхаран
Хараад, нїхэр, їзэ.
Аялга дуундал бэзэ...
Нялха сагаан хубсаћанайнь
Нимгэн хушалга нэбтэрїїлэн,
Гоожожол байха нёлбоћон –
Гуниг, баяр, голхорол... (“Сагаан хућанай уйлахые”)
Хэды ћайхан образ бїтээжэ энэ эдир бэшэгшэ шадаа гээшэб! Образ болгон дархалжа шадаха бэлиг хомор. Хућан тухай шїлэг зохеожо туршаћан їхибїїн иимэ дїрэ тобойлгон гаргахань шухаг. Гунигта дарагдаћан хућанай дїрэ нюдэндэ харагдаћан шэнги болоно. “Уйлаћан хућан”, “нялха хубсаћан” иимэ уран аргануудые оложо, жэгтэй ћонин хућанай дїрсэ зураглагдашана. Иимэл нарин мэдэрэлээр нэбтэрћэн хїбїїд эндэ, энэ студиин дали дороћоо гараа гэжэ ћанахада гайхалтай мэдэрэл тїрэнэ. Эдэ мїрнїїдые їлхэгшэ, ерээдїйн поэднай хожомынь СССР – эй ба Россин Федерациин Уран зохеолшодой холбооной гэшїїн, прозаик Цыдып Цырендоржиев, бултанда мэдээжэ “Папансаг”, “Талын зїргэнїїд”, “Тохеолгон” гэхэ мэтэ прозаическа бїтээлнїїдэй автор болон тодороо. Филологиин эрдэмэй доктор, профессор Саян Жимбиевич Балдановой “Мїшэтэ замайнь мїнхэ мїрнїїд” гэћэн хїдэлмэри соогоо иигэжэ тэмдэглэнэ: “ Тэрэнэй зохеохы ажалай зїргэ – зам мїн лэ баћа онсо шэнжэтэй, бурхан багшын хайра їршєєлтэй, бэлиг тїгэлдэр юм. Хэжэнгын дунда ћургуулида ћуража байхадаа, Надмит Намсараевич Намсараевай хїтэлбэри доро хїдэлдэг “Зїрхэнэй дуунууд” гэћэн литературна кружогто хабаадалсажа, нилээн гуурћаяа мїлићэн байха. Энэ кружок гансашье Цыдып Балдановичай бэшэ, харин Хэжэнгэћээ гараћан бэшэшье уран зохеолшодой їлгынь боложо їгэћэн байна.” – гэжэ юрын лэ ћургуулиин литературна кружогћоо уран бэлигтэнэй урган гараха замда хэды ехэ їїргэтэй байћые эрдэмтэн їндэрєєр сэгнээ.
Энэл кружогой эхин шатада бэшэжэ эхилћэн, мїнєє 5 шїлэглэмэл суглуулбариин автор, Дансаран Доржогутабай жараад онуудай тэн багаар ородой уран шїлэгшэдэй нїлєєн доро тон шуналтайгаар элдэб жанрай ћонин баллада, баглаа сонедїїд, болон ямб, хорей гэхэ мэтэ шїлэгэй маягуудаар бэшэжэ, шїлэглэмэл зохеолой хїгжэлтэдэ шэнэ “ћэбшээ” асараа.
Їгын нэгэ ћураг
Їниин таабари зураг –
Їлзы ћуурин Сорог
Їльгэр тїїхэдэ орог! –гээд
бэшэћэн энэ шїлэг тодо ритмтэй, жэгдээр, тон эршэмтэйгээр уншагдаха шїлэг болоно. Тїрїїшээр уншахада – юрын лэ мїрнїїд хэбэртэй аад, досоогоо ошотой, галтай, тайлбарилагдахаар бэшэ гэхээр оньћон хурса бодолтой, ой ухаанда оруулшагїй дїрсэ, сасуулгануудтай, уран гое аялгатай, шанар тїгэлдэр аад, яб байса ябталагданхай, мїрнїїд соонь нэгэшье їлїї, “тєєрижэ” ябаћан їгэ олохогїйт.
Тиихэдэ 2 –дохи їеын кружогой гэшїїдэй тоодо Георгий Дашабылов, Чингис Гуруев гэгшэд єєрын илгарма дуутай, шэнжэтэй шїлэгїїдээрээ шалгараад орхино. Тэдэнэй уянгата шїлэгїїд хїнэй сэдьхэл ямарханшьеб даа єєрсэ янзаар дайраадхидаг шэдитэй. Тиимэћээл эдэ шїлэгшэдэй олохон шїлэгїїдтэ хїгжэмшэд аялга тааруулаад, дуун болгожо арад тїмэндєє бэлэглээ. Георгий Дашабыловай гуурћан дороћоо “Мїнгэн хутага”, “Тїрїїшын бороо” болон 10- аад шїлэглэмэл суглуулбаринууд хэблэгдэн гараћан байна.
Хуби заяан
Хїнэй хуби заяан
Хїтэл дабаанай харгышуу:
Нэрэеэ нэрлїїлхэеэ оролдожо,
Нэгэ єєдєє їгсэхэ,
Нэрэдээ хїрэхэдєє эсэжэ,
Нэгэ доошоо уруудаха,
Гэнтэ урдашни оћол
Гэнэ боложо угтаха.
- гэжэ Чингис Гуруевай шїлэгэй мїрнїїд ёстой буряад хїнэй бодолоор хїгжэжэ гараћан гэжэ ойлгохоор. Ажабайдалай утын замда манай буряад хїн хїшэр сагай тулажа ерэхэдэ юрэ сїхэржэ ябахагїй, ћанаагаа тэгшэлэн, урагшаа дабшадаг. Иимэ бодол поэт шїлэг соогоо ойлгуулха хїсэлтэй гэжэ ћанагдана.
Зохеохы бэлиг шадабаритай студиин гол шэглэл хадаа ћурагшадай зохеохы эрмэлзэл, хїсэлыень хараадаа абан, тэдэниие їргэн ехэ уран зохеолой баялигтай танилсуулха арга мїн.
Тус кружогто 5 – ћаа эхилээд аха классай ћурагшад эдэбхитэй хабаададаг.
1995 онћоо хойшонхи їе хараад їзэхэдэ, уран бэлигэй зохеохы студиин ажаябуулга тон єєрын замаар, єєрын зорилготойгоор тїсэблэн ябана. Тиихэдэ гурбан шугамаар хїдэлмэриеэ эмхидхэнэ: 1). Уран зохеолшодой намтар, зохеол болон литературна теори гїнзэгыгєєр їзэлгэ, журналистын ажал хїдэлмэритэй танилсалга. 2). Уран бэлигэй зохеохы мастерской. 3). Ћурагшадые эрдэм шэнжэлэлгын хїдэлмэридэ шэлжїїлгэ.
Мїнєє їеын ћуралсалай эрилтэдэ тааруулагдажа тїсэбэрилэгдэћэн энэ программын ећоор тус студиин ажал аша їрэтэйгєєр, амжалтатай ябуулагдана гэжэ тэмдэглэмээр.Энэ студидэ ябаћан шаби бїхэн баян хэлэтэй, ћайн мэдэсэтэй байна гэжэ дїн гаргамаар. Республикын, регионхоорондын, уласхоорондын, аймагай хэмжээндэ олон тоото творческо харалгануудта, олимпиадануудта, конференцинуудта хабаадажа, амжалта туйлажа, бэлигээ хурсадхана, дїршэл абана. Студиин гэшїїд байћан Оюун – Бэлиг Доржиева гэгшэ “Алтарганада” (2008) хабаадажа, їндэр сэгнэлтэ абаћан байна. Тиихэдэ Цыбикова Мария (2007) , Бадмацыренов Баяр (2008) Уласхоорондын творческо харалганда эрхим ћайн сэгнэлтэнїїдые абажа, Байгал далай дээрэ їнгэргэгдэћэн Зунай зохеохы ћургуулида хабаадаха эрхэдэ хїртэћэн юм. Тиихэдэ уран хурса хэлэтэй бэрхэ їхибїїд: Баян Дугаров, Цыржин Жигмитдоржиева, Раджана Загдажапова, Дыжид Намжилова, Гэрэлма Цыренжапова, Сэлмэг Чимитова, Ринчин Дашицыренов, Бадма Бальжинимаев гэгшэд тїрїїшынгээ туршалгануудые амжалтатайгаар хэнэд.
Студиин гэшїїдэй хїдэлмэринїїд хирэ – хирэ болоод лэ «Буряад Їнэн», “Хэжэнгэ” сонинуудта толилогдодог. “Аляахан наћамни”(2008), “Жэгїїртэ хїлэг”(2005), “Оюун бэлиг”(2006), «Эбтэйхэн нyхэдэй дyхэриг» (2009), «Yyрэй толоной туяа доро»(2010) гэћэн номууд соо зохёолнуудынь хэблэгдэнхэй.
Мїнєє їедэ кружогой ажаябуулга їхибїїдые хэшэээлдэшье, гэртээшье, холбоо хэлэлгэ хїгжєєлгын хэшээлнїїдтэшье багшын хїтэлбэри доро элдэб янзын зураглал, бодомжолго, хєєрєє, мэдээсэл, дурсалга, ћайшаал, рассказ, шїлэг, багахан онтохо болон таабаринуудые бэшэжэ туршалгада онсо анхарал хандуулагдана. Гэбэшье иимэ юумэнїїдые хїїлэхэдээ, ћурагшадые заал ћаа уран зохеолшо гї, али журналист болгохо гэћэн ехэ холын зорилго табигданагїй. Иигэжэ уран бэлигэй зохеохы студи гансашье уран зохеолшодые ћурган гаргана бэшэ, нэн тїрїїн эхэ тоонто нютагтаа їнэнхэ сэдьхэлћээ дуратай, жэнхэни буряад хэлэнэйнгээ жэрьен байхые ойлгохо, тэрэнээ сэгнэжэ шадаха буряад угсаатан олоороо гараг лэ гэћэн буянта хэрэг їїдхэжэ ябаћан эмхидхэл болоно. Энэ талаар 70 –аад жэлэй туршада манай уран бэлигэй зохеохы студи хадаа уран бэлигтэниие урган гаргадаг їлгы болон тодороо гэбэл алдуу болохогїй.
Ибо «…Кижинга - это благодатный край, в котором народная поэзия нашла себе излюбленное пристанище, а среди местных жителей тончайших ценителей и поклонников. Не случайно именно отсюда вышли талантливые писатели (Х. Намсараев, Б.Базарон, Ц. Номтоев, из молодых - А. Жамбалдоржиев и другие)». – гэжэ манай мэдээжэ шїїмжэлэгшэ Александр Соктоев бэшэћэн байдаг.
Їнэхєєрєє, энэл студиин дэргэћээ Эхэ Буряадаа суурхуулха суута зохеолшодой, эрдэмтэдэй, соёлшодой урган гараћанда бидэ ехэ баясан, бахархан байнабди, гарахаш гэжэ найданабди. Манай їргэн тоонто Буряад ороной нютаг бїхэндэ жэнхэни хэлэеэ хїгжєєжэ, сахижа ябаћан угсаата арадаймнай гэр бїлэ бїхэнћєє, литературна студиин дали дороћоо Даша Дамбаев, Ардан Ангархаев, Бата Базарон, Матвей Чойбоновууд урган гаражал байг!
