Жаратылыстану ымыны мазмны

Ылыммен табиат

ылым – адамны табиат пен оам туралы объективті білімін алыптастыруа ммкіндік беретін танымыны е жоары пішімі, оны практикалы ызметіні бір саласы. Адамзат оамыны дамуы барысында ылым сол оамны маызды леуметтік институтына жне тікелей ндірістік кшіне айналды. ылымны басты масаты – ылым задарыны негізінде ашылып отыран болмыс былысы мен процесін болжау, тсіндіру жне жйелеп мазмндап беру, яни «ылым - функциясы табии байлытарды тымды пайдалану жне оамды тиімді басару масатында табиат, оам жне ойлау задарын зерделеу, болмыс туралы объективті білімді тжырымдау жне теориялы жаынан жйелеу болып табылатын адам ызметіні саласы» .

Жаратылыстану табиат туралы ылымдар жйесі.

Дл жаратылыстанубл толыынан алыптастырылып дайындалан (кбіне математикалы формулалармен) аламдаы бар немесе бар болуы дмкін барлы нрселер туралы наты білім ылым).

Концепция (лат. Сопсерtio) — былыстармен р трлі сратар туралы кзарастар жйесі; оны тсіну мен талылау.

Пнаралы ылымдар — бірнеше жаратылыстану ылымдарыны иылысында тран жаа ылымдар.

ылымны дифференциясы — айсыбір ылымны салаларын жасау.

ылымны интеграциясы (лат. Integег — бтін) — крделі ылыми проблемаларды пайда болуына байланысты ылымдарды жаындасуы мен байланысы.

Иерархизм — рылымды дегейлер немесе кіші жйелерді баыныштылыы мен субординациясы-мен мінезделетін крделі рылымды жйені маызды асиеті.

Редукционизм — «жоарыны» «тменге» осу, басаша айтанда барлы биологикалы былыстарды химияа, ал химиялы былыстарды — физикаа келетін ылымны баытгамасы.

Космогония — арыш леміндегі космосты денелер мен оларды жйелеріні шыан тегі мен дамуын (эволюциясын) зерттейді.

Жаратылыстану ымыны мазмны

«Жаратылыстану»ымы екі сзден ралан — «жаратылыс» (табиат) жне «тану» немесе «білу». Бл сзді синонимі ретінде «табиаттану» деген терминді келтіруге болады. азіргі кезде жаратылыстану термині дл жаратылыстану ымын білдіреді. Дл жаратылыстану — бл толыынан алыптастырылып дайындалан (кбіне математикалы формулалармен) аламдаы бар немесе бар болуы ммкін барлы нрселер туралы наты білім (ылым). Дегенмен, бл ылымны Табиат туралы білімдерді аыры орытындысы емес екендігі айын, ол тек адамзата зіні азіргі даму кезеінде белгілі болып отыран білім жетістігі ана.

Жаратылыстануды не нрсе ызытырады? Танымны осы те ке саласыны алдында тран проблемалар сан алуаи: аламны рылысы мен пайда болуынан Жердегі керемет былыс — тіршілік мірді молекулярлы механизмдерін танып білуге дейін.

Ертеректе орыс тіліне «табиат» деген сзді синонимі ретінде те ке тараан латын термині «натура» (паіига) енген еді. Осы сзді негізінде тек ана европа елдерінде (Германияда, Швецияда, Голландияда) жаа «Nаtиrwis-sепsсаft» ымы пайда болып, бл кейіннен халыаралы термин «натурфилософия» (табиат философиясы) деген сзді негізі болды.

Бкіл лемдегі барлы заттарды рылысы, пайда болуы, дамуы, рамы немесе органикалы тіршілікті зерттеу проблемалары алашыда «физика» немесе «физиология» іліміне жататын. Сонау ерте замандарда Аристотель (б.з.д. 384-322) оларды «физиктер» немесе «физиологтар»деп атады, йткені ежелгі грек сзі «физис» «табиат» деген ыма те жаын, алашында пайда болу, жасау дегенді білдірді. Мндай анытама XX асырда мір сріп отыран біз шін біршама таданарлы болуы ммкін. Орта мектепте жаратылысты ылымдар деп детте физиканы, химияны, биологияны, астрономияны, географияны есептейді. Ал жоары мектепте жаратылысты ылымдар саны оларды тар мамандандырылан пндерге блуге байланысты кбейе тседі.

азіргі кезде жаратылыстанудаы ылыми зерттеулер шебері айрыша ке. Жаратылысты ылымдар жйесіне негізгі ылымдар — физика, химия жне биологиямен атар кптеген баса ылымдар — география, геология, астрономия, тіпті, жаратылысты жне гуманитарлы ылымдар шекарасында тран ылымдар да, мысалы, психология енеді. «Психологтарды масаты адам мен жануарларды мінез-лытарын зерттеу болып табылады.Бір жаынан психология жоары жйке ызметі физиологиясы саласында жмыс жасап жне миды ызметін баылайтын био-логтарды ылыми жетістіктеріне сйенеді. Екіншіден, бл ылым леуметтану саласынан да білімдерді пайдалана отырып, леуметтік, оамды былыстармен де шылданады. Мысалы,леуметтік психология оамдаы адамдар топтарыны арым-атынасын зерттейді. Психология барлы жаратылысты ылымдарды білімдерін жинатап, жаратылсты білімні жоары сатысы мен масаты Адам мен оамды танып білу болатын ылымдар арасына ойылан кпірше ызметін атарады,

Гуманитарлы ыдымдарды Табиатты зерттейтін ылымдармен зара тыыз байланыста екені жасы белгілі. Экономистерге география мен математиканы, философтара натурфилософия негіздерін білмей болмайды; леуметтанушылар психологтармен зара байланыста рекет етеді, ал ескіден алан суреттерді алпына келтірушілер азіргі заманы химияны кмегіне жгінеді. Мндай мысалдарды кптеп келтіруге болады.

Бізді оршап тран крделі дниені бастаулары .Табиатты ажап йлесімді рылысында жатандыын, онымен (Табиатпен) немі зара арым-атынаста болатындыын мытпауымыз керек. Мысалы, бірнеше кн ас-су ішпей керіізші! Ммкін, тыныс алмай мір сру тсілін білетін шыарсыз? Бізді барлыымыз да — Табиатты перзенттеріміз. Ал оны зандарын зерттеп, танып білетін ылым — табиаттану немесе жаратылыстану.

 

 

Бл ымны ке тараан екі анытамасы бар.

1. Жаратылыстану — бл Табиат туралы бірттасты ретіндегі ылым.

2. Жаратылыстану — бл бірттас бтіндік ретінде аралатын Табиат туралы ылымдарды жиынтыы.

Бір араанда бл екі анытама р трлі. Шынында да, оларды біріншісінде Табиат туралы бір ана ылым жайында айтылады, ал екіншісінде, жаратылыстану туралы Табиатты зерттейтін кптеген ылымдар ретінде айтылан. Шын мнінде бл екі анытаманы арасында лкен айырмашылы жо, йткені, «ылымдар жиынтыы» деген ым жекелеген ылымдарды арапайым жиыны емес, керісінше, бірімен бірі зара тыыз байланыстаы, бірін-бірі толытырып отыратын жаратылысты ылымдарды бірыай кешенін білдіреді. Бл бір ылым.

Жаратылыстануды ылым ретіндегі арнайы жаратылысты ылымдардан айырмашылыы — ол табиат былыстарын бірнеше ылымдарды позициясынан, нерлым жалпыа орта задылытар мен тенденцияларды «іздеп таба отырып» зерттейді, Табиата жоарыдан арап зерттеген трізді болады. Орта мектепте жекелеген жаратылысты пндерді оыанда сіздер, ммкін, рбір пнні -химия, физика немесе географияны з ерекшеліктері бар екендігін байаан шыарсыздар. Жаратылыстану з ауымына енетін ылымдарды ерекшелігін мойындай тра, Табиатты бірттас бтін ретінде зерттеуді зіні басты масаты етіп ояды.

Жаратылыстануды оып йрену не шін ажет? Табиатты наты бірттастыын, Табиаттаы сан алуан заттар мен былыстарды жасалу негізін жне одан туындайтын микролемдер мен макролемдерді: Жер мен арышты, физикалы жне химиялы былыстарды зара, мір тіршілігімен, санамен байланыстырып тран негізгі зандарды дл ынып тсіну шін керек.

Жекелеген жаратылысты ылымдарды зерттеу нтижелері арылы Табиатты бірттастыын танып білу ммкін емес. Шындыында сіз адамны жекелеген мшелеріні ызметін жасы білесіз делік, біра сіз осы мшелерді жмыс жасау задылытарын немі біле бермейтін шыарсыз. Сондытан орта мектеп дрежесінде пндерді — физиканы, химия мен биологияны — жекелеп оып йрену Табиатты бірттасты трысынан танып білуді алашы сатысы ана бола алады, басаша айтанда, оны задарын жалпы жаратылысты-ылыми трыдан тануды бастамасы деген сз. Енді біз табиатты тануды екінші сатысына шыуымыз керек.

Адамзат зіні даму тарихы барысында оршаан лемді танып-білуді жне игеруді бірнеше тсілдерін мегерді. Сондай тсілдерді біріне сзсіз ылымды жатызуа болады. ылым - оамны рухани мдениетіні урамдас блігі болып табылады. Адамзат дамуыны белгілі бір кезеінде ылым дами келе, оамды сананы дербес формасына айналады. Себебі, оамдаы сан-салалы мселелер кп жадайда ылымны араласуымен шешіледі.

Адам міріндегі ылымны орны мен рлін тсіну осы уаыта дейін аяталмаан крделі процесс. Бл процесс иыншылытар мен айшылытарды, талас-тартысты, кмнді сратарды, кптеген жаа мселелерді пайда болуымен ерекшеленеді. XX асырды 20-шы жылдарында ана ылымны мні мен ерекшеліктерін, оны даму жне олдану механизмдерін арастыратын, сонымен атар, ылымны білім жйесі, рі ерекше леуметтік институт ретінде даму задылытарын зерттеуге баытталан «ылымтану» атты жаа пн пайда болды.

Е алдымен, ылымтанушыларды назар аударан мселесі - латынша «Sсіеnііа» сзіні этимологиясы болды, оны маынасы «білім» дегенді білдіреді. Ал кез келген білімні ылым емес екендігі белгілі. Білім - адамзатты р илы тіршілік ету сферасынан: арапайым мірден, саясаттан, экономикадан, нерден таы баса жадайлардан алынады. ылым - тжірибе жзінде аныталан наты длелдемелер мен логикалы задара сйенетін орытындыларды негізінде білім лемін жасайды. Бул лемні субъективті элементі болып саналатын адамзата, оны игілікті бадарына шамалы ана рл блінеді (бул шін нер, мораль, дін бар). Сондытан бір-бірін толытыра отырып, мдениетті бл рамдас бліктері табиат пен адамзат арасында байланыстырушы тізбек болып саналады.

ЫЛЫМНЫ, ФИЛОСОФИЯНЫ ЖНЕ ДІННІ АРААТЫНАСЫ

Тарихта мдениетті бір сферасыны екіншісіне зиянын тигізе оты-рып ерекше блініп шыуыны мысалдары кп. Е алдымен бул орта асыр мен Жаа уаыттаы ылымны, философияны жне дінні араатынасына байланысты. Ортаасырлы ылым дінні билігінде боландытан, антикалы ылымны жетістіктері мытылуа айналып, ылым бірнеше адам арта шегінгені белгілі. Тек ана XIX асырда жаратылыстануды жетістіктеріне байланысты ылым адамзат пен оам дниетанымында, мдениетіндебасымдылыа ие болды.

Содан бастап ылым мен философия арасында осы уаыта дейін басылмаан дау-дамай басталды, оларды р айсысы шындыты айын крсету ыына ие болысы келді. ылым ешбір шектеусіз барлы сратара жауап беріп, адамзатты жарын болашаа бастауды масат етті. детте мндай болаша ылым мен техниканы жетістіктерінен болатын материалды игілік пен тошылыты білдіретін. XX асырды басындаы адамзатты кп блігіне атысты тіршілікті тменгі дегейінде болашаа деген мундай кзарас бара халы трма саясаткерлерге де, тіпті ойшылдара да (философтар, жазушылар, суретшілер) тсініксіз боп ала берді. XX асырды басында фило-софтар мен мдениеттанушыларды аз блігі бл жолды апата бас-тайтынын ашы айтты. Бл XX асырды ортасында атом аруын жасау экологиялы апатты тнуі арылы расталды.

Соан арамастан, сциентизм идеологиясыны алдытары - ылымны жалыз ана тарушы екендігіне сену - осы уаыта дейін саталып келеді. Аартушылы ойнауынан дамып, позитивизм философиясында дамыан бундай кзарас XX асырды екінші жартысында оамды жне гуманитарлы пндерден жаратылыстану ылымдарыны жетістіктерін асыра матап крсетуге кшті. Осы сенім планетаны азіргі жадайына, термоядролы апат аупіне, е бастысы - мдениетті этикалы жне эстетикалы крсеткіштеріні тмендеуіне, технократты психологияны кшеюіне кеп сотырды.

Сз жо, ылым - адамзат мдениетіні орасан зор жетістігі болып саналады. Ол адамзат мірін рпатан-рпаа жеілдетіп, туелсіз етеді жне материалды, рухани байлыты негізіне айналады.

ылым адамзат мдениетіні бір сферасы ана, оны з ерек-шеліктері мен масаттары бар, бларды баса трге олдан згертуге болмайды. Ал ылым жеке зі адамзат ркениетіні е жоары ндылыы бола алмайды, ол - тек адамзат мір сруіндегі р трлі мселелерді шешетін бір рал ана. алыпты, йлесімді оамда ылыма да, нерге де, философияа да, дінге де, адамзат мдениетіні баса да рамдас бліктеріне бір уаытта орын табылады.

Жоарыда айтылан жадайлара байланысты біз ылыма наты анытама бере аламыз.

ылым - жаратылыс туралы объективті білім жиынтыы болып саналатын адамзат мдениетіні бір блігі. Бул тсінікті мазмунына сонымен атар білімді алу процесі мен оларды адамзатты тжірибелік мірінде олдануыны трлері мен механизмдері кіреді.

ЫЛЫМНЫ РЫЛЫМЫ ЖНЕ АТАРАТЫН ФУНКЦИЯЛАРЫ

Объективті жаратылысты философиялы тсінігі табиат, оам жне адамзатты амтиды. Соан байланысты обьективті жаратылысты осы ш элементіне білімні ш сферасы наты арастырылады.

Жаратылыс сферасына жне зерттелетін аиат дниені тріне байланысты ылыми білімні ш баытын анытауа болады: жаратылыстану- табиат туралы білім жйесі, оамтану - оамды емірді трлері мен формалары туралы білім жиынтыы, сонымен атар адам-затты ойлау абілеті бар жанды зат ретінде арастыратын ойлау білімдеріні жйесі.

Табиат туралы барлы білім жиынтыы жаратылыстану арылы алыптасады. Оны рылымы табиат логикасыны наты крінісі іспетті. Жаратылыс ылымдарыны білім жйесі орасан зор жне р алуан.

Мнда заттар мен оларды рылысы, заттарды озалысы мен рекеттесуі, химиялы элементтер мен осылыстар, тірі материя мен тіршілік, Жер жне Космос туралы білім жйесі енеді. Жаратылыстануды осы объектілерінен іргелі ылыми жаратылыстану баыттары бастау алады

Денелер, оларды озалысы, оларды р трлі дегейлердегі пайда болу формалары мен айналымдары физикалы ылыми білімні зерттеу объектілері болып табылады. Іргелі сипаты бойынша олар жаратылыстануды негізіне жатады жне баса да білім салала-рын амтиды.

Химиялы элементтер, оларды асиеттері, айналымдары мен осылыстары химиялы білім жйесінде крініс табады. Физикалы білім жйесімен кбірек байланысты боландытан, аралы пндерді тобы - физикалы химия, химиялык, физика т.б. пайда болды.

Биологиялы білімдер тіршілік туралы білім тобын амтиды, оларды зерттеу объектілері клетка мен клеткадан пайда болан бар-лы азалар. Биологиялы білімні негізіне зат, химиялы элементтер туралы білім жатады. Жоарыда айтыландай мунда да аралы пндер, атап айтанда, биофизика, биохимия т.б. дамиды.

Жер Кн жйесіне енетін бір планета есебінде геологиялы білімдерді зерттеу пні болып табылады. Олар бізді планетамызды урылысы мен дамуын зерттейді. Баса ылымдар тобымен бірлесу арылы геохимия, геофизика, палеонтология сияты жаа салалар пайда болды.

те ертеден бері дамыан, сонымен атар ылымдаы жаа баыттарды да атарына жататын білім жйелелеріні бір тобы-космологиялы білімдер, оларды зерттеу пэні - Бкіл лем. Космоло-гия - космосты объектілердегі жадайлар мен згерістерді зерттейді.

ылыми білімні таы бір іргелі баыты - оамтану. Оны пні болып оамды убылыстар мен жйелер, урылымдар, жадайлар процестер табылады, оамды ылымдар оамды байланыстар мен цатынастарды жеке трлері мен барлы жиынтыы туралы білім бе-реді.

зіні сипаты бойынша оам туралы ылыми білімдер сан трлі, олар жалпы ш баыт бойынша топтастырылан: зерттеу пні оам болып табылатын леуметтік баыт; халыты ебегін, меншіктік атынасты, оамды ндірісті, айырбасты, таралуды жне осылара негізделген оамды атынастарды зерттейтін экономикалы баыт; сонымен бірге мемлекеттік-ыты рылымдарды жне оамды жйелердегі атынастарды пні ретінде арастыратын мемлекеттік-ыты білімдер баыты.

ылыми білімні шінші іргелі баытын адам жне оны ойлау жадайы туралы ылыми жйе райды. Адамзат жан-жаты аспектілерде арастырылып, кптеген ылым салалары арылы зерттеледі. Ондай ылым салаларына - гуманитарлы ылымдар (психология, логика таы баса) жне математика жатады.

Аталан негізгі ылыми баыттармен атар, ылымны зін зер-ттейтін ылыми салаларды жеке топа жатызуа болады. ылымны бл салалары XX асырды 20-шы жылдарында пайда болды жне бл з бетінше ылымны адамзат міріндегі рлі мен маызын анытай алатын дрежеге ктерілгенін білдіреді. ылымтану азіргі кезде з бетінше, тез дамып келе жатан ылыми пн болып саналады.

ылым, білімні урылысын анытай келе біз ылыма толы анытама бере алатындай ммкіндікке жеттік. Сонымен, ылым дегеніміз - арнаулы оамды ызмет нтижесінде алынып, дамыан жне олдану барысында оамны тікелей тжірибелік кшіне айналан объективті шындыты динамикалы жйесі.

ылыми-білімні рылымымен ылым атаратын функциялар тыыз байланысты. Олар бірнешеу:

1) тсіндіру - табиат объектілері мен табиат былыстарыны мнін ашып, тсіндіру;

2) жйелеу - жиналан фактілік материалдарды сурыптап, бір жйеге енгізу;

3) суреттеу - оршаан жадайды байланыстары мен асиеттерін сипаттап крсету;

4) болжам жасау - дл азіргі кезде жріп жатан процестерді даму дрежесін есепке ала отырып, болашаа болжам жасау;

5) орытынды жасау - табиаттаы болып еткен, азіргі кезде жріп жатан жне болашата ктілетін процестерді есепке ала отырып, ылыми негізде орытынды жасау;

6) жаалы ашу - табиатты жаа задарын ашу, жаа ылыми гипотезалар шыару;

7) ндірістік-тжірибелік баыт беру - алан білімді ндірісте, леуметтік басаруда жне таы баса салаларда олдану ммкіндігі;

8) дниетанымды - алан білімді лемні обьективті картинасымен байланыстыру.

Адамзат з тарихында сипаты бойынша сан алуан білімдерді жи-натады, ылыми білім - сол білімдерді тек бір трлі ана болып са-налады. Сондытан ылыма ойылатын критерийлерді білу те ажет.

ЫЛЫМА ОЙЫЛАТЫН КРИТЕРИЙЛЕР

ылымилыты е басты критерийі - жйелілік. ылыми білім р ашан белгілі бір жйе ретінде арастырылады: бл жйені зіндік басталу принципі, іргелі тсініктері болады. Сонымен бірге бул жйеге аталан ылым шін зор маызы бар тжірибелік фактілер, экспери-менттер, тжірибелік орытындылар мен сыныстар енеді.

ылыма ойылатын таы бір критерий - онымен айналысатын (оамда) бір дарынды адамдарды болуы жне ажетті материалдар мен технологияны болуы.

ылымилыты шінші критерийі - ылыми танымны масаты. Яни, масатсыз ылым дамуы ммкін емес, ылымны нтижесі адам-зат игілігіне айналуы шарт.

Таы бір тртінші критерий - рационалдылы (тиімділік). Зерттеуді р трлі (дістемелерін) тсілдерін згерте отырып, е тиімді жолын тадап алу.

ылыма ойылатын бесінші критерий - зерттеуді тжірибелік дістемесін олдану жне ылымды математикаландыру. Бл белгілер жаа уаытта пайда болды жне тжірибемен байланыстыра отырып, ылыма жаа сипаттар келді.