наркологиялы немесе психоневрологиялы диспансерде есепте тран адамдар енгізілмейді.

Ылмысты сот трелігін жзеге асыруа атысудаы алабилерді рлі

Еліміздегі алабилер соты 10 адамнан тратын алабилерден жне 1 ксіби судьядан трады. Блар ылмысты істер жніндегі мамандандырылан ауданаралы скери сотты жне ылмысты істер жніндегі мамандандырылан ауданаралы сотты рамына кіреді. Алабилер атысуына жататын істер: Р ылмысты кодексіні 170,175, 177, 178, 184, 255, 298 баптарындаы ылмыстар, ттенше жадайлар мен жаппай тртіпсіздіктерде жасалатын адам лтіру, соыс кезінде жне рыс уаытында жасалатын скери ылмыстар туралы істерді санамаанда, жасааны шін ылмысты зада лім жазасы немесе мір бойына бас бостандыынан айыру жазалары олданылатын ылмыстар жайлы жне де 125, 128, 132, 135 кзделетін аса ауыр ылмыстар жайлы істер кіреді. Алабилер соты ылмыса тартыландарды ылмысты немесе ылмысты емес екендігі жайлы жне оларды жазалау санкциялары жайлы сраты реттейді жне шешеді. Бл жадайда алабилер мен судья бкіл сратарды шешуде те ыа ие.

Алаби - сот кезінде ылмысты істерді зады тртіппен арауа тиісті жне ант абылдаан Р-ны азаматы. Осы ретте, алабилер болып кімдер таайындалады жне алай сайланады деген сратар пайда болады. Ала билерді сота атысуы - азаматтарды ылмысты процестерде ытарын орауды кепілді жне дамыан демократиялы коамны институттарыны бірі. Сот жйесіні арынды даму жолындаы жаа институтты енгізу-сот туелсіздігін ныайтып,

Халыты сота деген клекелі кзарасын жойып ана оймай, оан сенімін арттырады.

Азастан Республикасында ала­билер сотыны пайда болуы – туелсіздік алан кезден бастап лемдік талапа сай ыты мемлекет руа жасалан мтылысты нтижесі. Жалпы ыты мемлекетті басты аидаттары сот ділдігіні за шеберінде атарылуынан, сота барша халыты олжетімділігінен крінеді. Сол секілді,халыты сот трелігін жзеге асыруа атысуы мемлекетті демократиялы баытта дамуыны бірден­бір крсеткіші болып есептеледі. йткені, бл рдіс онда абылданан шешімні зады ана емес, сонымен бірге ділетті болуына да ыпал етеді. Адам баласы з табиатында атарларымен араласуа ынталы. Сол сияты,сотты болып жатан азаматтар да зін еркін сезінетін ортада, з рекетіне баа берілгенін алайды. Алабилер сотына ажеттілік адамдарды болмысындаы осы ерекшелік сранысты теуден пайда болан. Біратар мліметтер бл жйені тп атасы ежелгі Рим дегенді айтады. Негізінде, алаш алабилер соты он екінші асырда Англияда пайда болып, ыты трыда «Адамдар бостандытарыны хартиясымен» бекітілген. Сол уаыттан бері бл институт лемде р елді менталитеті, даму ерекшелігіне сай ызмет етіп келеді.

Алабилер институты азастанда 1998 жылы азастан Республикасы Конституциясыны 75­бабына енгізілген «ылмысты сот ісін жргізу ала­билерді атысуымен жзеге асырылады» деген згеріс негізінде пайда болды. Алайда, ол уаытта сот ділдігін атаруды бл трі бірден толыанды ола алынып, жзеге асырыла оймады. Оан елімізді сол кездегі экономикалы жне саяси дамуында орын алан объективтік жадайлар сер етті. Ол шын мнінде осыдан тоыз жыл ткеннен кейін жмыс істей бастады. Осы аралытаы уаыт «Алабилер институты лемде алай жзеге асып жатыр,пайдасы алай, алай олданылса тиімді?» деген мселелерді зерттеп, зерделеуге, отайлы жолдарын игеруге кетті.

Жылдан бастап Жоары Сотты азіргі траасы айрат Ммиді басшылыымен алабилерді сота атыстыру мселесі бойынша Алматымен Астана алаларында ке ауымдаы халыаралы конференциялар те бастады. Соны нтижесінде 2007 жылы арнайы за абылданды.

Демек, бл азастандаы алабилер сотыны зге елдерге араанда з ерекшелігі бар деген сз. Бізде ала билерді міндеті, жмыс ауымы англосаксонды лгіден блек крінеді. Жан­жаты ізденіс, зерделеу жмыстары нтижесінде бізді еліміз шін алабилер сотыны англосаксондытан згеше континенталды лгісі жасалып, абылданан болатын. Англосаксонды ыта алабилер ылмысты оианы жне ылмысты фактіні анытап береді де шешімді судья абылдайды. Осы шарадан со ана жаза таайындалады. Жазаны судья таайындайды. Ал, бізде алабилер судьяны атысуымен ылмысты оианы, сотталушыны кінлі екенін ана анытап оймайды, сонымен атар, судьямен бірге жаза тайындауа атысып,сотталушыа андай жаза таайындау керек екенін де шешеді. Яни, азастанда алабилер мен сот траасыны ытары бірдей, олар кеесу блмесінде бірге болады. Барлы ойылатын сратара бірдей жауап береді. Сонымен атар, жаза таайындауа ала билер тізім бойынша атысады. Тек ана онда судьяны бар зыреті алабилер анытап берген ылмыс ауымын заа сйкестендіріп саралау. Оларда сот отырысына атысатын алабилер рамы он екі адам болса, бізде оны саны он адамнан трады.

Алабилер туралы» Р-ны заына байланысты, алабилерді таайындалу жмысына Р азаматтарыны атысуына жол беру масатымен жергілікті атарушы органдар р жыл сайын алабиге таайындалатын кандидаттар алынатын жылды бірінші желтосанына кездейсо іріктеп алу арасында алабиге кандидаттарыны е басты, біріай жне осалы тізімдері бірнеше соттара жіберіледі.

Алабилер туралы Р заыны 10-бабына сйкес Алабиге кандидаттара ойылатын талаптар аныталан:

1) Жиырма бес жаса толмаан;

2) телмеген не алынбаан сотталандыы бар;

3) сот рекетке абiлетсiз немесе рекет абiлетi шектеулi;

4) судьялар, прокурорлар, тергеушiлер, адвокаттар, мемлекеттiк ызметшiлер мен скери ызметшiлер, сондай-а ы орау органдарыны ызметкерлерi;

наркологиялы немесе психоневрологиялы диспансерде есепте тран адамдар енгізілмейді.

Соы жиырма жыл ішінде сот реформасын жрген елдерді, Ресейді санамаанда алабилермен іс жргізіді англо-саксонды трі он елде ана жргізілген. Осы елдерде де ылмысты істерді кп блігін ксіби судьяларды здері арастырады. Ал зге елдерде ылмысты, азаматты істердіде ксіби судьяларды здері жргізеді. Яни, бкіл лем елдеріні кбісі тек ксіби судьялар арастыратын немесе олармен бірге алабилер бірігіп шешім шыаратын соттармен жмыс жасасып отыр.

Р-нда 2006 жылы абылданан алабилерге атысты за, Еуропадаы ескі континенталды трін енгізген елдерді алабилерін атыстырып, сот істерін арау практикасын толытай зерттеп, соан сйініп жазылан. Осы за абылданан кейін 2006 жылы мемлекетімізде ылмысты процесстік заа толытырулар енгізілді жне 2017 жылы 1 атарда республикамызда алабилер атысуымен ылмысты істер арала бастады. 2007-2009 жылдар аралыында алабилер араан ылмысты істер облысты сотты ол астында болды жне блар ылмысты замен лім жазасы олданылатын ылмыстар бойынша істерді алабилермен арады. Соы жеті жыл ішінде алабилермен арастырылан істер саны жыл сайын кбейе бастады. 2007 жылы – 36, 2008 жылы – 42, 2009 жылы - 52 ылмысты істер арастырылды. Сонымен оса, соы жылдары 133 адама атау кімі шыарылып, осы крсеткіш арастырылан ылмысты істер бойынша сотталан адамдарды 8,5 пайызын крсетеді. Бл жай соттарда шыарылатын осындай кімдерден сегіз есе кп. Біра 2013 жылды соында заа згерістер енгізіліп алабилер соты арастыратын ылмысты істер саны азайтылды. 2015 жылды басында елде алабилер соты он адама байланысты тек сегіз ылмысты іс арады.