Вакциналар классификациясы
ВАКЦИНАЛАР ЖНЕ ВАКЦИНОПРОФИЛАКТИКА
Вакциналар (Vaccines) -егілген адамдар мен жануарлар азасында белсенді иммунитет тудыруа арналан препараттар, яни биологиялы препараттар болып табылып, азаа енгізгенде белгілі бір ауруа арсы оранысты иммунитетті индукциялайды. рбір вакцинаны негізгі серіні бастамасы иммуноген болады, яни ауру оздырушысыны компоненттеріне сас химиялы рылымдара ие болатын жне иммунитет пайда болуына жауапты корпускулярлы немесе еріген субстанция.
Адамзат тіршілігінде соыстар, экологиялы апаттар мен леуметтік-экономикалы дадарыстар инфекцияны белсенуіне, кп жадайда эпидемия мен пандемияа шыратады. Инфекционды ауруларды ликвидация мен тмендету шараларыны негізгісіні бірі - вакцинопрофилактика болып табылады.
^ Вакциналар компоненттері.Вакциналар негізін оранышты антигендер райды, яни арнайы иммунды жауап дамуын амтамасыз ететін бактериальды жасуша немесе вирусты кішігірім блшегінен трады. оранышты антигендер ауыздар, гликопротеидтер, липополисахаридті ауыздар бола алады. Олар микропты жасушалармен байланысты (ккжтел таяшасы, стрептококтар жне т.б.), жне олармен секрециялануы (бактериальды токсиндер) ммкін, ал вирустарда вирионны суперкапсидіні беткейлік абаттарында басым орналасады. Негізгі рекеттесуші бастамамен атар, вакцина рамына баса да компоненттер - сорбент, консервант, толтырыш, стабилизатор, арнайы емес оспалар ене алады [2].
Вакциналар классификациясы
Тірі вакциналаррамында лсізденген тірі микроорганизм (вирус, бактерия) болады, оны вируленттігі жоалып, иммуногендігі саталады. Тірі вакциналарды жасанды аттенуирлендіру арылы алады (штаммды лсіздендіру BCG -200-300 т сорпасында егу, ЖВС жасыл маймыл бйрегіні лпасында егу) немесе табии авирулентті штаммдарды іріктеу.
Тірі вакциналар ызылшаа арсы (Рудивакс), ызамыа арсы (Рувакс), полиемиелитке арсы (Полие Сэбин Веро), туберкулезге, паротитке арсы (Имовакс Орейон). Полиемиелитке арсы вакцинадан баса, тірі вакциналар лиофилизацияланан кйде шыарылады.
^ Инактивацияланан немесе лі вакциналардымикроорганизмге формалин, ацетон, фенол, жылу, УКС, ультрадыбыспен сер ету арылы алады. Мндай вакциналар едуір траты рі ауіпсіз болады, себебі вируленттілік реверсиясын тудыра алмайды, практикалы олданыста ыайлы болатыны, олар суыта сатауды талап етпейді. Алайда бл вакциналарды жаымсыз жатары болады да, олар лсіз иммунитет тудырады жне бірнеше егу млшерін олдануды талап етеді (бустерлі иммунизация). Грипп, тыру, жапон энцефалиті т.б. арсы вакциналар жатады [3].
Бір инфекцияа арсы моновакцина, екі инфекцияа арсы дивакцина деп аталады,ассоциацияланан вакциналар трлі микроп антигендері мен анатоксиндеріні оспасы, мысалы АКДС [1].
^ Химиялы вакциналарадъювантпен байланысан микроп клеткаларыны антигендік комплектерінен трады. Адъювант арылы вакцина иммуногендігі оарлайды жне антигендік блшектер іріленеді. Адьюванттара алюминий гидроксиді, минералды жне органикалы майлар жатады [1].
^ Коньюгацияланан вакциналар.1931 жылы карбогидрат пен бтен белоктан коньюгат растырылды. В типті Haemophilis influenzae –ны капсулалы полисахаридін дифтерия немесе сіреспе анатоксинімен коньюгат жасаанда жедел антиденелер тзілу мен IgM-ні IgG- ге айналуы эксперементальды жануарларда байалды, коньюгатты вакциналар иммуногендігі жоары болады.
^ Суббірлікті вакциналарадекватты иммунды жауап тудыра алатын антиген фрагменттерінен трады.
Бактериальды полисахаридті вакциналар.1881 жылы Л.Пастер бактерияларда ерекше рылым-капсуланы анытады. азіргі тада стрептококтар, менингококтар, стафилококтар кіретін инкапсулалы бактериялар туысына жататын Streptococcus pneumaniae, Haemophilis influenzae, Escherichia coli жне т.б.-ды кпфункциялы полисахаридті абышасы ызыушылы тудырады.
^ Анатоксиндерге негізделген вакциналар.Кейбір бактериальды инфекциялар оздырыштары токсиндер секрециялайтындытан патогенді болады. Негізгі жетістігі – иммуногендігін сатай отырып, бл белоктарды детоксикациясыны тсілдерін табу, негізгі мысалы, дифтерия мен сіреспеге арсы вакциналар. Ондай вакциналар микроп блшектерінен трады немесе гендік инженерлік жолмен лабораторияда алынан болады [3].
^ Рекомбинантты ДНК технологиясы негізіндегі жаа буынды вакциналар.20 асырды биологиялы жаалыы ДН рылымын жне универсалдыын анытау болып табылады. 70 –ші жылдары химерлі ДН –лар, ДН сегменттерін клондау, баса клеткаа енгізу, енгізілген ДН-ны керекті белок ндіруі ойлап табылды. Вирус немесе бактерия геномынан ДН тізбектеріні селективті делециясы, бтен ДН-а сегмент ДН-ларды енгізу арылы реципиент организмде иммунитет тудырып, химерлі енгізілген ДН сегменттеріне жауап беруге арналан зерттеулер жасалды. Осындай аналогиялы зын тізбектерді де тірі аттенуирленген вирус немесе бактериальды вакциналар геномына енгізіп, векторда кодталан химерлі ДН ауыздарын синтездей алады. Гендік инженерия арылы алынан вакциналар алу дісті мні: протективті антигендер синтезіне жауапты вирулентті микроорганизмні гендерін баса зиянсыз микроорганизм геномына енгізіп, оларды даылдандыранда керекті антигенді ндіріп, жинатайды. Вирусты гепатит В-а жне ротавирусты инфекцияа арсы вакцина мысал болады. Иммунды жауап тудыру шін ДН-ны зін иммунизациялауа ммкіндік туызды, сонымен атар пероральды белгіленетін иммуноген ретінде трансфицирленген сімдіктер, прокариотты клеткалар, тменгі эукариотты клеткалар, сткоректілерді клеткаларыны трансфекциясын олдану арылы вакцина жасау ойлап табылды. Клеткаларды ДНК жне кДНК трансфециясы процедурасында 3 трлі клеткалар олдананылады: прокариоттты, мысалы E.coli, тменгі эукариотты, мысалы ашытылар жне сткоректілерді линиялы немесе штамм тріндегі клеткалары. Тадалан ДНК тізбегі автономды репликацияланатын вектора, яни ротавирус немесе плазмидаа енгізіледі, сонда транформацияланан немесе трансфекцияланан клетка пайда болады.
^ Нуклеин ышылдарыны тізбектеріні селективті делециясы арылы аттенуация.Арнайы ДН сегменттеріні геномынан делециялану ммкіндігі инфекциялы оздырыштар штамдарыны аттенуациясын жасау практикасын згертті. Vibrio cholerae жне Salmonella-дан иммуногендігін сатай отырып, оздырыша тмен вируленттік беру шін, нуклеин ыщылдарыны негіздеріні тізбегіні селективті делециясы арылы аттенуирленген препараттар жасалды [3].
Вакцинопрофилактиканы негізгі масатыны бірі – трындарды профилактикалы егулерге бадар беріп, вакцина егуді кепілдемелері мен жанама серлері жайлы консультация беру.
азіргі тадаы вакцинология актуальды масаты вакциналы препараттарды рдайым жетілдіріп отыру.Вакцинацияны баылайтын халыаралы йымдарды сарапшылары вакцина ндіруші барлы мемлекеттерде орындалатын эффективті вакциналарды критерийлерін бір атарын растырды:
ауіпсіздік
вакциналар ауру мен лім себебі болмау керек
протективтік немесе оранышты асиеті
патогенні «жабайы» штаммы тудыратын аурулардан орау керек
оранышты иммунитетті сатау, олдау
оранышты нтижесі бірнеше жыл саталу керек
бейтараптандыратын антиденелерді индукциялау
протективті Т-жасушаларды индукциясы
вакцинаны салыстырмалы тмен баасы
олдану жеілдігі
нтижесі ке болу керек
Дамыан жне дамушы елдерде барлы жас топтары мен леуметтік топтар шін вакцинация белсенді за мір сруді е тиімді, е немді жне ол жетерлік жолы. Вакцинопрофилактика бкіл лемде денсаулы сатауды негізгі ралы жне негізгі рал болып алады
- Иллюстрациялы материалдар
дебиеттер
1. Егорова Т.А., Клунова С.М., Живухина Е.А. Основы медицинской биотехнологии, - М: АСАDЕМА, - 2003г. – 207с.Микробиология / Воробьев 2. Избранные вопросы медицинской биотехнологии. Избранные вопросы медицинской биотехнологии. – Сиб.ГМУ, Томск – 2004. – 135с.
3. Медицинская микробиология под ред. Покровского В.И. //М. ГЭОТАР МЕДИЦИНА, 1998, 1184 С.
4."Биотехнология: Свершения и надежды". М:Мир, 1987 г.
5.Р.Реннеберг,И.Реннеберг."От пекарни до биофабрики".М:Мир, 1991 г.
6.Дебабов.В.Г. Успехи генной инженерии микроорганизмов. Генетика.1987 г. т.23, N10 с. 1741-1748.
7.П.О.Вяземский, Волчек и др. Генетическая инженерия в современной медицине. Военно-медицинский журнал.1990 г.N1 с 37-41.
8.Перспективы применения методов ДНК-диагностики в лабораторной службе.\Клиническая лабораторная диагностика, №5, 2000г
9. А.А., Быков А.С., Пашков Е.П., Рыбакова А.М. Микробиология / М., Медицина, 1994.