IV.Пайдаланылан дебиеттер

СЖ

Таырыбы: Жел жне оны трлері (Жергілікті желдер)

Орындаан: Нысанбай Ерболат

Тексерген: Жексенбаева А.К.

Алматы

Жоспар

І. Кіріспе

ІІ. Негізгі блім

1. Жел дегеніміз не жне ол алай пайда болады

2. Жел жылдамдыы мен баыты алай аныталады

3. Желге андай кштер сер етеді

4. Жергілікті желдер дегеніміз не жне оларды толы сипаттамасы (Бриз, таулы – аарлы желдер, Фен, Бора, мзды желдер, аын желдер, муссондар мен пассаттар жне т.б желдер).

ІІІ. орытынды

IV.Пайдаланылан дебиеттер

Жел — ауаны жер бетіне атысты кбінесе горизонталь баытта озалуы; метеорологияны негізгі ымдарыны бірі.

Жел атмосфера абаттарында ысымны біркелкі таралмауынан пайда болады рі жоары ысымнан тменгі ысыма арай баытталады. Ауа ысымы уаыт пен кеістікте траты болмайтындытан желді жылдамдыы мен баыты немі згеріп отырады. Желді баытын ккжиекті ай тсынан соуына байланысты анытайды жне оны градуспен немесе румбымен (16 румбылы жйемен), ал жылдамдыын – м/с, км/са, узелмен немесе балмен (Бофорт шкаласы бойынша) рнектейді. Биіктікке ктерілген сайын йкеліс кшіні азаюына байланысты жел уаты згереді, сонымен атар ол градиенттерді згеруіне де туелді болады. Жел лкен ауматы амти отырып, клемді ауа аындарын (муссондар, пассаттар, т.б.) туызады, осыдан жергілікті жне жалпы атмосфералы айналым пайда болады. азастанны барлы ірінде (сіресе, жазы жерлерде) кшті желдер жиі болып трады, оны максимумы ыс айларына (40 – 45 м/с) жне кктем мен кзге (20 – 35 м/с) келеді. те кшті желдер Каспий жаалауы жне биік тау асулары мен аарларында байалады. Дниежзілік желдер жіктеліміне азастан аумаында траты соатын 23 жел тіркелген. Оларды азастан бойынша мынадай айматара бледі: ашы далада (Жосалы, Сілеті, т.б.); шл жне шлейт, лкен ашы су оймалары тірегінде (Каспий теізі, Балаш, Алакл клдері, т.б.); тау аарларында жне тау аралы ірлерде («Жетісу апасы», «Шілік аары», «Жаызтбе», «ордай», т.б.); орташа биіктіктегі таулар мен ыраларда («Ерейментау», «лытау», «араралы», «Малжар», т.б.) соатын желдер. Жел арзан электр энергиясын ндіру, дытан су тарту, диірмен айналдыру, егін суару, т.б. шін пайдаланылады.

Желді пайда болуы-ысым айырмашылыына байланысты. Желді баытын лшейтін рал- флюгер жел баар, желді жылдамдыын лшейтін рал- анемометр.

Атмосфералы ысымны айырмашылыы ауаны озалуына себепші болады. Жел жылдамдыын 12 балды арнайы Бофорт шкаласымен де аныктайды. Мндаы 0 балл желсіз тымыты білдірсе, 12 балмен жылдамдыы 30 м/с-тан жоары болатын апатты дауылдарды белгілейді.

Жел жылдамдыымен атар, оны баытын да білуді маызы зор. Жел баытын оны соып тран жаыны баытымен анытайды. Осыан сйкес, ккжиекті 8 негізгі баытын (румб) ажыратады: солтстік (С), солтстік-шыыс (СШ), шыыс (Ш), отстік-шыыс (ОШ), отстік (О), отстік-батыс (ОБ), батыс (Б), солтстік-батыс (СБ). Кез келген аудандаы белгілі бір мерзім ішінде жел баыттары мен айталануын жел рнегі деп аталатын сызба кйінде крсетуге болады.

Жел жне оны трлері.Атмосфералы ысымны айырмашылыы ауаны озалуына себепші болады. Ауаны ендік баыттаы озалыстарын жел деп атайтынын білесідер. Жел жылдамдыы м/с-пен белгіленеді, оны елшейтін ралды анемометр деп атайды. Жел жылдамдыын 12 балды арнайы Бофорт шкаласымен де аныктайды. Мндаы 0 балл желсіз тымыты білдірсе, 12 балмен жылдамдыы 30 м/с-тан жоары болатын апатты дауылдарды белгілейді.

Желдерді жергілікті желдер, атмосфераны жалпы циркуляциясына енетін желдер, жоары жне тмен ысымды орталытардан соатын желдер деп жалпы ш топа бледі. Жергілікті желдер атарына бриздер, тау-аарлы желдер, фендер, боралар, сирокко, самум жне т.б. жатады.

Мздыты желдер - кптеген лкен тау мздытарыны стімен жне мздыты жылжыан баыты бойынша тмен лдилай соатын желдер. Мзды бетіндегі ауаны суынуынан пайда болады да, ондаан, кейде жздеген метрлік ауа абатын амтиды. Антарктида мен Гренландия мздытарыны теіз жаалауларына таяу жерлерде мздыты желдер те кшті соады.

Жергілікті желдер — белгілі бір айматы табии-географиялы ерекшеліктеріне (орографиялы рылымына, лкен су оймаларыны болуы, т.б.) байланысты болатын табии былыс. Олар жылдамдыы, баыты, айталанып соуы, т.б. ерекшеліктерімен байалады. Жергілікті желдер жергілікті атмосфералы айналыма байланысты да туады (бриз, тау-аар желі, мзды желі, бора, фен, т.б.). Сонымен атар, жергілікті жерді табии ерекшеліктеріне байланысты туындайтын жергілікті желдер бар (Ауан желі, сирокко, хамсин, ралай желі, Ебі желі, Шілік желі, т.б.).

Бриз (фр. brise — жел) — теіздерді, клдерді (кейде ірі зендерді) жаасында тулік ішінде з баытын карама-арсы жаа згертіп соатын жел.

рлы пен суды бірдей жылынбауы салдарынан беткі ауа абаттарындаы атмосфералы ысымда айырма пайда болады да, ауаны озалысы басталады. Кндізгі бриз (теіздік) теізден ызан рлы бетіне (жаалауа), ал тнгі бриз (жаалы) салындаан рлы бетінен теізге арай соады. Бл табии былыс негізінен жаз айларына тн. Себебі, жазда рлы пен теіз стіндегі туліктік ауа темп-расыны айырмасы 20С-а дейін жетеді.Бриз жер бетінен жздеген метр (кейде 1 км-ден астам) биіктікке дейінгі ауа абатын амтиды, ондаан ашытыа дейін соады. Теіздік Бризді жылд. 7 м/с-а дейін жетеді. Бриздер теіздер мен лкен клдерді жаалауында байапады. Олар су айдындары мен рлы арасындаы тулік ішіндегі температура мен ысым айырмашылыынан пайда болады. Кндіз жел теізден жаалауа (теіздік бриз), ал тнде жаалаудан теізге (жаалы бриз) баытталады. Бриздерді жылдамдыы, детте, 3—5 м/с, тропиктерде бл крсеткіш лдеайда жоары. Теіздік бриз рлыта ауа температурасын тмендетіп, салыстырмалы ылалдылыын арттырады. Мселен, ндістандаы Мадраста теіздік бриз серінен ауа температурасы 2—3°С-а тмендеп, ылалдылы 10—20%-а жоарылайды, ал Батыс Африкада бл крсеткіштер тиісінше 10°С пен 40%-ды райды.

Фен(нем. Fohn, лат. favonius— жылы батыс желі) - таулардан аара арай соатын атты кпек, жылы жел. Ол ауаны тау жотасыны ырасынан асып, ы беткейіне тмен лаан кезінде пайда болып, адиабатты жылынады. Мндай жадайда температура мен ылалдылы крт згеріп, арды еруі мен кшкін жруін тездетеді. Фен кбінесе тулікке жуы соады. Ол барлы тау жйелерінде, сіресе Кавказ, Памир, Альпі тауларында байалады.

Бора — теізді дл жаасындаы аласа тау жотасынан атты кшпен тмен соатын суы жел. Бора кбіне ысты кні соады. Бора Адриатикалы теізді жаасында, Новороссийск ауданында, Байалда, Жаа жерде, Прованста, Техаста таы баса жерлерде жиі байалады.

Бора (грек. boras — солтстік жел) аласа жоталарды (300 — 600 м) ы беткейімен градиенттік ысым мен тартылыс кші серінен лкен жылдамдыпен (40 — 60 м/с) тмен арай баытталып соады. азастанда Солтстік Балаш ірінде байалады.

ü

ü Бора — тау беткейіні бойымен тмен карай лдилай соатын атты суы жел. Феннен айырмашылыы Бора аласа жоталарды (300—600 м) иып ететін суы ауа массасыны басып кіруінен пайда болады. Бора ауырлы кші мен ысым градиентіні серінен те тез жылдамдыпен беткейді ы жаымен лайды да, адиабаталы аз жылынады. Кбінесе ыста ішкі жазытар мен жазы тауларды жьшы теіздерден не ірі сукоймалардан жоталар бліп тратын жерлерде пайда болады. Мндайа Адриат теізі жаасындаы Триест борасы, Байкал клі жанындаы Сарма борасы, таы да басалары жатады.

Муссон (фр. mousson, араб.: маусым – жыл мезгілі), жер бетіне таяу тропосфераны тменгі абатындаы ауа массаларыны жыл мезгілдеріне арай алмасатын маусымды аысы.

Маусым ауысуы кезінде желді басым баыты 120 – 180º-а згеріп трады. Муссонны пайда болуыны басты себебі — крлы пен мхитты біркелкі ысымауы.Атмосферада циклонды, антициклонды айматарды тзілуі, рлы пен теізді ркелкі жылынып, суынуы, оларды арасындаы ысым айырмашылыы, жылу режиміні згеруі салдарынан ауа жылына екі рет орын ауыстырып ыысады. Жазды ылалды (мхитты) муссон мхиттан салын, ылалды ауа келсе, ысы (континенттік) муссон рлытан мхита суы, ра ауа тасымалдайды. Муссондар тропиктік жне тропиктік емес деп блінеді. Тропиктік муссонны баыты жне жылдамдыы жоары, сері кшті; олар Отстік жне Отстік-Шыыс Азияа тн, онда ылалды мезгілде бірнеше мыдаан мм жауын-шашын тседі. Тропиктік емес муссон Шыыс Азияа тн. Мнда муссонны сері шамалы. ысы ра муссон Сібірді те суы ауасын Тыны мхитты жаалауына келеді; Жазы ылалды муссон мхит жаалауына мол жауын-шашын апарады. Муссон атмосфераны жалпы айналымы жйесінде маызды орын алады жне муссонды климат бар елдер экономикасыны дамуына елеулі сер етеді.

Муссондар циклондар мен антициклондар нерлым траты болатын жне олар маусым бойынша крт айырмашылы жасайтын аудандарда алыптасады. Муссондарды тропиктік жне тропиктік (экваторлык) муссондар деп жалпы екі топка бледі.

Тропиктік емес муссондар жылды бір мезгілінде рлы пен мхитты жылынуыны ркелкі болуына байланысты туындайды. Олар, негізінен, солтстік жарты шарда айыныра байалады. Мнда материктердід шыыс жаалаулары коыржай жне субтропиктік ендіктерде муссонды циркуляция ыпалында болады. йткені бл аудандарда батыс желдеріні сері азаяды, сондытан рлы пен кршілес орналаскан мхит айдыны арасындаы температура мен ысым айырмашылыы маусымды траты желдерді (муссондарды) пайда болуына жадай жасайды. оыржай ендіктерде батыс желдерінін багытына арама-арсы соатын жазы муссондар рлыа жауын-шашын келіп, ауа температурасын едуір тмендетеді.

Е траты жне айын байалатын муссондар тропиктік ендіктерде пайда болады. Тыны жне Атлант мхиттарыны тропиктік ендіктерінде жыл бойы пассаттар басым келеді. Сондытан тропиктік муссондар тек Тыны мхитты батыс блігі мен оан кршілес Шыыс Азия мен Индонезия жаалауларында ана айкын байалады. Муссонды циркуляция нді мхиты алабыны тропиктік ендіктерде жатан лкен кеістіктерін амтиды. Бл нді мхитыны екі ірі рлыкты аралыындаы орнымен жне екі жарты шарда орналасуымен тсіндіріледі.

Тропиктік (экваторлы) муссондарды пайда болуына субтропиктік антицикпондар мен экваторлы тмен ысымды алапты жыл мезгілдеріне арай орын згертуі тікелей сер етеді. Шілдеде экваторлы тмен ысымды алап солтстік жарты шарды нерлым жоары ендіктеріне арай, ал атарда, керісінше отстік жарты шара арай ыысып, орын ауыстырады. Субтропиктік антициклондар да осы баытта ыысады. Экватора кршілес айматарда оымды орталытарды жыл мезгілдеріне арай крт орын ауыстыруына байланысты басым желдерді де баыты згереді. Тропиктік муссондара екі жарты шарды жыл ішінде біркелкі жылынбауы да себепші болады.

Шыыс баыттан соатын ысы, муссон пассаттарды баытына сйкес келеді. ысы муссон кезінде ауаны материктен мхита баытталуы ра кезені осы мерзімге сйкес келуіне себепші болады. Баыты пассаттара арама-арсы болатын жазгы муссон кезінде ауа мхиттан материкке баытталады, сондытан жабырлы кезе, негізінен, жаз мезгіліне сйкес келеді.

Пассат (нем. Passat, ис. viento de pasada — кшкенге олайлы жел) — Солтстік жне Отстік жарты шарларды тропиктік жне экваторлы ендіктерінде субтропиктік жоары ысымды айматардан экватора арай жыл бойы соатын траты желдер; Солтстік пен Отстік жарты шарларда субтропиктік жоары ысымды облыстардан экватора арай соып тратын траты желдер; ос жарты шардаы субтропиктік жоары ысым аймаы (25 градус — 30 градус ендіктер) мен экватор арасындаы жыл бойы байалатын траты трдегі ауа массаларыны тасымалдануы.

Жер бетіе жаын ауа абатыда йкелу мен Кориолис кшіні рекетінен, Солтстік жарты шарда Солтстік-Шыыс желі, ал Отстік жарты шарда — Отстік-Шыыс желі алыптасады.

Жерді з сімен айналуыны серінен зіні алашы баытынан брылып, Солтстік жарты шарда солтстік-шыыс, Отстік жарты шарда отстік-шыыс пассат желдері басым болады. Пассаттар мхиттарды стінде (сіресе Тыны жне Атлант мхиттарында) траты жне айын байалады. Материктерді стінде атмосфера ысымыны жергілікті ерекшелігіне байланысты оншалы байалмайды. Пассаттарда озалатын ауа абатыны алыдыы субтропиктік жоары ысымды ірде (25-30° ендіктер) 1—2 км раса, экватор маында бкіл тропосфера абатын амтиды. Одан жоарыда жел арама-арсы баытта соады (. Антипассат). Пассаттар атмосфераны жалпы циркуляциясы жйесіне кіреді.