Топырақтағы жасанды әсерлерiнiң түрлерi .
Топырақтағы адамының әсерлерiмен табиғи ландшафттардың қиратуы, түрлi әр түрлiлiктiң жарлылануы, экосистемалардың орнықтылығы, олардың өнiмдiлiгi және биомассаның қатты төмендетуi байланысты. Адам баласы тарихи уақытқа 2 шақты миллиард га құнарлы жерді жоғалтты. Бiрнеше соңғы он жылдықтағы ар жағында олардың iшiнен көбiрек адам баласының тарихын ол алдыңғыған топырақтары жойылған. Аудандардың кiшiрейтуi егiстiк, сонымен қатар тiптi қарқынды екпiндермен құнарлы жер едi
А.В.Яблоков және С.А.Остоумов (1985) жасанды факторлардың ықпалмен шабындықтар және мал жайылымдарының ауданының әлемiнде жыл сайын 5-8 миллиондарда га қысқаратынын санайды. Сонымен бiрге шамамен 3 миллион га эрозияның нәтижесiнде жоғалады, 2 миллион га - шөлденудiң әр түрлi түрлерiне душар болады және 2 шақты миллион га - қолданудан ластанулардың нәтижесiнде шығарылады. Топырақтардың жоғалтуы, сонымен бiрге халық санды қарқынды өсу жердi қарқынды кiшiрейту әр адамға шаққанда себепшi болады. Бұл ауданды 1983 жылға 0, 15 гаға дейiн азайды әлемдегi 1950 жылда шабындықтың 0, 24 гасы әр адамға шаққанда дәл келетiнiн болып есептеледi.
2003 жылдың 1 қаңтарындағы Қазақстан республикасының жер қоры гектарлар 272, 5 миллионды құрайды.
Демек, жер қорларына әсер - заттардың айналымның өзгерiсiнiң ең маңызды себебi құрғақтау және құрлықпен және мұхиттiң аралығында, сонымен бiрге радиациялық және су балансының өзгерiсi, және климаттық параметрлер. Табиғи экосистемалардың жоюлары салдар (ойлап-пiшiлген ) қатты және (ерiтiлген зат ) химия науасының үлкеюi болып табылады. Батпақ басу осы құбылыстардан байланған өзендер, суды сапаның нашарлауы сарғыштанды, соның iшiнде эвтрофикация арқылы және экосистемалардың дамытуында жылжулар есебiнен судың түстену көрсетiледі.
Топырақтағы адамының iс жүзiнде кез келген әсерлерi топырақтардың жұмыс жасауын мiндеттi түрде шарттар болып табылған олардың энергетикалық параметрлерiнiң өзгерiсiмен байланған бұл өздiгiнен ретте жүйелер. Топырақтардағысы жинақталулар және энергияның сақтауын фактормен ерекше органикалық зат ең алдымен сөз сөйлейдi - гумус және қағылез организмдар. Құнарлылық төмендетедiғана емес, өздiгiнен реттеу, топырақтардағы олардың мазмұны кез келген қысқарту орнықтылықтың қабiлеттiлiгi азайтады.
Сүйемелдеу және топырақ құнарлылығының жоғарылатуы әсiресе (соңғының астында тыңайтқыштардың түрiнде, арамшөптермен күрес және зиян келтiрушiлермен олардың нәрлi заттарымен толықтырумен топырақ өңдеуге қатысты барлық энергетикалық шығындарды ұғылады тағы сол сияқтылар) энергияның оларында барлық үлкен салу талап етедi. Шығады, алайда, айырмашылығына кiргiзiлетiн энергия сияқты болсын бұл топырақ болатын табиғи жүйелер, терiс әсерлермен және топыраққа, және ортаға байланған. Егер енгiзу оны нақтылы шектерден асатын болса әсiресе. Екiншi принциптегі маңызды жағдай - әрбiр қосымша өнiм бiрлiгi энергияның барлық үлкен салуы оны алу үшiн талап ететiндiгiнде. Мысалы, өнiм бiрлiгiне энергияның саны 8-9 есе үлкейдi. Алынатын өнiмнiң өсуi және энергияның салуының аралығында мұндай пропорционалдықты бұзылысы (жер пайдалануды жағдай бөлiндi көпте) табиғатты пайдалануды энергетикалық тиiмдiлiктiң төмендетуiн заңның атауын алды.
Төмендетудi заң табиғатты пайдалану экономикалық нәтижелiлiктi жер пайдалануды мысалда көрсеткен, бiрақ ол жұмыс iстейдi және басқа қорлар қарағанда және орташа статистикалық адамның энергия қамтамасыз етуiнде ақырында айқындалады. Бiр кiсiдегi энергиясының шығыны тас ғасырында ол 4 шақты мың калл/тәулік, аграрлық қоғамда құрады 12 мың каллоларға дейiн, индустриалды дәуiрге үлкейдi - 70 мың каллоларға дейiн, алдынғы дамыған елдерде дәл қазiр - 230-250 мың калл/тәулікке дейiн.
Суармалы егiн шаруашылық.
Суармалы топырақтардың әлемдегi ауданын 250 шақты миллионды га дәл қазiр құрайды. Ирригация эрозиясы, суарылатын топырақтардан басқа деп аталатын екiншi тұздалуларға душар болады. Мән оны өрiсте ол тамырда өмiр сүретiн жiктегi топырақ ұстап қалуға қарағанда және келесi булану және өсiмдiктердiң транспирациясына тұтына алуға қарағанда су жиi көбiрек әпергендiгiнде. Бұл ылғалдар суларға дейiн бiртiндеп кiредi және олардың деңгейiнiң жоғарылатуына себепшi болады. 20-30 м тереңдiктен суды (бiрнеше жыл ) қысқа уақытқа суарулардың нормаланбаған күйiнделер буға айналған топырақтың бетiне осылай жақын көтерiл алады. Ерiтiлгенi суларда сонымен бiрге тұзда топырақтардың беттерiнде жинақталады. Мұндай тұздалу екiншi адамды қатысынсыз iске асатын (сорлар ) алғашқы табиғидың астында түсiне деп атайды. Мысалы, мұндай бедер төмендеулерiндегi тұрған ыза сулары бар орындардағы болуы мүмкiн немесе суаттардың құрғауында. Бұл топырақтар, сонымен қатар екiншi рет тұздаған.
Екiншi тұздалуды сақтап қалуды негiзгi шарасы - жер астындағы су деңгейлерiнiң терең көкжиектерде және көтеруi дымның сiңу шығаратын шамалы суарулар. Мысалы, суды артығымен жiберудiң суаруларын қарапайым әдiстер шығаруы керек ), тексермелетiн жаңбырлату тағы басқалар олар (тамшылатқыштар, жер астындағы суландыру арқылы жергiлiктi сулау кеуектi тұрбалар арқылы тағы басқалар) озығырақ алмастыруға керек.
Экологиялық дағдарыстардың адам баласының дамытуындағы бiр топырақтардың байланысты қарқынды тұздалудың суармалы егiн шаруашылықтың мүмкiндiктерiнiң бiтуiмен шақыратыны белгiлi. Мысалы, Нілді жазықтықта және суармалы топырақтар дәл қазiр 70% шақты тұздаған. Әлемiнде негiзiнен егін суармалы, өйткенiнiң 250 миллион га-ның сор топырақтары 50-60 шақты миллион га екiншi рет қазiр 25% болады..
Сор топырақтары аудандарының үлкеюiнiң екпiндерi дәл қазiр екiншi рет суландыру қайта ендiрiлетiн аудандармен салыстырылатын. Айлап-жылдап суармалы егiн шаруашылығы бар елдердегi 50% суармалы топырақтарға дейiн тұздаған. Мысалы, Иракте, мұндай топырақтардың АҚШында 27% шақты, бұрынғы Кеңес Одағы оларды 1 шақты миллион га болды, 17 % барлық суармалы.
Қазақстан аумақтарының ауданы 2,0 миллион га немесе 15,6 % ауыл шаруашылық жайылымдарының ауданы, шабындықта 34,4 миллионды га құрайды. Мұндай топырақтар бәрiнен артық Кызылордаға (7,0 миллион га), Манғыстау (6, 9 миллион га), Қостанай (2, 9 миллион га), Алматы және оңтүстiк қазақстан облысында (2, 2 миллион га) айқындалған.
Тұздалумен күрестi мүлтiксiз технологиялардан астам суарулардан қолданулардан басқа бетке олардың көтеруiн шара бойынша ағын сулар тартып шығаруды және тастау арқылы суарулардың нәтижесiнде болуы мүмкiн. Топырақтардың қабыршақтануы жуу арқылы сонымен бiрге топырақ жер өткiзедi. Керiсiнше ыза суларды тартып шығару осы жағдайда мiндеттi түрде керек болады. Мысалы, бiр қатар жағдайда оң нәтижелер гипстеу химия әдiстерiн бередi, зиянды бейтарап тұзда топырақтардың бет жиналған болғандай етiп қалдырады. Жол мына барлық әдiстер дегенмен өте және экологиялау негiзi бойынша болады.
Топырақтардың жұтылуының себептерi әр түрлi. Гумустi жоғалту, және топырақтардың қасиеттерi (физикалық-химия ) тағы басқалар су тәртiбiнiң нашарлауы да бұл және өнiмi бар нәрлi заттардың жатсынуы келесi олардың толық емес қайтаруында және. Ақырында, топырақтардың жүдеулерi нәтиже құнарлылықтың онына жоғалту және шөлдену болып табылады. Топыраққа өнiммен алып қойылатын нәрлi заттардың қайтаруын өте экологиялау әдiсi (көң, компосттар тағы сол сияқтылар) органикалық тыңайтқыштардың енгiзуi, шөп егу болып табылады, тағы басқа әдiстер топырақтарға шөптердiң, демалыстың беруiмен әсiресе қосақтау арқылы жүргізіледі.
Ең алдымен, топырақтардың жүдеуi (гумус) органикалық заттың жоғалтуларымен байланған. Қазiргi заманның ең өткiр мәселелерiнiң бiрлерi. Бар мәлiметтер шымды-күлгiн топырақтарда (минералды тыңайтқыштардың топырақтардың өңдеуiнiң қарқынды әдiстерiнiң қолданудың моментi және әуес болуынан әсiресе) соңғы 70-80 жылдарға гумустiң болуы 3, 5-4, 0%тен 2-3%ке дейiн азаййғанын куәландырады. Гумустi өте түбегейлi жоғалтуы. В.В.Докучаев топырақтардың патшасының қара топырақтарын кезiнде атады. Ол қара топырақтар атам заманғы жүдемейтiн байлық сияқты адамға қызмет көрсете алатынын және санады сондықтан мұнай, көмiр, алтындай кендердiң темiр және тiптiлерi қымбаттау қастерленуi керек.
Париждің шаралардың халықаралық палатасында 100 жылдардан астам Воронеж губерниясынан қара топырағының бiр текше метрiн сақталады. Табиғат бiз тастап кетiлген қара топырақтар 12-15 % гумуске дейiн болды, оларда энергияның қорлары өсiмдiктер өсетiн қара топырақ бар оның қорларын 20 есе және көп асты. Көп қара топырақтар осы уақытқа 30-60 % гумуске дейiн жоғалтты. Топырақтардың қиратуы және гумустi оған жоғалту созылады. Целинн гасы және тыңайған топырақтар және рационал емес қолдану олардың қысқа мерзiмдерiне 25 миллион Қазақстандағы игеру топырақтардың дегумификацииына келтiрдi. Дегумификации процесс барлық егiстiк топырақтарға жазып қойған гумустiң мазмұныды 20-30 %ке төмендедi.
Қазақстан республикасының Бiлiм және Ғылым министрлiгiнiң Топырақтану институттары 28-30 % гумус қара топырақтар 19-22 %, қарақызылқоңыр жоғалтқанын көрсетедi. Гумустiң жоғалтулары эрозияның процесстерi, нәрлi заттар және қасында басқа себептердiң қарқынды мобилизациясымен шартталған. Егiстiк топырақтардан гумустi жылдық орта мөлшердегi жоғалтуларын 0,8-1,0 т/га құрайды. Топырақтардың азып-тозуын мәселе және, салдар, шөлдену қазiргi заманның ең өткiр мәселелерiнiң бiрi болып табылған. Континенттер жылма-жыл т 24 миллиард жоғарғы құнарлы топырақ қабаттай жоғалтады. Азып-тозумен ауыл шаруашылығы үшiн әлем қолданылатын 70 % құрғақшылық топырақтар қамтыған. Қоршаған ортаға ауа райының жалғасып жатқан аридизациясы және кең ауқымды жасанды прессинг топырақтардың құнарлылығы және ауылшаруашылық шаруашылық жайылымдарының биоөнiмдiлiгiнiң қатты төмендетулерi табиғаттың экологиялық сыйымдылығының есепке алуысыз шақырады.
Терең үрейдi бүкiл әлемде бұның барлық шақырады, соның iшiнде және Қазақстанда барлық әкiмшiлiк аудандардағы (га 179, 9 миллион) 66 % аумағы шөлденудi әртүрлi дәреже ұшырайтын.
Шөлденумен табиғи экосистемалардың өнiмдiлiгiнiң төмендетуiнiң топырақтарының биологиялық қорлардың жүдеу iлесетiн азып-тозуы, тұрғынның денсаулығының нашарлауымен ұғылады.
Орталық Азияның мемлекеттерi арасында Қазақстан аудан бойынша, шөлденудi қамтыған процесспен, бiрiншi орында тұрады. 1997 жылдағы Қазақстан шөлейттену бойынша конвенцияға қол қойды.
Топырақтардың жатсынуы. Топырақтардың жатсынуымен және әр түрлi мақсаттар, алуға байланыссыз өсiмдiк өнiм үшiн олар қолдану. Өте мағыналы жатсыну әр түрлi құрылыс түрi және (өңдеуiнiң су қоймаларының құрылысының процессiндегi су басу тағы сол сияқтылар көмбе қалдықтарының қалалық аумақтар, жол, аэродромдар, жинауы) ғимарат астында топырақтарды қолданып байланған. Бұл көпшiлiктегi жерлер өз тағайындау түзу бойынша ендiгәрi - өсiмдiк өнiмнiң алуы үшiн қолдана алмайды.
Бiр кiсiде әлемде дәл қазiр орташа қолдану алып қойылған топырақтардың 1 га дәл келедi. Пайдаланудың әр түрлi түрлерiне бұрынғы Кеңес Одағында аудан бойынша (совхоздарға, колхоздарға) шамамен 50 шаруашылықтарға теңелетiн топырақтардың 500 шақты мың га жыл сайын бөтенсiдi. Олардың құрылысының барлық мерзiмiне тек қана су қоймаларына топырақтардың гасы 8 шақты миллион кеттi, соның iшiнде ауылшаруашылық жайылымдары - 3 миллион га.
Топырақтардың су басудың жазық шарттарында аумақтардың тұстасқан су қоймаларына су басуымен мiндеттi түрде жүреді. Орташа суға батылғаны жерлерi ерiтiлген 15% шақты құрайды. Бұл топырақтарының бөлiгi шалшықты, басқа айналдырылады құнарлылықтар жоғалтады.
Жатсынудың шығындары қайда онда төмен өнiмдi қарауға боладуға құнарлы жеруге алып қоятын жиi байланған. Салдар мұндай ысырапшылық көпшiлiгiнде жер болған, алмағанында емес, бiр қатар жағдайда және қазiр нақты құны болмағанында. Соңғысы егiстiкпен шұғылданбайтын мақсаттар үшiн құралдардың салуы қолдану кедей жағдай жасайтындай етiп жиi құнсыз топырақтар болуы керек. Керексiз үлкен жатсыну және жердi бүдiруi тағы басқалар көмбе мұнайларын олжасының жанында орын алады. 2 шақты % топырақтардың жоғалтуына мұнайды олжаның қазiргi әдiстерiнде рұқсат етiлетiнiн есептеп шығарылған.
Минералды тыңайтқыштардың қолдануының экологиялық салдарлары. Минералды тыңайтқыштар - қарқынды егiн шаруашылықтың болмай қалмайтын салдары. Дүниежүзілiк тұтыну оларды минералды тыңайтқыштардың қолдануынан керектi оң эффекттiң табысы үшiн адамға 90 шақты кг/год құрауы керек болған есептеулер болады. Тыңайтқыштардың жиынтық өндiрiсi т/год 450-500 миллионға осы жағдайда жетедi. Тыңайтқыштардың дәл қазiр дүниелiк өндiрiсi т/год немесе 35-40 кг/жыл адамға шамамен 200-220 миллион тең.
Тыңайтқыштардың өндiрiсiнiң өсу қарқындары (көлем әрбiр 8-10 жылдарды екi есе өседi) электр энергиясының өндiрiсiнiң өсуiмен көпшiлiгiнде ұқсас. Минералды тыңайтқыштардың әлемiндегi өндiрiстiң 1950 жылдан 80-шi жылдардың орталарына дейiн 8 есе шамамен өстi.
Тыңайтқыштардың қолдануы шығарылған ауылшаруашылық өнiмнiң энергияның салуын үлкеюдi заңның әсер етулерiден бiрлiкке бiрi сияқты қарауға болады. Бұл демек, өнiмнiң ылғи бiр қосуын алу үшiн минералды тыңайтқыштардың саны барлық көбiрек керек болатын. Осылай, гамен бастапқы кезеңдердiң 1 т астықтың қосуының тыңайтқыштарының қолдануларына 180-200 кг енгiзу азотты түк қамтамасыз етедi. Астықтың келесi қосымша тоннасы тыңайтқыштардың дозасымен байланған 2-3 есе үлкенiрек.
Минералды тыңайтқыштардың қолдануын экологиялық зардаптарды орынды қаралсын, кем дегенде, үш көзқарастармен:
1 ) экосистема және оларда енгiзiлген топырақтағы тыңайтқыштарының жергiлiктi ықпалы;
2 ) су ортасы және атмосфераға басқа экосистемалар және олардың буындарына шектен шыққан ықпал;
3 ) адамдардың тыңайған топырақтармен алынатын өнiм сапасы және денсаулығына ықпал.
Топырақтағы минералды тыңайтқыштарының ықпалы. Топырақта бұл жүйеге мұндай құнарлылықтың жоғалтуына бағытталатын өзгерiстер болады: қышқылдық жоғарылайды, топырақ организмдардың түрлi құрамын өзгертедi, заттардың айналымын бұзады, құрылым бүлiнедi, басқа қасиеттер азады. Топырақтардың қышқылдықтың үлкеюiн салдар олардың iшiнен кальциге және магнидiң үлкен шайылуы (ең алдымен қышқыл азотты) тыңайтқыштардың қолдануында болып табылған мәлiметтер болады. Осы құбылыстың бейтараптандырулары үшiн бұл элементтер топыраққа кiргiзуге дәл келедi.
Фосфорлы тыңайтқыштар азотты сонша бейнеленген ашытатын эффектпен ие болмайды, бiрақ олар өсiмдiктердiң мырыш аш болуы және алынатын өнiмдегi стронциының жинақталуы шақыра алады. Көп тыңайтқыштар бөтен қоспаларда болады. Олардың енгiзуi жеке алғанда радиоактивтi фон, ауыр металлдардың озық жинақталуына хабар жоғарылата алады.
Мұндай тыңайтқыштардың енгiзуi iс жүзiнде жүйенiң күйi өнiмнiң ешқандай да қосуын бермегенiнде емес, әлi үлкен олардың дозалары оның төмендетуiне бағытталғанында баса алады. Оның максимал мәнi бойынша шектейтiн фактордың ережесi бұл жерде iстейдi.
Негiзгi әдiс және (ұтымды дозалар, зиянды қоспаларды ең төменгi сан, органикалық тыңайтқыштармен алмасу және бұйрық) тыңайтқыштардың ғылыми қисынды қолдану шамалы бұл салдарларды кiшiрейтеді. Сонымен бiрге минералды тыңайтқыштар нақтылықтардың жасыруын құралдар болып табылған өрнек еске сақтауы керек. Мысалы, топырақтардың эрозиясының өнiмдерiмен олар тыңайтқыштармен енгiзiлуге қарағанда көбiрек минералды заттар шығарылатын мәлiметтер болады.
Атмосфералық ауаға тыңайтқыштарының ықпалы, сонымен қатар суды, олардың азотты формаларымен байланған. Мысалы, минералды тыңайтқыштардың азотын ауада түседi немесе (денитрификацияның нәтижесiнде), немесе шала тотықтың формасында ұшпа қосылыстардың түрiнде N2O) еркiн түрде.
Қазiргi ұсыныстар бойынша, азотты тыңайтқыштардан азотты газ сияқты жоғалтулары оның енгiзулерiнен 10мен 50%пен аралығындағы құрайды. Азоттың газ сияқты жоғалтуларын төмендетулер әсерлi құрал ғылыми қисынды олардың қолдануы болып табылады.
Су көздерiне өте елеулi ықпал басқа азотты, фосфорлы тыңайтқыштарда болады. Суаттардың тазалығын үйреншiктi бiзге азот және фосфоры экосистемалардың (өсiмдiк ) бейорганикалық буыны үшiн шектейтiн факторлар қалай бұл жерде сөз сөйлеген байланатынын ескертемiз. Азотпен және фосфордың суларын сөндiру суаттардың шөп басуы, су өсiмдiктерiнiң оларында көбейтумен сөзсiз жарысайды, соның iшiнде суды сапаға ең үлкен терiс эффект көрсететiн көгiлдiр жасыл.
Сулар және аз улағыштықтағы салдарынан болмашы мазмұнның фосфоры iс жүзiнде ауыз суға терiс ықпалдың түзуiнде болмайды. Бұл, алайда, азот туралы айтуға болмайды. Оның суындағы шоғырландырулары мүмкiн мәндердi жиi асады. Соңғысы, расында әр түрлi көздер бойынша айтарлықтай өзгешеленедi.
Осылай, нитратты азот бойынша денсаулық сақтаулар, ршш Бүкiләлемдiк ұйымның нормалары бойынша 45 мг/л құрайды. Бiзде бұл шектi елде 10 мг/л шектелген. Суда терiс ықпал және олардың мекендеушiлерi әр түрлi тыңайтқыштарға хлор кiретiн (NH4CI, KCI) тыңайтқыштар, сонымен бiрге қоспаларда болады. Фтор өз құрам болатын тыңайтқыштардың фосфорлы формаларының ауыр металлдар және радиоактивтi элементтерi үшiн соңғы өте тән.
Шалағай сулардың тыңайтқыштарымен қатар ластанумен, түсу оларды ыза суында үдейдi. Ұңғымақтар және құдықтардан суында 500-700 мг/л нитраттарға дейiн болатында жағдайлар болады. (сазды, тасты) тығыз жыныстармен және ептеген тереңдiктерде жатуға жабулы емес олары қашан жағдайлары ыза суларын ластануы сол әсiресе үдейдi.
Тыңайтқыштардың су көздерiнде шығару минимумға дұрыс олардың енгiзуiнде апарады. Жеке алғанда қар Жамылғысы бойынша тыңайтқыштардың жайратуы рұхсат етiлмейдi, суаттар, сақтау ыдырау оларды ұшақтармен осы маңай ашық аспан астында тағы сол сияқтылар.
Адамдардың өнiм сапасы және денсаулыққа минералды тыңайтқыштарының ықпалы. Минералды тыңайтқыштары терiс әсер болу қабiлеттi, өсiмдiк сияқты, сол сияқты өсiмдiк өнiмнiң сапасына, сонымен бiрге организмдарға, ол қолданушы. Өсiмдiктердiң ауруларын тәуекел азотты тыңайтқыштардың биiк дозаларында үлкеедi. Көгерiстi шамадан тыс жинақталу орын алады, және өсiмдiктердiң жатуын ықтималдық кенет өседi. Азотты зиянды әсерлер жұмсартатын фосфор және қали. Дегенмен биiк дозаларда және бұл элементтер (токсикоздар ) өсiмдiктердiң улауының жеңiл түрлерi шақыра алады.
Хлор (хлорлы аммоний, хлорлы калий) кiретiн көп тыңайтқыштар негiзiнде малдарға және адам босататын хлорды түсетiн су арқылы терiс жұмыс iстейдi. Фосфорлы тыңайтқыштардың терiс әсерi болатын олардан фторлар, ауыр металлдар және радиактивтi элементтермен байланған. Судағы оның шоғырландыруының жанында фторы 2 мг/лден астам тiс эмалi туралата алады.
Пестицидтердiң мәселелерi. (пестис, цедерс латынша - қырып-жою) пестицидтер ұғым организмдардың адамы үшiн жою немесе санның төмендетуi үшiн жағымсыз қолданылатын заттардың тобын бiрлестiредi. Түгелдей дерлiк бұл заттар ксенобиотиктерге жатады, яғни қағылез организмдар және биосфера үшiн негiзiнен бөтен. Пестицидтерге жою үшiнғана емес, организмдардың қорқытуы, кесiрлi адамға немесе оның (құрылымдарға, киiмге тағы сол сияқтылар) бұйымдарына да қолданылатын заттар сонымен бiрге әкетедi.
Пестицидтердiң топтарына кiредi, бұдан басқа, организмдардың жеке олардың (бедеулiк, ауру, мiнез-құлық тағы сол сияқтылар) орган әсер ететiн физиологиялық функция құбылғыш заттар. Сәйкесiнше пестицидтердiң тобынан заттардың атауларының бөлiндiлерi үлкен сан көп бар болады.
Пестицидтердiң топтары. Жоғары бағалау соңғы кезде улылықтың биiк дәрежесiнiң пестицидтерiне берiледi, бiрақ (үшiншi ұрпақтың пестицидтерi, Б.Небелу бойынша) өмiрдiң қысқа мерзiмiмен. Оған, (дихлофос, карбофос, хлорофос тағы басқалар) фосфорорганиялық қосуларды жеке алғанда жатады. Олардың өмiрiнiң мерзiмi апталарға бiрнеше күндерiнен әдетте толқиды. (екiншi ұрпақтың пестицидтерi) көмiрсутектердiң галагенированныхтың тобынан тән пестицидтердiң басқа қасиеттерi жатады.
Оған тағы басқалар ддт, (дихлордифенил) сонымен бiрге дильдрин, линдан, альдрин алған әбден танымал болғандары жатады. Бiр жағынан фосфорорганиялық пестицидке қарағанда улылықтың бiрнеше аласалауында, ең маңызды олардың терiс экологиялық эффектi - өмiрдiң ұзақ мерзiмi. Осылай, ддт (жыл жартылай ыдырау мерзiмi 20 шамасында) ондаған жылдарды қоршаған ортада сақталынады.
Пестицидтердiң қолдануы: мақсаттар және нәтижелер. Пестицидтер мәдени шаруашылықтың маңызы ретiнде қарастыруы мүмкiн. Олар адаммен жасанды құрылған (агроценоздар ) жүйелер немесе (гомеостаз ) өздiгiнен реттеудiң тетiктерi бұзылған табиғи экосистемаларда жиiрек қолданады. Пестицидтер кейде жеке организмдардың жаппай көбейтуiнiң жарқ етулерiн басу, дамытуды мерзiмдi табиғи жүрiсi үшiн тұрақты табиғи экосистемаларда қолдануға дәл келедi.
Қан сорғыштары (масалар, шiркей, соқыр) бар күрес, жануарлар үшiн сонымен бiрге пестицидтердi - (кемiргiштер, сода кенелер, безгек маса, москиттер) аурулардың тасымалдаушыларымен кең қолданылады.
Немесе адамның шамамен 30 аурулары және үй жануарларын кенет баяулатуға пестицидтердiң арқасында ескертудiң сәтi түсетiн хабар-ошар адам 25 миллион аз емес құтқарсын және 1 шақты миллиард аурулар ескерту болады. Бөрткен сүзектен екiншi әлемдiк соғыста (байланыстың барлық басқа соғыстарында қарама-қарсы болды) жарақаттануға қарағанда адамдар көпшiлiгiнде пестицидтердiң арқасында аз өлетiнiн атап өтедi. Пестицидтердiң өздерi толық құртып немесе түйiстiруге мүмкiндiк бердi, мұндай тағы басқалар безгектi, сiбiр энцефалитi, туляремия аурулар жоқ.
ФАО мәліметтері бойынша, өсiмдiктер, арамшөптер және зиян келтiрушiлердiң ауруларынан әлемде арналған өрнекте Ақш долдарының 75 шақты миллиардтарын құрайтын 35% шақты өнiм жыл сайын жоғалады. Дамитын елдердегi арамшөптер және зиян келтiрушiлерiнен сонымен бiрге 50% өнiмге дейiн бiтедi, дамыған - 15% шақты. Экологиялық шығындардың пестицидтердiң қолдануларынан есепке алмайтын мына барлық бағалар дегенмен.
Не атап өтуге жеткiлiктi тек қана 1% улардың ортасына организмдардың оларға қарсы қолданылатын түрлерiмен тiкелей байланысуы болуға кiргiзiлетiн. Өңге олардың массасы ортаның әр түрлi буындары бiр нәрсеге тиедi және олардың мекендеушiлерi үшiн парықсыз емес. Пестицидтердiң олардың улылығы, өмiрдi ұзақтық, қабiлеттiлiгiнен экологиялық зияндық сайлау жеке организмдарға және өзгерулердiң ортасында жұмыс iстеуге тәуелдi болады.
Ультракөгiлдiр шығаруды әсермен қайғылы белгiлi ддт басқа табанды және зәрлi утлеводородқа айналдырылатын мәлiметтер полихлорланған (Пхб ) бифенил болады. Соңғы, және өзiмнiң ддтi, өмiр түбегейлi мерзiмi болады, қоректену шынжырларындағы жинақталады, қайта жасау тағы басқа құрылымдарды шайқалады.
Пестицидтер организмдарға талғамалы әрекеттермен қандай бұл таңдаушылық салыстырмалы болса, сондай ие болады. Басқа организмдарды әрқалай шайқаспайтын пестицидтер әсiресе жақын жүйелi түрде қатынастарда iс жүзiнде жоқ. Қоректену мақсаттарындағы пестицидтерiнiң шоғырландыруы жiп-жиi не әсiресе арқасында биожинақталатын эффект үлкеедi.
Ерекше үрейдi экологиялық қатынаста пестицидтердiң қолдануының көлемдерiнiң жыл сайын үлкеюi шақырады. Бұл жұмыстанылатын аудандардың кеңейтуiменғана емес, организмдардың пестицидтерге ауыздануымен байланған. Ылғи бiр эффекттiң алулары үшiн уақыт өткенде пестицидтердi көбiне-көп қолдануға дәл келедi. Мысалы, АҚШ аудандары пестицидтерге колорадо қоңызының орнықтылығы қатарда 20 есе өстi. Тағы басқа уларға пестицидтерге организмдардың машықтануын дәреже әдетте сол қысқа циклден астам орнын толтыру олар тәнге қарағандасы маңыздылау. Қысқа циклдермен бейнеленетiн және сондықтан организмдар пестицидтердiң нақтылы дозаларына тез, өзгеден көрi дағдыланатын құрт-құмырсқа және арамшөптер.
Адам қоректенудiң шынжырларының жоғарғы деңгейлерiмен азықтың маңыздылау санын тұтынады, сондықтан ол пестицидтер немесе олардың туындылары өте қойылтылған түрде жиi алады. Деп аталатын экологиялық бумеранг- экологиялық әсерлердегі төлем iстейдi.
Адамның пестицидтерiнiң қолданулары нақтылы кезеңде өздерiнiң зиян келтiрушiлерiнiң көбейтуiн жағдай жасайды. Бұл тез бейiмделулерiнен басқа, олардың бәсекешiлерi немесе кiшiсi машықтану сипаттайтын жыртқыш аңдардың жоюы сонымен бiрге мүмкiндiк туғызады. Мұндай термин тiптi бар болады - зиян келтiрушiлердiң өсiруi пестицидтер арқылы. Б.Небел ддттың 6-12 өңдеулерiнен кейiн сұр қызғылт щитовканың саны бақылаумен салыстырғанда үлкеетiнде жағдайды келтiредi.
Пестицидтердiң қолданулары салдармен санның үлкеюi бола алады және (жоюдың нәтижесiнде олардың жауларында) абыржулар ертерек шақырмайтын организмдар сол. Пестицидтердiң қолдануының парадоксты нәтижесi айқындалады және олардың қолдануының көлемдерiнiң үлкеюi өнiмнiң жоғалтуларынан құтқармайды.
Айтылған, алайда, демек емес, көтеу немесе пестицидтерден толық бас тарытсын, немесе олардың қолдануының көлемдерiн үнемi үлкейту. Мысалы, өмiрдiң қысқа мерзiмiмен ортаға және экосистемаларға ең төменгi зиян ) беймаза пестицидтер басқа әдiстерiне жетуге мүмкiндiк бермейдi мақсат қойылған жағдайлар тек қана сол орынды қолдану. Мысалы, жағымсыз түрлердiң санының жарқ етулерiн алулар үшiн. Жұмсақ әдiстерден астам өзге жағдайда қолдануы керек. Олар технология, биотехнологияның беспестицидныелерiн әдетте деп атайды.
Ауыр металлдардың топырақтарының ластануы, довтың үлкен тауларының шартараптарындағы және iрi өнеркәсiптiк орталықтар әсiресе, Қазақстан үшiн көкейкестi экологиялық мәселелердiң бiрi болды. Республиканың өнеркәсiптiк өлкелерiнде жасанды бұзушылықтардың түбегейлi ошақтары және топырақ жамылғысының ластануы жайылған.
Павлодарға нәтижеде қарқынды өндiрiстiк қызметi - Екiбастұз ТПКы шалағай және жер асты суы, ауа алабы және ауыр металлдардың топырақтың шалағай жiктерiнiң қоршаған ортаның барлық элементтерiн кешендi ластанумен көлемдi бөлiмшелер, характерi пайда болды. Республикада жыл сайын мұнай шламы және мазутталған жердiң 50iрек мың ты құрастырады. Мазутталған топырақтардың жалпы ауданды Қазақстандық каспий маңының аумақтарына 194iрек мың ганы құрайды. Топырақ жiк 10 метрлерге ондаған сантиметрлерiнен тереңдiкке мұнаймен тамақ берiлген.
Мұнайдың жаңа кен орыны және Газаны өңдеудiң жанында ауылшаруашылық топырақтардың үлкен аудандарын алып қояды. Осылай, өсiмдiктердiң бұрғы мұнарасынан 500-800 моларды радиуста 70-80 %ке қырылады, 100 моларды радиуста, нәтижеде қарқындырақ сазды ерiтiндiмен ненияны қоқыстады, iс жүзiнде жоғалады.
3.Топыраққа негативтi ықпалдан сақтап қалу.
Топырақтардың қалпына келтiруiне жердi қалпына келтiру бағытталған. Ашық өндiру тәсiлiнiң дамытуы көмбе қиратуларға душар болатын аумақтардың саны кенет үлкейттi. Орында құнарлы жередi индустриалды шөлдер атау алған кеңiстiктер өсiмдiктер айрылған бедеу пайда болады. Үлкен аудандар кен өндiру өнеркәсiптiң қиратушы әсерлерiне душар болады. Сонымен бiрге жердi өңдеу бұзылған әрбiр гектар көршi аумақтардың сондай болып ауданына зиянды ықпалы тятынын ескеруi керек. Барлық бұзылған аумақтар екi топта бөлуге болады: төгiлген жермен жер - өнеркәсiптiк қалдықтар, (террикондар ) жер астындағы тау өңдеулердi қайырмалар; аумақтар, жер қуыстың нәтижесiнде - жер астындағы өңдеулердi тау-кен жұмыстарының ашық күйiнделер, құлаулар баққұмарлық және қайырмалар.
Аумақтардың қалпына келтiруi төрт бағыттардағы iске асады: (егiн шаруашылық, бағбаншылық) ауылшаруашылық қолдану, отырғызу, суаттарға, тұрғын-үй және күрделi құрылыс үшiн. Қайта өңдеу екi кезеңде жiктеледi: горнотехниялық және биологиялық.
Горнотехниялық кезең аумақтың әзiрлеуiнде тұрады: орналастыру үйiндi, құнарлы жерлердiң форманың қолдануы, төгуi, жасау үшiн беру ыңғайлы кiрiс жол бекiтуi. Биологиялық кезең ағаш жыныстарының отырғызуы немесе ауыл шаруашылық мәдениеттерiнiң өсiруi бұзылған топырақтардың қалпына келтiруiнде жолымен болады. Нақтылы тiзбектi соңғы жағдайда сақтауы керек - басында үлкен өсiмдiк массасы бар мәдениеттiң талабын таратады, топырақ құнарлылығының қалпына келтiруi өңге арналған. Қайта өңдеудi жетiстiкке көп факторлар ықпал етедi: қышқылдық және улы заттардың қуаты, су басқандық, тіршілік етудің қоректендiргiштігі, жердiң құрамы, үйiндi, тiктiк жарқабақ. Жанында шаруашылық және Орталық және Шығыс Қазақстан өлкелерiндегi - жұқа iрi өнеркәсiп және дамыған ауылшаруашылық өндiрiс, техногендi бұзушылық және топырақ жамылғысының өнеркәсiптiк ластануының ошақтары көрінеді.
Солтүстiк Қазақстанның топырақтарының күйi радионуклидтердiң ластануының ошақтарымен дегумификацией және құнарлылықтың жоғалтуы, су және желдiң эрозиясының интенсификациясы, ауылшаруашылық және өнеркәсiптiк химия ластануының орындарымен бейнеленедi. Қазақстан оңтүстiктесi су эрозиясы, екiншi тұздалу, батпақтану және ластанудың процесстерi суармалы топырақтардың улағыштық химия заттарымен, топырақ жамылғысының жергiлiктi техногендi қирату және өнеркәсiптiк ластануы, жайылым азып-тозуын қарқынды әсер етулер iске қосылады.
Сайып келгенде, Қазақстан республикасының топырақ жамылғысының экологиялық күйi, сипаттайтын қалай өте кернеулi, орындармен апатты, кризистiк деңгейге жеттi. Табиғи қорлардың қарқынды игеруi азып-тозу және шөлденуге тиiстi жоспарлау және экологиялық болжаусыз сөзсiз бағытталды.
Бiрiккен Ұлттар ұйымымен Қазақстан республикасын қол қойған және 1997 жылда бекiтетiн шөлденумен күрес бойынша конвенция азып-тозу және топырақтардың шөлденуiнiң процесстерiнiң әлемiндегi масштабтар және өсу қарқындары есепке ала жасалды. Ұлттық бағдарлама, ол жасалған шөлденумен күрес бойынша шөлдену және әсерлердiң басым бағытының себептерiнiң терең талдауында болады: сақтап қалу бойынша ғылыми қисынды шаралар алыс топырақтардың азып-тозуын тiк; құнарлылықтың қалпына келтiруi ных, дегумифицированных және техногендi бұзылған топырақтар қоздырған; сор топырақтар мелиорация екiншi рет; мал жайылымы және пiшен шабуларды жақсарту; Қазақстандағы шөлденудiң әлеуметтiк-экономикалық зардаптарының тағы басқа сұрақтар, топырақтардың азып-тозуының шешiмге қатысты мәселелерi төмендету. Ұлттық бағдарламаны iске асыру экологиялық жағдайды едәуiр сауықтырыбар едi, тұрғын өмiрдiң дәрежесiн арттырып және Қазақстан республикасының экономикасының бiрқалыпты дамуымен қамтамасыз етуге мүмкiндiк бердi.
Шөлденумен күрестiң стратегиялық бағыттары және құрғақшылық Қазақстан республикасының бiрқалыпты дамуының Ұлттық саясатының «Қазақстан-2030» стратегия айтылған ажырамас бөлiктерi болып табылады.
Өзiн-өзi бақылау үшiн сұрақтар:
1. Заттардың айналымның дербес буыны топырақтардың қандай мәнiнде болады?
2. Құрылымға және топырақтардың рөлi туралы енгiзген үлестердiң отандық және шетел табиғат зерттеушiлерiнiң фамилиясын атаңыз.
3. Топырақ жамылғысының қиратуының негiзгi факторы.
4. Жер қорларымен не түсiндіріледi? Қазақстан жер қорының құрылымының ерекшелiгiн атаңыз. 5. Топырақтағы жасанды әсерлерiнiң түрлерiн санап шығыңыз?
6. Топырақтардың азып-тозуы қандай мәселеде болады?