Бетонды бгеттер
Дріс кешені
(міндетті компоненті)
5B072900 – «рылыс» мамандыыны
3 курс (5 семестр) кндізгі жне сырттай блім студенттеріне
2015 -2016 оу жылына арналан
Орал – 2015ж.
«БЕКІТЕМІН» «КЕЛІСІЛДІ»
инженерлік-технологиялы
университетіні деканы КС жетекшісі
Н.М.адыргалиев Рамазанова А.Б.
_______________ _________________
«____»______2015ж. «____»______2015ж.
растырушы: аа оытушы, магистр Беккалиев Нурлан Мейрамович
Клік, энергетика жне рылыс кафедрасы
«104» кабинет
Кредит саны – 3
Дріс - 30 саат
Практикалык жмыстар – 15 саат
СЖО - 22 саат
СЖ - 68 саат
Барлыы - 135 саат
Баылау трі – емтихан
«___» ___________2015 ж. кафедра отырысында талыланды, № ___ хаттама
Кафедра мегерушісі _____________ К.Т. Турлыбаев
№1-Дріс
Гидротехникалы салулар жне оларды классификациясы.Табии су орларын (зендер, клдер, теіздер, жер асты сулары) олдануа арналан жне сол су орларыны оршаан ортаа зиянды серін тигізуін азайту шін (су басулармен кресу)салынан рылымды гидротехникалы салулардеп атайды. Гидротехникалы салуларды арасында мынадай шаралар жзеге асады: су оймалары жасалынады, су дегейі мен шыындары ретке келтіріледі.
Гидротехникалы салулар бірнеше трге блінеді.
Су аынына байланысты: зендер, теіздер, клдер, жер асты сулары, желілі.
Желілі салулар реттелуіне байланысты: шлюздер-реттеуіштер, су ткізгіштер, су ткізгіш быр, акведуктер.
Су аынымен немесе суатпен рекеттесуіне байланысты гидротехникалы салулар екге блінеді: водоподпорные (бгеттер (плотины), ааш бгеттер(дамбы)) блар су аынынан орайды немесе су оймасын су аынынан орайды.
Су аыны аумаындаы бгеттерді жоары жоын жоары бьеф ал тменгі жаын тменгі бьеф деп аталады, ал екеуіні арасындаыны аын (напор) деп аталады.
Су ткізгіштерге: каналдар, су ткізгіш бырлар, гидротехникалы туннельдер жатады олар ттынушылара су жеткізу шін ызмет етеді. Мыс: зеннен суарылатын жерге су жеткізу шін.
Су апалы салулар суаттардан су дуалы шін ызмет етеді ;
Су латырыш (водосбросные) арты суларды шыарып тастауа арналан.
Пайдалану масатына байланысты гидротехникалы салулар екі тге блінеді: жалпы жне арнайы салулар.
Жалпы салулара водопаодпорные, су ткізгіш, су латырыш жне регуляциялы салулар жатады. Олар халы шаруашылыыны р трлі салаларына олданылады.
Арнайы салулар су шаруашылыыны бір саласына ажет боландытан салынады.
Арнайы салулар мелиоративті (каналдар, насосты станциялар жне таы басалары олар жерлерді суаруа арналан)
Су энергетикалы ( су станциясыны жне ГАЭС имараты, каналдар, туннельдер жне баса да салулар олар су энергиясын олдануа арналан).
Су клік транспортына арналан салулар олара каналдар су клігі тетін шлюздер жне т.б. жатады.
Балы шаруашылыына арналан салулар олара (рыбоходы, рыбоподъемники, рыбоводные пруды жне т.б.)
Сумен жабдытауа арналан салулар олара водозаборлар, насос станциялары, каналдар, коллекторлар, су тазарту станциялары жне т.б жатады.
Су басудан жне селден сатану шін сатаыш ааш бгеттер пайдаланамыз.
Су тірегіш салулар осы рылымны алдындаы жне артындаы су дегейімен ысымыны айырмасын крсетеді.
Су ткізетін салулар белгілі бір пунктке суды беру шін ызмет атарады. Олара каналдар, гидротехникалы туннельдер, су ткізетін бырлар жатады. Оларды кейбіреулері мысалы каналдар олар сол оршаан ортаа байланысты гидротехникалы салуларды рылысын талап етеді. Аталан осы рылылар (акведук, дюкер, мосты (кпірлер), паромные переправы, заградит, ворота(апа), водосбросы, щугосбросы жне т.б.) . зендерді суларын реттеу шін струенаправляющие устройства (рылы) олданылады олар мыналар: Полузапрудтар , аландар , ааш бгеттер.Жааны мытап стап трыш салулар олар мзды баыттайды жне мзды стап тратын салулар.
Дріс
Су заборлы салулар суды шыатын кзіне салынады олар ттынушылара керекті млшерде суды жеткізіп трады жне суды жеткізетін бырлара мздарды, абырша мздарды, оыстарды кетуін болдырмайды.Су латырыш салулар су сатаыш рылылардаы, каналдаы, ысым бассейндегі арты суларды шыарып салу жіберу шін арналан рылым. Олар мынандай трлерге блінеді: русловыми и береговыми, поверхностными и глубинными.Аызып жіберетін арты суды клемін реттеу шін су латырыш салулар гидротехникалы затворлармен жабдыталады.
Аз клемдегі суды шыарып тастау шін автоматталан су латырыш олданылады, ол су берілген дегейден жоары бьефтен асып кеткен жадайда автоматты трде іске осылады.
Оан ашы су аыш (водосливы),автоматтандырылан су латырыш, сифонды су латырыш жатады.
Кейбір жадайда жалпы жне арнайы салулар бір кешенде бірлестіреді. Мысалы: су аытыш жне су электр станциясы имараты .
Су шаруашылыында бір масата біріккен жне бір жерге орналасуына байланысты гидротехникалы салулар бір жйе рады ол су тйіні деп аталады.
Су шаруашылыы жйесінде бірнеше су тйіні растырылады. Мысалы: энергетикалы, транспортты, ирригационды. Халы шаруашылы шін гидротехникалы салулар оларды маынасына байланысты бес класа блінеді.
Бірінші класа уаттылыы 1 млн квт асатын су электр станциясы жатады. Екінші класа уаттылыы 301 мы-1 млн квт аралыындаы СЭС жатады. шінші жне тртінші класа уаттылыы 300 мы квт тмен СЭС жатады. Бесінші класа уаытша салынан гидротехникалы салулар жатады.
Мелиоративтік рылыста бес класа блінеді. Кластара байланысты гидротехникалы салуларды дрежесі аныталады. Длірек айтанда оларды беріктілігі мен тратылыы аныталады сонымен атар суды жоары шыыны аныталады жне де олданылатын рылыс материалдарыны сапасына да байланысты. Гидротехникалы салуларды кластара блуге байланысты оларды клемі жне рамы, жобасы, зерттеу жмыстары кіреді.
Гидротехникалы салуларды мінездемелік ерекшелігі су аымдарыны, мзды, оыстарды жне баса да серіне байланысты аныталады.
Механикалы сері (статикалы жне гидродинамикалы кштер, жктер суффозиясы жне т.б.) Физико-механикалы ( Беттерді уатылуы , металдарды коррозиясы , бетонды сілтіден айыруы) Биологиялы (ааш конструкциясыны шіруі, рттарды аашты кеміруі)
Негізінен рылыма монолитті жне жинаталан монолитті конструкция олданылады кейде жинаталан немесе типтік блар табии шарттарды ртрлі айталанбайтын йлестірулерімен ескертіледі-топографиялы, геологиялы, гидрологиялы жне гидрогеологиялы. Гидротехникалы салулара осыларды ыпалы ке болады жне ке аумаа таралады жерді кптеген жерін су басады жаалар опырылады.Сондытан мндай рылымны рылыстары лкен сапаны талап етеді. Мндай рылыстар сапасыз болса арты лкен азаа алып келеді адам лімі де болуы ытимал сонымен атар материалды шыындар кбейеді. ( Мысалы: Франциядаы Мальпассе бгетінде жне Италиядаы Вайонт су оймасында лкен апат болып адам ліміне дейін апарып, аланы, кпірлерді, ндірістік рылымдарды иратты.) Сондытан гидротехникалы салуларды одан рі жетілдіру ола алына бастады.Суды рылымдара серін теориялы жне экспериментальды зерттеулерінен кейін гидротехникалы салуларды жаа типі шыарыла бастады. Оларды растыруа уаыт шыыны жне материалдар аз шыындалады.
№3-Дріс
Бгет
Бгетсуды бгет биіктігіне дейін ктерілу шін зенді оршап салынады.
Су шаруашылыында бгет маынасы р алуан : су дегейіні ктерілуі жне жоары бьефте тередіктерді артуы кеме жзуге олайлы болады , сонымен атар жерді суландыру мтаждытарына арналан жне сумен жабдытауа арналан.
Бгетте ысымдарды шоырлануы зен аынынан энергетиканы ндіріп алуа ммкіндік береді сонымен атар су оймасы аынды жнге салады. Су оймасы зендегі су шыынын лкейтіп су тасуындаы лкен шыынды азайтады жне зенге асындаы аумаа сер етеді.
Бгет рылысы Египет, Индия, ытай сияты елдердегі халыты суармалы жерлерін суаруа ерте кезден ола алынды
Бгет сері сонымен атар сукш ондырысы рылысына біртіндеп су электр станциясына ажет болды.
Бгетті типі мен конструкциясы оны лшемдерімен, таайындауларымен сонымен атар табиат жадайына жне рылыс материалдарыны негізгі тріне байланысты.
Таайындауларына байланысты бгеттер су оймасы бгеті жне су дегейін ктергіш бгеттер болып бледі.
ысым млшеріне байланысты бгеттер тмен ысымды ( ысымы 10м дейін) орташа ысымды (10-нан 40м дейін) жоары ысымды (40м жоары) болып блінеді.
Негізгі материала байланысты бгеттер мынандай трге блінеді: жер бгеттер, тас бгеттер, бетонды бгеттер, ааш бгеттер.
Жер бгеттер
Жер бгеттер рылысы топыратан салынады. Жер бгетті тменгі лама лтаны суды бруа арналан осы арылы негізгі дренажды жасайды. Бгетті сырты блігі бетонды таталарды толындарды серінен орайды. Жер бгеттерді трызу шін топыра карьерге экскаватормен йіледі сосын жк машиналарымен тасымалданады сосын бульдозерлермен тегістейді артынан катоктармен абаттарды ныыздайды.
Жер бгеттерді салу шін зен арнасындаы котлован статыштармен оршалады. Ал зен алдын ала уаытша бір науалара тасымалданады бгет салынып біткен со орнына айтіп алып келінеді.
Тас бгеттер
Тас бгеттерді су ткізбейтін блігі темірбетоннан, асфальттан, ааштан, металдан жасалынады. Бгетте аз су жтышты талабы орындалуы керек.
№4-Дріс
Бетонды бгеттер
Бетонды бгеттер негізінен конструкциялы жылжуына байланысты класификацияланады. Осыан байланысты 3 негізгі типке блінеді: гравитационды бгет, ара бгеті, контрфорсты бгет. Заманауи бетондарды орнына гидротехникалы бетондар ызмет етеді. Бетонды бгет салудаы е негізгі ажетті сра, негізінде су сзу тмендеуі. Осы масатта бетонды бгетке су сзуге арсы перде орналастырады.
Гравитациялы жне контрфорсты бгеттер температуралы тербелулерді серінен жарылулар болады, ыса секциялар зыннан кесіледі су тпейтін ныыздаулар тігісінен жарылады. Жарылуларды арасында бетон отырады, аттылыы азаяды жне бгетті температура кштенулері тмендейді.
Бетонды бгет зен арнасында негізінен оршаушы котлованнан 2 кезектен салынады.
Бгетті трызбастан брын зен суын бос арнаа аызып аламыз.
Гидротехникалы рылыста тжірибеде крсетілгендей бетонды суаар бгет лкен клемде су шыыны болатыны конструкцияда крсетілгенді. Негізінен оны флюбетом жне бактармен жне гидротехникалы затворлармен жабылан суаар пролеттар райды
Суаара клемді бекітілген водобой орналасады содан кейін жеіл бекітілген рисберма орналасады. Водобойды астына дренаж орналастырылады. Жаалы немесе жер бгеттер, суаар бгеттер клемді тіреулермен трызылады. Тмен аысты суаар бетонды бгет барлы рылымдар сияты апталып салынады. Жаа озы лгідегі бгет рылысы техниканы ол жеткізген биіктігі.
Ааш бгет(гол. dam) рылысы бойынша жер бгетіне сас гидротехникалы салулар. Ааш бгет ысымды жне ысымсыз болып екі трге блінеді. ысымды ааш бгетті зен жне теіз жаалауындаы су басудан ораныш шін салады. ысымсыз ааш бгетті селді баытын реттеу шін арналарды жндеу масаты шін. Сонымен атар кеме жзуін жасарту шін. ысымсыз ааш бгеттер су басан жне су баспаан болады. Орналасуына байланысты ааш бгеттер олара сел баытына байланысты бойлай жне клдене деп аталады. Ааш бгеттер негізінен жергілікті материалдардан салынады.
№5-Дріс
Канал гидротехникада (латынша canalis-быр, желоб) ысымсыз су озалысында топыратан жасалан жасанды арна. Таайындауларына байланысты каналдар мынандай трлерге блінеді:
Кеме жзетін ( жасанды су жолдары ), энергетикалы ( деривациялы ), жер суаратындар
( жер суландыратындар ), рататын , су жргізетін , комплексті таайындаулар .
Кеме жзетін каналдар кеме жзетін зендерді, клдерді, теіздерді осады. (мысалы: В.И.Ленин атындаы Волга-Дон кеме жзетін каналы, Днепр-Бук каналы, Панам каналы жне т.б.)Айналма каналдар кеме жзуін жасарту масатында салынады. ( Приладож каналы, Онеж каналы, Мексикалы жаалы канал жне т.б.) Тзету каналдары айналмалы кеме жзу жолдарын азайтады жне за су жолдарын ысартады. ( Мскеу зеніндегі Хорошев каналы) Жаындату каналдары теізден, зен, кл арылы лкен алалардан келетін кемелерді жаын келуін амтамасыз етуге арналан. (Лининградты жне Астраханды теіз каналы, Манчестер каналы жне т.б.)
Кеме жзетін каналдар ашы жне шлюзделген болып блінеді . Біріншісі бір дегейлі су жолдарын жалау шін салынады ал екіншісі ртрлі дегейдегі сонымен атар канал тарссасын лкен су айры кесіп тсе.Шлюзделген каналдар ртрлі дегейдегі бьефтен тратын сонымен атар араларында шлюздер немесе су дегейін ктеретін бірнеше бліктен трады. Айналма жне тзету каналдары ашы, жалайтын, шлюзделген болып блінеді.Су кеме жзет ін (шлюзделген) канала зі йылады немесе насос станциясымен ріледі.
Энергетикалы каналдарда су зеннен, су оймасынан, клден су электр станциясына йылады немесе су одан баса турбинамен айналып теді.
Ондаы жеткізу каналдар 5-10 км аспайды (е зындыы 30 км) ал айналма каналдар небары бірнеше шаырыма созылады. Энергетикалы каналдарда су шыыны р трлі болады кейбір жадайларда 1000 м3/сек.
№ 6-Дріс
Суару К., егістік жерлерге су жеткізуге арналан, негізінен канал жйесі магистралды, таратыш , жеке суару жне су латырыштан трады. Суару каналына су здігінен немесе насоспен беріледі. Сумен амту К.ра та сусыз аудандара ауыл шаруашылыа ажет суды жеткізеді. Сумен амту кезінде ра жерлерде шаын егістік жерлер пайда боландытан, сумен амту каналы бір уаытта суару ызметін де атарады. рату К.егістік немесе дренажды жйеден келетін суды жинап, арнайы су абылдайтын жерлерге здігінен немесе насосты станция кмегімен жеткізеді. рату каналы суды рату территориясынан тмен дегейде ткізеді.Су ткізу К. суды су кзінен оны олдану орнына жеткізу шін олданылады. Мысалы, ндірістік аудана, алаа, ауыла жне т.б. Ааш жргізу К. дайындау орнынан ааш плоттар трінде ааш жргізу зеніне немесе ааш кесу заводына жеткізу шін арналан. Сондай-а ааш жргізу каналдарын гидротехникалы салуларды айналып ту шін гидротйін аудандарында рылады. Балы жргізу К.балы сірілетін ошауланан су орларын зенмен жаластыру шін олданылады. Канал ламасыны клбеулігі топыраты тріне байланысты орнатылады. ойысты лкен тередігі мен крделі геологиялы жадайда ламаны есеппен тексереді.
Канал бетіні аптау оны толын мен аысты шайып кетуінен орайды, топыра фильтрация кезіндегі суды шыынын азайтады жне лама мен тбіні бдірлігін тмендетеді(каналды ткізу абілетін жоарлату шін).
Тек ана канал ламаларын шайып кетуден орайтын аптаулар тас салулар жне нобайлар, сонымен атар бетонды жне темірбетонды таталар трінде орындалады. деттегі мндай аптаулар кеме жзетін каналдарда олданылады. Суару, сумен амту жне рату каналдарында дернолы, фашисно – хворостты, тоылмалы жне т.б. стамалар олданылады. Фильтрацияа арсы аптау(экрандар) негізінен саздан, суглиноктан жне жасы ерітілген торфтан салынады. Экрандарды механикалы заымдалу мен температура серінен орау шін оларды тасты топырапен жне мды абатпен аптайды. Бетонды, темірбетонды жне асфальтті бетонды аптаулар кбіне мбебап болып келеді: олар канал бетін шайып кетуден жасы орайды, су ткізбеуді амтамасыз етеді, ткізу абілетін жоарылатады. Сонымен атар олар рылыс жмысын толытай механикаландыруа ммкіндік береді. Каналдаы фильтрциядан орау шін, аптау рылысынан баса(экрандар), кольматаж олданылады, топыраты механикалы тыыздау, синтетикалы материалдар аптамасы жне баса да дістер.
Канал рылымы оны эксплуатациясына атысты арнайы рылылардан баса (кеме жргізу каналындаы шлюз, машиналы каналдаы насосты станциялар, су жібергіштер жне т.б.), каналды барлы бойында кп млшерде р трлі гидротехникалы рылылар салынады. Оан каналды су аынымен тоысан жерлердегі (бырлар, дюкерлер, акведуктар), жалау жолдары (виадуктер, туннельдер, кпірлер, паромды тпелер жне т.б.) мен жергілікті жер ыртысы брылыстарындаы рылылар жатады(ламалар, тез аыстар).
№7-Дріс
Ары (тр .arik, узб. ariq) - Орта Азия мен азастанда (орталы Азия), сонымен атар Закавказье елдерінде жер суаратын канал тріндегі гидротехникалы салу. Арытар егін шаруашылыы жер суландырусыз ммкін емес ра климатты аудандарда олданады. Арытарды жауын-шашын аз жазы мезгілінде трылыты жерде ааштарды суландыру шін пйдаланады. Арытар кне замандардан бері олданылады жне оны тарихы 3000 жылдан асады.
Сонымен атар арытар деп зенні суын немесе саяды (таулардан аатын кішкене зендер), анауды суларын сімдіктерді суару шін, кейде ескі каналдара тартылатын кішкене аыстарды атайды. лкен арытар мен каналдарды анхоралар деп те атайды (зб. анор).
Гидротехникалы туннель дегеніміз стінгі жер абатын азбай жргізілген суды ысымды немесе ысымсыз озалысы бар тйы клдене има жер асты науасы. Науаны тере орналастырылуына байланысты топыраты азу экономикалы жаынан тиімсіз боланда немесе ашы науа жолы тік кшкінді баурайлармен жрген жадайда немесе тыыз салынан трын ауматарда Г. т. салынады. Су шаруашылыында олданылуына байланысты Г. т.: энергетикалы, жер суландыратын, кеме жзетін, ааш жргізу, су латыру, су жрізу, рылысты (гидротйін рылысы кезінде зен суын уаытша бру) жне жинаталан (су шаруашылыынны ртрлі масаттарын анааттандыру шін) болып блінеді.
Акведук(лат. aqua – су жне duco - жргіземін) су кзінен жоары орналасан трын айматарына, суару жне гидроэнергетикалы жйеге су жргізетін науа (канал, быр). Акведук деп жолды, зенні, орды стінен жргізілген мост тріндегі науаны бір блігін айтады. Жер сті жне жер асты А. б.з.д. 2000 ж. Кне Шыыста жне Ежелгі Грецияда олданылан (б.з.д. 7 . бастап). Рим аласы (б.з.д. 4 . бастап; оны жалпы зындыы 436 км болан, оны ішінде 55 км-кпірлік салулар) мен рим империясыны провинциясында саталан. Аркалы тасты кпір – ені 1-1,7 м болатын жабы лоткалы А. конструкция жаынан млтіксіз жне архетектура жаынан лы, арка аралыы 5, 6 м бастап (Марция А., Рим, б.з. 140 ж.) 25 м. Дейін (т.н. Пон-дю-Гар, Нима асындаы, Франция, б.з. 1 аяы), биіктігі 49 м жеткен жне зындыы 300 м-дей (Сеговий жанындаы азіргі уаытта жмыс істеп тран А., Испания, б.з. 109 ж.). Орта асырда Константинополь жанындаы Бургассты А.(6 .) жне Франция, Итальия, Испанияда салынан. Заманауи суару жне гидроэнергетикалы жйеде А. кпірлік блігі (аркалы рамалы немесе балкалы рылыммен) бетоннан, темір бетоннан, металлдан, сирек ааштан жасалады. Кбіне лотты абырасы мен тбі (негізінен тікбрышты има) немесе бырлар кпірді аралы ктеру конструкциясы болып табылатын А. олданылады. Кпір мен каналды жаланан жерінде стемелі абыралар орнатылады, сонымен атар олар фильтрацияа арсы рылыны ролін атарады. азіргі кездегі А. лгісі ретінде монументальды кескінде салынан Еревандаы Раздан зендегі А. болып табылады (1949, архитекторы Р. Исраелян, инженер Г. Егиян).
Дюкер (нем. Düker) зен немесе канал арнасыны тбінен, тере сайды (орды) баурайы мен тбінен, жолды астынан жне т.б. иылысып жатан су аынын (каналды) ткізуге арналан напорлы науа. Д. су жйесінде, канализацияда, суару жйесінде, гидроэнергетикалы рылымда жне т.б. орнатылады. Д. Бір очколы (бір бырдан тратын) немесе кп очколы,шеберлі немесе тік брышты клдене има болып блінеді; оларды темірбетоннан жасайды (кбіне ааштан жне болаттан)
Су латыру су латыру рылысы, су сатау орнынан арты суды (жауын- шашын суын) латыратын жне тменгі бьефке пайдалы су жіберуге арналан гидротехникалы салу. С. л. мынадай ойытары болуы ммкін: Бгет гребенендегі беттік ойыс; жоары бьефті дегейіне батырылан немесе тередік, немесе екеуі де екі ярусты С. л.. С. л. ткізілетін су затвормен реттеледі. Кейбір автоматты С. л. трлерінде затворлар олданылмайды. Бетонды жне жер бгеттерін айналып тетін С. л. жаалы деп аталады.
№8-Дріс
Гидротехникалы затвор гидротехникалы салуды (су аызу бгетті, шлюзді, трубопроводты, балы жргізуді, гидротехникалы туннельді жне т.б.) су ткізу ойысын толытай немесе жартылай жабатын озалмалы конструкция. Г. з. гидротехникалы салуды р трлі жмыс жадайында су шыыны мен дегейін реттеуге, жзіп жрген денелерді ткізуге (кемелерді, ааштарды, мзды, оысты жне т.б.) олданылады.
Г. з. негізгі элементері: озалмалы конструкция, стау (озалыссыз конструкция, салу денесіне орнатылан) жне тыыздалан блігі, озалмалы конструкция мен салу кладкасы арасына су ткізбеуді амтамасыз етеді.Затворлар су ысымы серінен стационарлы жне озалмалы механизмдермен (лебедка, кран, гидравликалы ктергіштер жне т.б.); шаын су ткізу ойытарында олмен ашылып жабылады. Кбіне Г. з. озалыса келтіру шін автоматты жне ашытан басару олданылады.
Г. з. блінеді: орналасуына байланысты – беттік (су аызу гребенінде) жне тередік (жоары бьефті дегейінен тмен); масатына байланысты – негізгі (жмыс жасап тран), жндеу, апатты, рылысты, ордаы; материалына байланысты – металл (болаттан), ааш, темірбетон, пластмасса, біріктірілген.
рылысыны арапайымдылыына, жмысыны сенімділігіне, эксплуатациялы жне технико – экономикалы крсеткіштеріні тиімділігіне байланысты кбінемеханикалы негіздегі беттік затворлар кеінен таралан. Олар аралыы 45 м жне биіктігі 20 м ойысты жабады. Бліктік жне тбе секілді затворлармен 50 м дейін аралыты жабады. 200 м жне одан да лкен аралыа жететін кеме жретін ойыстарды жабу шін брылыс фермалары немесе рамалары, клапанды жне баса да затворлар олданылады.
Тередік затворлар кейде жздеген метрге жететін лкен ысымда жмыс істейді; оларды ашылуы су аысыны біршама жылдамдыында жргізіледі, бл кавитация мен вакуумны пайда болуына жне затвор вибрациясына келіп соуы ммкін. Бны болдырмас шін затвор мен науаа аынды келбет пен вакуумны пайда болуы ммкін ауданына ауа береді жне т.б.. 100 дейін напор жне лкен лшемдегі аралыты жабу шін сегменттік жне тегіс затворлар олданылады. 800 м дейін жететін напор кезіндегі су шыынын реттеу шін жоары эксплуатациялы сапалы инелі затворлар пайдаланылады.
Шуга латыружоары бьефтен тменгі бьефке немесе канала гидротехникалы салу арылы (немесе оны айналып тетін) шуганы жіберетін рылы. Ш. негізінде су бетіні абатын алып жрген шугамен бірге стап алу шін лот трінде орындалатын аыса клдене орнатылан шугажинаыштан жне шуганы каналдан немесе тменге бьефке апаратын шуга жібергіштен трады. Шуганы латырылуы бгетті су аызу ойыстарынан немесе оны ашылмалы затворларынан туі ммкін.тптік су латыру ойысына шуганы тартып кететін арнайы жасалан (гидротйінні жоары бьефінде) йынды воронкалы конструкциялар олданылып жр.
Полузапруда,буна, клдене дамба, су аысыны режимін реттейтін жне теізді немесе зен жаалауын шайып кетуден сатайтын гидротехникалы салу. П. жасау шін топыраты, тасты, бетонды, фашинды, габионды олданады; П. алыпты немесе жааа белгілі бір брышпен орнатады. Тптік П. жаалы салуларды (дамбы, тремелі абыралар жне т.б.) негізін шайып кетуден сатау шін олданады.
№9-Дріс
Жаа бекіту салуысу (зен, теіз, су сатау орындары, каналдар жне т.б.)жаасын толын, аыс, су мен мз напоры жне т.б. табии факторларды серінен орау шін рылатын салу. Ж. с. жаа бзылуы мен трын ауматарындаы су тасыныны, нерксіптік объектілерді, жолдарды, кпірлерді, байланыс жолдарын, баалы орман жне ауыл шаруашылы жерлерін, мдени жне тарихи ескерткіштерді жне т.б. бзылуыны алдын алу шін пайдаланады. Саяжайлы жерлерде Ж. с. жаажайды салуа, кеейтуге жне орауа олданады. Ж. с. ойылатын талаптар: жмыс тиімділігі мен конструкция сенімділігі, рылысыны арапайымдылыы, кбіне жергілікті рылыс материалдарды олдану ммкіндігі жне жндеу алпына келтіру жмыстарын жргізу, немділік. Су аынына атыстылыына байланысты Ж. с. активті, жааны ластан сатауа жне шаю жмысына энергия аынын олданады, жне пассивті, су аынына арсы зіні мыты да алыпты конструкциясын пайдаланады, болып блінеді. Активті Ж. с. теіз бен клдердегі лас стаыш бундар жне толын сындырыштар, зендерде – клдене полузапрудалар, реттелетін дамбалар, су аынын баыттаыш щиттар жатады.. Пассивті Ж. с. теіздерде – толын аыш абыралар, ірі блокты жне фигуралы массивті нобайлар, тюфактар, габиондар, бетонд жне темірбетонды плиталар жне т.б. жатады. Ж. с. комплексі мен тріні тадалуы Ж. с. бірнеше нсаларын технико – экономикалы салыстыру негізінде, жаалауды рельефіне, оны гидрогеологиялы режиміне жне геологиялы рылымына байланысты алынады.
Гидроэнергетикалы станция, гидроэнергетикалы станция (ГЭС) су аыныны энергиясын электро энергиясына айналдыратын рылылар мен салулар жиынтыы. ГЭС су аыныны ажетті концентрациясын амтамасыз ететін жне напорды алыптастыратын гидротехникалы салулардан, напорды серінен озалыстаы суды энеогиясын механикалы айналу энергиясына трлендіретін энергетикалы ралдар тізбегінен трады, кейін ол электр энергиясына айналады.
ГЭС-тегі напор олданбалы бгет учаскесіне, немесе деривацияа, немесе бгет пен деривацияа атар зенні лама концентрациясы арылы пайда болады. ГЭС – ты негізгі энергетикалы ралдары ГЭС имаратында орналастырылады: электростанцияны машиналы блігінде – гидроагрегаттар, осымша ралдар, авиоматты басару жне баылау рылысы; басаруды орталы постында – оператор – диспетчер немесе гидроэлектростанция автооператоры пульті. Жоарылататын трансформаторлы подстанция ГЭС имаратыны ішінде де, жне ошау баса да имаратта немесе ашы алада орналасуы ммкін. Жіктеу рылылары кбіне ашы аладарда салынады. ГЭС имараты имаратты баса бліктерінен, бір немесе бірнеше агрегаттар мен осымша ралдары бар секциялара блінуі ммкін. ГЭС имаратыны жанында немесе оны ішінде трлі ралдарды жинау жне жндеу шін жне ГЭС – ке осымша ызмет крсету операцияларына арналан монтажды ала рылады.
Орнатылан уатына байланысты (Мвт) ГЭС лкен (250 жоары), орта (25 дейін) жне кіші (5 дейін) болып блінеді. ГЭС уаты газотурбинада олданылатын напора Нб (жоары жне тменгі бьеф аралыы), су шыыны Q (м3/сек), жне гидроагрегат ПК – не г туелді. Белгілі бір себептерге байланысты (су дегейіні маусымды згерісі, энергожйеге тсетін кшті алыпты болмауы, гидроагрегаттар мен гидротехникалы салуларды жне т.б. жнделуі) напор мен су шыыны здіксіз згеріп трады, сонымен атар ГЭС уатын реттеуге шыын артады. ГЭС жмысыны режимі жылды, апталы жне туліктік цикла ажыратылады.
№10-Дріс
Максималды олданылатын напорына байланысты ГЭС жоары напорлы (60 м жоары), орта напорлы (25-тен 60 м дейін) жне тменгі напорлы (3-тен 25 м дейін) болып блінеді. Жазытаы зенні напоры 100 м аспайды, таулы жадайда бгет кмегімен 300 м жне одан да жоары напор алуа болады, ал деривация арылы 1500 м дейін жеткізеді. ысым арылы жіктелуі олданылатын энергетикалы ралдарыны тріне байланысты: жоары напорлы ГЭС – те металды спиралды камерасы бар алаты жне радиальді - осьтік турбиналар; орта напорлыда – темір бетонды жне металды спиралды камерасы бар брылмалы лопасты жне радиальді - осьтік турбиналар, кіші напорлыда - темір бетонды спиралды камерасы бар брылмалы лопасты турбиналар, кейде ашы камерадаы немесе капсуладаы тік турбиналар олданылады. олданылатын напорына байланысты ГЭС – ты жіктелуі шамалас, шартты мінезді.
Су ресурстарын олдану схемасы жне ГЭС напорыны концентрациясы негізінен арналы, бгеттік, напорлы жне напорсыз девиациясы бар деривациялы, аралас, гидроаккумуляциялаыш жне аысты болып блінеді. Арналы жне бгеттік ГЭС – те напор зенді бгейтін жне жоары бьефтегі су дегейін ктеретін бгет кмегімен жасалады. Бірата бл зен аумаын су басуына келіп соады. Сол зен аумаында екі бгет салыныа су басу клемі азаяды. зен аумаыны экономикалы жаынан рсат етілетін су басу ауданы бгет биіктігін шектейді. Арналы жне бгеттік ГЭС су клемі лкен жазыты зендерде де, тар ысылан стірттегі таулы зендерде де салына береді.
Арналы ГЭС салуыны рамына, бгеттен баса, ГЭС имараты мен су латыру салуы кіреді. Гидротехникалы салуды рамы напор биіктігі мен орнатылан уатына байланысты болады. Арналы ГЭС – те гидроагрегаттар орналастырылан имарат бгет жаласы ролін атарады жне онымен бірге напорлы фронт йымдастырады. Сондай – а ГЭС имаратына бір жаынан жоары бьеф, ал екінші жаынан тменгі бьеф жанасады. Гидротурбинаны спиральді камерсын жалау шін зіні кіріс имасын жоары бьеф дегеінен тмен алайды, сору бырыны щыыс имасын тменгі бьеф дегейінен астына салады.
Гидротйінні масатына байланысты оны рамына кеме жргізу шлюздері немесе кемектергіш, балы ткізгіш салу, ирригация шін олданылатын су алу жне сумен амту салуы кіруі ммкін. Кейде арналы ГЭС – те су ткізетін жалыз салу ГЭС имараты болады. Бл жадайда пайдалы олданбалы су оыс жинаыш торы бар кіріс имасынан, спиральдік камерадан, гидротурбинадан, сору бырынан теді, ал кршілес жатан турбина камерасы арасынан арнайы науамен зенні жауын – шашын шыыны латырылады. Арналы ГЭС шін 30 – 40 м напор алыпты; арапайым арналы ГЭС – ке ертеректе салынан кіші уатты ауылды ГЭС жатады. лкен жазыты зендерде негізгі арнаны жер бгетімен жабады, ал оан су аызу плотинасы жанасады жне ГЭС имараты салынады. лкен жазыты зендерде орналасан отанды ГЭС кбіне мндай рылым дстрлі.
Кеме ткізетіншлюз (голл. sluis, лат. exclude – блем, стаймын) суды кеме (немесе плот) тетін трлі дегейлері арасында орналасан гидротехникалы салу. Ш. зен гидротйінінде, каналдарда жне теіз порттарында, дегейіні лкен згеру амплитудасы бар прилив пен отлив серіне шырайтын аквоториилерде олданылады.