Пайдаланылан дебиеттер

Алпысбай Марулан

Дінтану мамандыы, 3 курс

Ислам жне аза дстрі

Аннотация

азатарда да мыжылдытар ішінде з мдениетін алыптастырып, дстрін дріптей білген халы. Ислам ндылытарымен біте айнасан аза халыны салт-дстрлері лтты йымдастырып, халыты ынтымаымен баурап келеді. зара сабатасып, ндесе білген дін мен дстр бгінге дейін лкен маыза ие болды. азаты исламны аясында мы жыл стінде мір срген, халыты бойына сіген, мірінен орын алан дет-рып пен дстрімізге ерекше мн берілу ажеттілігі айындалады. аза халы ерлік пен батырлыты имандылыпен тсіндіре білген. аза халы шін дін мен дстр егіз ыма айналды. аза дстрінде ислам мдениеті ерекше крініс тапан. Сол шін де лт болып алыптасып, дінімізді берік стап, дстрімізді дріптеу ажет.

Тйін сздер:салт-дстр, аза лты, толеранттылы, діни ахуал, иман.

 

 

Алла Таала зіні асиетті ранында: «Біз сендерді бір еркек, бір йелден жаратты. Рулара, тайпалара, халытара блдік. Бірін-бірі білсін деп»(Хужрат, 13 аят.) деген. Сонымен бірге, асиетті ранда былай делінеді: «Ей, муминдер, р біріе бір шариат, бір жол бердік. Алла аласа, сендерді барлыыды бір ммет жасар еді»(Маида, 5/48). [1, 116 б.]

Мал-млкінен, дулетінен иманын жоары баалаан аза «Ер жігітті ш байлыы бар: бірінші – иманы, екінші – ырысыны траы, шінші – дулетіні траы» деп аталы сз алдыран. Иман–аза халыны рухани дниетанымындаы парасат пайымымен сабатасып жататын те ке лшемді ым. Ата-бабаларымызды аиата жетелер сеніміні де басты тірегі – осы. Барлы бет-болмысыны, мінез-лыны айнасы. Имандылы деген бір ана сзді бойына ят, ар, ынсап, анаат сыылды бкіл жасы асиеттер тгел сыйып тр. Имандылы деген бір ана сзді бойына ят, ар, ынсап, анаат сыылды бкіл жасы асиеттер тгел сыйып тр. Оны Абай атамыз «ш сюмен» байланыстырып, «иманигл» деп ат береді:

Махаббатпен жаратан адамзатты,

Сен де сй ол Алланы жаннан ттті.

Адамзатты брін сй бауырым деп

Жне ха жол осы деп ділетті, — дейді.

Имандылы асиетті сырына тереірек ілетін болса, аза халы имандылыты ш негізін здеріне тірек еткен. Ол, біріншіден – дін. Яни, ерте асырларды зінде-а лан-айыр аза сахарасына ке тарап, жергілікті лттарды (оны ішінде тркі тектес тайпаларды) арасына сііп, оларды мір-тіршілігімен абысып кеткен аиат діні – Ислам діні. Пайамбарымыз Мхаммед жайан дінні е тазасын аймаын бзбай, сол алпында елді санасына жеткізген улие аталарымыз. Екінші тірегі — салт-дстр. аза трмысында «тал бесіктен жер бесікке» дейін айталанып жататын далалы ркениетті жарын крінісі. Салтынан, дет-рпынан ол збеген жртты кезінде талай зге елді кілдерін, алым-зерттеушілерді тамсандыранын білеміз. Имандылыты шінші тірегі – ана тілі.

азаты лтты: имандылы, мейірімділік, ізеттілік, инабаттылы, дстрлері, меймандосты, онажайлы рсімдері лтты мдениетті айын белгілері болып табылады. Кісі кту дстрі бойынша она абылдау, онаасын беру, она кде жасау лтты мдени рсімдер арылы орындалады. лкен Кеестік энциклопедияда: «дет-рып – ислам діні тараан елдер арасындаы халыты дстрлі ыы»,- делінген. [2]

Ер адамны алдынан кесе-клдене тпей, ауыл-айматы анасы атанып, жаулыыны шетінен шашыны бір талын шашау шыармай, бойларындаы барын біздерге сііріп, ткенні негесін аманаттаан желерімізді де дниеден ткені кеше ана. Осыны брін саралай келе, Кеес кіметі кезеінде ата-апаларымызды дінсіз мір срді деп айтуа аузымыз бармайды.

азата «азан шаырып ойан аты» деген тіркес бар. Мны зі халымызда осы мсылманшылы дстрді у баста бар екендігін айатайды. Негізінде, нресте туылан со о лаына азанды, сол лаына аматты айту шариатта сннет амала жатады.

Бір хабарда Пайамбар (с..с.): «Кімні баласы туыланда оны лаына азан айтып, сол лаына амат айтса, ол нрестеге жын-жыбыр сер етпейді», — деген. Бір сахабадан жеткен риуаятта былай делінеді: «Алланы елшісі (с..с.) ызы Фатима лилы Хасанды туан кезде Хасанны лаына намаза азан айтандай азан айтан». Мны зі мсылман рпаыны дние есігін ашан кезде еститін е алашы сзі клима шдат болсын деген ниеттен шыса керек. м мыры аяталып, дниеден терде де айтатын сзі осы болады.

аза халында жаа туылан нресте шін Жаратана шкіршілік етіп рбанды мал сойан. Сбиді мірге сау келіп, Аллаа шкіршілік айтып, шілдехана тойын жасауымыз дінімізде у баста алыптасан дстр.

азаты игі дстрлеріні бірі – л баланы сндетке отырызу. Сахих хадистер жинатарында жазылан риуаятта Алланы елшісі (с..с.) былай дейді: «Бес нрсе фитрадан (уелгі жаратылыстаы деттерден). Олар: сндетке отыру, денедегі тктерді алу, мртты басу, тырнатарды алу, олты тгін тазалау». аза халыны бдан да баса мсылманды дс-трлері жетерлік. Осындай рухани ндылытар лтты болмысымызды арауы болып келеді рі оларды аз-алпында сатап, кейінгі рпаа жеткізу жалпы лтты жауапкершілік.

Салт-дстрімізде крші аысына ежелден кіл блініп, оан баса назар аударылан. Бл аза халыны мдениеттілігіні бірден-бір крінісі. Сол шін де халымыз «Крші аысы – Тір хаысы»,«й алма, крші ал» деп анатты сздер алдыран.Ал оны шыу тарихына араса, Пайам- барымызды:«Кршісі аш болып, зі то жатан кісі мумин емес»;«йден брын крші ал»;«йден брын крші тап, жола шыпай трып жолдас тап» – деген хадистерінен басталанын аны аарамыз.

азаты дстрінде айтан кісіні жаындарына «кіл айту» жоралысы бар. «Алдынан жарыласын!» «Иманы жолдас болсын!», «Артыны айырын берсін!» деген секілді сздермен жбату айтып, кілін білдіріседі. Бл да шариатымызбен байланысып жатан ндылы. Осыны зі мсылманны мсылмана жасаан дасы болып табылады.

Ислам діні анаа жасылы жасауа шаырады, йел адама ілтипатпен арауа ндейді. Пайамбарымыз (с..с.) з хадисінде: «Адамдарды ішінде кіммен е жасы арым-атынаста болуым керек?» деп срап келген жана ш ретінде де «Анамен» деп жауап береді[3].

Дініміз ыз баласына урет жерлерін жабуды бйырады, сырт кзден сатайды. йткені, дінімізде йел атаулы аса рметті, ер адамдар оны орауы керек, сатауы тиіс. йелді ар-намысы, яты алашы орындаы дние.Ал аза «ызды намысы – елді намысы» деп тсінген. «ыздарына лгі-неге крсете алмаан елді іргесінен ырыс кетеді, толысы тгіліп, тныы лайланады, рпаы жидіп-жнжиді». Брындары бір ызды намысы шін бір рулы ел ата онан дбірлі кезедер ткен. азата да ызды намысын ер-азаматты орауы парыз. Зейнеп Ахметованы «Бабалар аманаты» атты кітабында аза ызына атысты мынандай жолдар кездеседі: «Сандыында кілті жо жомарт аза сол жомарттыын алдымен ызына жасаан. «л – ттін, ыз – ктім» деп ыза жасыны кигізіп, дмдіні жегізіп, жораны мінгізген. йді о жа тріне отырызан. «рыс-керіс естіген ызды мінезіні мні болмайды» деп ыз кзінше рескел, бейпіл сз сйлемеген, анайы ылы крсетпеген. Отыран ызды аяын аттамаан, мны кесір деп тсінген.

Жігіт ызды олын статаны шін жегелеріне сый сынады. Ал бойжеткен болса, жарыны олын алаш рет стап, жаннан таралатын алаан жылуын болаша жарына ана арнайды, сйтіп ятын сатайды. Трмыса шыанынша олын ешкімге статпай, арын сатаан ыз, болаша жарыны табалдырыын ерекше деппен аттайды. Даты батыр Бауыржан Момышлыны келіні Зейнеп апай з анасыны естелігін былайша еске алады: «Біз басымыздан ткізген «олстатар» таламы берік, тілегі тны, трбиесі мол, демі рып еді-ау, шіркін! ыз деген р еркекке олын стата берсе, алааныны ытыы кетеді. ытыы деген – яты. ят кетсе, ыз асиетін сатау сезімі сйылады. олын жігіттерге ымсынбай жиі статуа дніккен бойжеткенде ыза тн нзіктік, пктік, сыпайылы жтайды. ылытары дараыланып, жрі-сінен жаылады. Оны жрісін бір кн ши жасырар, бір кн туырлы жасырар. Біра «кп жрген жылан да аяын крсетіп алады» дегендей, ойнатап жріп от басып, кінішке рынады. дайым сондайдан сатасын де!».Ислам дінінде де, Пайамбарымыз сахабаларына: «Ешбірі бтен йелдер отыран жерге кірмедер!», – деп ескертті. Ер мен йел оаша алса, шіншісіні шайтан болатыны да дінімізде айтылады. Тіпті, бір-біріне бтен йел мен еркекті ол алысуы – зина жасаумен те екені жнінде ескертулер бар.

Сондай-а, азатарды мынадай «Таспен атанды аспен ат», «Алланы кзі тзу болсын», «Періштені лаына шалынсын» сияты пікірлері аза мсылмандыыны длелі екенін крсетеді.Тариха кз жгіртсек, баяы аза хандыыны рамына тек мсылман рулары ана кіретін болан. Ал, исламды абылдамай, з сенімдерінде алан рулар аза хандыына кірмеген.

аза – болмысынан онажай халы, бл асиеті жерімізге Ислам діні келгеннен кейін тіпті арта тскен секілді. йткені, Алла елшісі (с..с.): «Аллаа жне аырет кніне сенген адам онаына сый-сыяпат крсетсін», – деген болатын. Исламны даты ламасы Имам азалиды «Ихия улумаддин» атты ататы ебегінде она кту дебіне атысты онаты олына су ю, онатан «тама жейсіз бе, келейін бе?» деп срамастан келу, й егесі таматан олын соы болып тарту, ркім з алдынан жеуі, онаты ас иесіне да жасап, бата беруі керектігі жнінде айтылан. азали айтан она ктуге атысты Исламны осы дептері р азаты бойынан табылады.[4]

Халымызда ырым мен тыйым сздер те кп. Аналарымыз: «Табалдырыты баспа», «Есікті керме», «Таматы сол олмен жеме» деген секілді тыйымдарды бала кезімізде бізге де кп ескертетін. «Егер солай етсек не болады?» деп сраса, «жаман болады» деп, з анасынан естіген жауабын айтаратын. азір байап араса, аза тыйымдарыны тп негізі де дінімізден алынан екен. Пайамбарымыз (с..с.) Омар ибн бу Слмдан жеткен хадисте: «Алдымен «Бисмилл» деп айт. Содан со о олымен, з алдынан же», – деген, яни аналарымызды «таматы о олмен же» деуіні астарында лкен ибрат жатыр. аза «жер бауырлап жатпа» деп етбетінен жатан адама тыйым салады, Алла елшісі Мхаммед (с..с.) да: «Блай жату – жанамдытарды жатуы» деп, етбетінен жатпауа бйырады.

Тркі даласын, оны ішінде сан асырлы з тума мдениетін жасап, оны мірлік станымы етіп жрген аза халы туралы алам толаандар лі де мсылманды мдениет аясында жазылан жне тарихи ебектерде саталып алан мраларымыз мол. Оларды ортамыза айтаруымыз керек, мдени мраларымызды мрты бзылмай тран ырларына назары тсетін жаа жас буына жол ашуа тиіспіз. «Арасына екі рет араан ешнрсесін жоалтпайды» дейді атам аза, оны «ескі сарын» демей кнені кзі деп кзге срме, басымыза бастыры етуге тиіспіз. дай жазса алдымыздан лі де бл таырыпа алам толаймыз деп ойлаймын.

азаты діні мен дстрін бір-бірінен бліп арау ммкін емес. Ата-бабаларымыз ран мен сннетке бекем болып, оны негізгі стындарын, зіні дстріне айналдыра білген. рпатан-р-паа жеткен дстріміз дінімізді уаттаудан ешашан тыс алан емес жне солай жаласын табары сзсіз. Кезінде аза «Малым жанымны садаасы, жаным арымны садаасы» деп, ар-иманын малынан да, жанынан да арты ойып еді. кінішке арай, бл кндері сол азаы болмыстан, ар-иманнан ажырап бара жатандаймыз. Аныын бір Алла жасы біледі.[5]

 

Пайдаланылан дебиеттер

1. Халифа А. ран Крім.азаша маына жне тсінігі. —Медина: Фахд, 1991. — 517 б.

2. ділбаева Ш. Хадис – рпымыз, сннет – салтымыз. — Алматы, 2011. — 148-159 бб.

3. Маямеров Е. Дін мен дстр. —Алматы, 2014 . — 64 б.

4. Кенжеахметов С. азаты салт-дстрлері мен дет-рыптары. —Алматы: Ана тілі, 1994. — 182-183 бб.

5. Байділдаев Б. Ата салтын аздырма, алам. — Алматы: Бастау, 2012. — 128 б.