СЫБАЙЛАС ЖЕМОРЛЫА АРСЫ ІС-ИМЫЛ-МЕМЛЕКЕТТІК САЯСАТТЫ БАСТЫ БАЫТЫ

Сдіралиева Баытгл Болатбекызы

ылыи жетекшісі: з..м., «ытану»

Кафедрасыны оытушысы Анара Амангелдыызы

азіргі уаыттаы бізді еліміздегі зекті мселелерді бірі деп сыбайлас жеморлыты айтуа болады деп ойлаймын.

Осы мселе бойынша 1979 жылы Біріккен лттар йымыны Бас Ассамблеясы жне сыбайлас жеморлы мселелері жніндегі аймааралы семинар (Гавана 1990 ж.) мынадай анытаманы сынды: «Сыбайлас жеморлы – бл жеке адамны немесе бір топ адамдарды ызмет жадайын з басыны мддесіне арай пайдалануы жне мемлекеттік ызметкерлерді ызмет бабын засыз пайда алуа баытталуы» деген болатын.

Негізінен сыбайлас жеморлы бізді ортамыза XIX асырды соы мен XX асырды басында келіпті. Бл уаытта ірі ксіптер пайда болып,оны басшылары з кесіптерін ілгерілету шін «мемлекетті сатып алуа» кшті,осыан байланысты шенеуліктерді лауазымдары арта тсіп лауазымдарын асыра пайдаланып «сатыла» бастаан. Екінші дниежзілік соыстан кейін дамыан Батыс Еуропа елдеріні саяси партияларыны маыздылыы артып,сыбайлас жеморлы беле ала бастаан екен.

Осы аталмыш проблемамен кресті нтижелі трде жргізіп отыран елдерге Дания, Финляндия, Шведцария, Жаа Зеландия, Нидерландия, Сингапур, Канада, Австрия, Испания, Жапония елдерін жатызуа болады. Міне, осы елдерді басшылытары сыбайлас жеморлы оларды мемлекеті мен оамын жояды деген оймен крестерін жргізіп жатыр.

Мені ойымша бізді елімізде де осындай елдерді саясатын станып,сыбайласжеморлы пен кресті арынын дете тсу керек.

Республика Президенті Н.. Назарбаев зіні «азастанны лемдегі бсекеге барынша абілетті 50 елді атарына осылу стратегиясы, азастан з дамуындаы жаа серпіліс жасау арсаында» атты халыа жолдауында лтты ауіпсіздік пен оамды тратылыа тнген атер ретінде сыбайлас жеморлыа арсы крес жніндегі жалпылтты кешенді бадарламаны дйекті трде жзеге асыруды ажеттігін айтып, сыбайлас жеморлы оамны барлы мшелеріне, сондытан жеморлыпен крес жалпы барша халыты борышы екенін атап крсетті. Ел басшысы тек бл жолдауында ана емес,зіні жыл сайыны жасаан р жолдауын елімізді дамуына сыбайлас жеморлыты сері тиіп кетпес шін оны жою торалы айтып жр.

Елбасымыз «100 наты адам» – бл жаанды жне ішкі сын-атерлерген жауап жне сонымен бір мезгілде, жаа тарихи жадайларда лтты дамыан мемлекеттерді отыздыына кіру жніндегі жоспары деген болса, «100 наты адам» елімізге «2050-Стратегиясын» жзеге асыру жне азастанымызды арында дамып,жолдан адаспауына,крделі де ауыр кезедерден сенімді трде ту шін жасалан берік оран деп сенімділікпен айта аламыз.

Бл жолдауындаы ойылан жоспарлар тек белгілі елімізге «ауру» болып саналатын млелерді тек бетін демілеп жауып ою емес,оны тп тамырымен жою болып табылады. Осы «100 наты адам» жолдауыны 3-адамында «АЗАСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫ МЕМЛЕКЕТТІК ЫЗМЕТ ЖНЕ ЖЕМОРЛЫА АРСЫ ІС-ИМЫЛ АГЕНТТІГІНІ РЛІН АРТТЫРУ есебінен мемлекеттік ызметке алаш рет абылданушыларды іріктеу ресімін орталытандыру. ш сатылы іріктеу жйесін енгізу» делінген. Бл деп отыранымыз елімізді сыбайлас жеморлы пен кресуші органымызда тек здіктерді здігі мен білікті де білгір мамандар ана ызмет етеді деп ойлаймын.

Мені ойымша, «Сыбайлас жеморлыа арсы крес туралы» За абылдананнан бері бізді еліміздегі крестер нтижелі болып келеді. Толытай жойылмаанымен ынтамыз крінеді. Бл жолда еліміз тек за шыарып ана тотап алып жатан жо трлі іс-шаралар жргізіліп,акциялар ткізіліп жатыр.

Елбасымыз «Жеморлыа арсы крес жан-жаты, здіксіз, ашы рі ділетті трде жргізілуі тиіс. Біз сонда ана ала ойан биік масаттара ол жеткізе аламыз» деген болатын.Сол себептен азіргі білім ошатарынан бастап осы кресті скеле рпаа да насихаттап,оларды да санасына бл дертті мемлекетімізге андай зияны бар екенін жеткізіп жатыр.

Объектісі кнделіктті мірде барлы аныталан жне замен оралатын оамды арым –атынастар болып табылатын сыбайлас жеморлы проблемасыны кннен кнге етек алуы азастан Республикасында ыты мемлекет руа келтіріп отыран елеулі кедергілерді бірі болып отыр. Сыбайлас жеморлы кіметке, оларды задылы пен ыты тртіпті амтамасыз етуге абілеттілігіне деген сенімге кдік тудыртып отыр. Бл арылы кімет сыбайлас жеморлы саласындаы проблема алдында дрменсіз екендігін крсетіп отыр. Бл кіметті зіні жне оамды арым – атынастарды реттеуді негізгі ралы ретіндегі ыыны беделін тсіруде.

ызметтік су кезінде шенеуніктерді “кмек крсеткені шін” “ризашылы” білдіру, лицензилар мен рсаттар алу кезінде “кмек крсету’’,салыты,кедендік жне зге де жеілдіктер мен артышылы беру сияты кері тжірибені алыптасып отырандыына оса, сыбайлас жеморлыа атыса отырып атына кір келтірген мемлекеттік ызметкерлерді жауапкершілікке тартуды наты тетігінін болмауы,ал е бастысы,халыты ыты санасыны тмендігі,олданыстаы задарды тиімсіздігі мен арама айшылыы,оны орындалуыны нашарлыы азастанда сбайлас жеморлыты пайда болуы мен дамуына ыпал етуде.

Сыбайлас жеморлы лемдегі барлы елде бар крінеді. Біра осы індетті ініне су йан мемлекетті ести ойан жопыз. Сыбайлас жеморлы азастанда да жеткілікті.

оамны дамуына тигізер зияны шаш – етектен, азаматтарды ертегі кунге деген аладаушылыын туызатын індетімен куреске Елбасымыз, кімет те, Парламент те, не керек брі – брі аладаушылы білдіруде. Біра, сыбайлас жеморлыпен кресті тамырына алай балта шабуа болатыны туралы ркім ртрлі жауап береді.

Сыбайлас жеморлыты абылдау индекция атты крсеткіш бойынша 146 елді арасынан азастан 122 орында тур. Сыбайлас жеморлы дегеіне арай 122 орынды азастан Украйына жне ырыстан елдерімен блісті. Брыны кеестік республикаларды арасынан сыбайлас жеморлы дегейі е томен елге Эстония саналды. Ол 31 – орында болса, Грузия 133 орынды Тжікстан жне Тркменстан елдерімен блісіп отыр. Сыбайлас жеморлы дертінен бойын аула устайтын е таза шенеуніктер Финляндия, Жаа Зеландия, Дания, Исландия жне Сингапурда трады. АШ бл крсеткіш бойынша 16-шы орында. Е жоары сыбайлас жеморлы крсеткіші Бангладеш пен Гайтиде тіркелген. Transparency International йымыны есептеуінше дние жзі елдеріні бюджеттері мемелекттік аржыны тарату барысында кем дегенде 400 млрд. доллордан аылады екен. Сыбайлас жеморлы – леуметтік феномен оам мен оамды атынастар туындысы. Сыбайлас жеморлыты пайда болуы мен мір сруі оамды жне шаруашылы ызметтегі басару функциясы жекеленуі стінен бастап ммкін болады . йткені, на осы жадайда лауазымды басшыда (басарушыда) оам, мемлекет мддесі шін емес, жеке басы шін ресурыстарды пайдалану жне шешім абылдау ммкіндігі пайда болады. Сонымен, сыбайлас жеморлы те ерте уаытта туан жне азіргі кніде басты жне крделі леуметтік – саяси былыс ретінде крінеді, сыбайлыс жеморлыты крініс беру формаларыны згеруі барысында оны ауымы тарылмайды.

«коррупцияны» (сыбайлас жеморлыты) анытамасына этимологиялы трыдан келсек, ол «corruptio» деген латын сзінен аударандаы « стып алу», «пара бер» маынасын білдіреді. Рим ыында сонымен атар «сындыру, блдіру, бзу, зиян келтіру, фальсификациялау, сатып алу» ретінде тсінілетін жне тиісінше заа айшы рекетті білдіретін «corrumpire» ымы бар.

Р «Сыбайлас жеморлыпен крес туралы» Заы сыбайлас жеморлыты мемлекеттік ызмет атаратын адамдарды жне олара теестірілгендерді мліктік игіліктер мен артышылытарды з ызмет бабы жне онымен байланысты ммкіндіктер арылы пайдалану, йтпесе оларды мліктік пайда табу шін тікелей здері немесе делдалдар арылы басаша пайдалана отырып, замен арастырылмаан трде шешім абылдауы, сонымен атар, ол адамдарды жеке жне зады тлаларды олара аталан игіліктер мен артышылытарды беру арылы засыз сатып алуы ретінде сипаттайды.

азір елімізді басшысы сыбайлас жеморлы ылмысына арсы креске ерекше мн беруде. Президент Н..Назарбаев Р-ны ылмыспен кресті кшейту мен ы орауды ныайту мселелері жнінде 1995 жылы 18 наурыздаы мжілісінде, параорлыпен кресті тбегейлі шараларын ала ала отырып: «Параорлы леуметтік ауіпті клем алып барады,- дем атап крсетіп, параны кп нрсе шін – жер бліп бергені шін коммерциялы рылымдарды айта тіркегені, скерден алдыраны шін, кеден шебінен ткізу шін, жекешелендіруге жрдемдескені шін , е соында бастыты алдынан тамыр таныстыпен ткізгені шін алады». Елімізді президенті Н..Назарбаев азастан халына зіні «азастан – 2030» Жолдауында жеті стратегилы аиадаларды атарына «Сыбайлас жеморлыа табандылыпен рі аяусыз креседі» атап ті. азасатан Республикасы ТМД елдеріні арасында бірінші болып «Сыбайлас жеморлыа арсы крес туралы» За абылдап жне осы кресиі тедесі жо міндеттерді бірі деп санады.

1998жылды аяында ел Президенті жоары тртіптік кеесті «Сыбайлас жеморлыпен крес жніндегі мемлекеттік комиссия» етіп айта рды, 1998жылды 7 желтосанында Президент Сыбайлас жеморлыпен кресті 1999 – 2000 жылы сыбайлас жеморлы пен крес жніндегі мемлекеттік комиссия таратылып, оны ызметі Президент кімшілігіне берілді.

Сыбайлас жеморлы ымы андада ылмысты ол сушылыты амтитынын да мселе алпында алып келеді. Сыбайлас жеморлыа жол беретін рекеттерге ережеге баындыру, ыты саралау мселесіде баяу жргізілуде. Бл ылмыс пен кресті тиімділігін арттыру масатында тегеуді жеке дістемелерін алыптастыру ажет. Біз жалпы сыбайлас жеморлы сипаты бар ылмыстара жазаны атайтуды ажеттілігін сынуды жн креміз. Сыбайлас жеморлыа арсы крес туралы заа бгінгі кні бір сыпыра толытырулар мен згертулерді енгізу ажет йткені мемлекеттік бюджеттен аржыландыратын білім ошатары мен емхана, ауруханалар, кейбір мемлекетті жоары оу орындарыны ызметкерлері мемлекеттік ызметшілерді сипатына осылмай алан. Сондытан, бл рлымдарда сыбайлас жеморлы сипат бар ы бзушылытар ке орын алады.

Жеморлыты, оны себептері, жеке басы жне жеморлыпен кресу шараларын тере зерттеу шін олар туралы апараттарды маызы кн ткен сайын жоарлауда. Тек, криминологиялы апарат ана жеморлыты алдын алуды басару ызметіне шаырылан кптеген ескерту субъектілерін біркелкі жмылдырылан жйеге біріктіреді. Бл жйені жетілдіру шін, бізді ойымызша, мына шараларды жзеге асыру ажет:

1. озалан жеморлы істерді саны мен емес, ы бзушылытар туралы келіп тскен арыздар мен мліметтер санына байланысты жзеге асырылатын, ыты статистикада наты орын алуын амтамасыз ететін «Р сы мемлекеттік статестикасы жне тіркеу есепке алу ызметі туралы» Зады абылдау ажет;

2. Жеморлыпен креске алы оамды атыстыру керек, себебі трын халыты сеніміне ие болу шін задылыты ата сатау ажет;

3. Апарат алмасуды амтамасыз ету: бл кез – келген ы бзушылытар туралы мліметті арнайы нмірленген тртіппен бір уаытта автоматты трде кезекші блімдерден прокуратура органдарына тсіп отыратындай етіп жасалуы ажет.

Бл, шараны, з кезегінде, прокуратура органдары тарапынан кн сайын тексеріс жргізіліп, талдау жасалан жадайда тиімділігі артады.

Елімізді ертеі айын болуыны, халыты зіні жарын міріне сенімін арттыруды бір тармаы осы жеморлы ылмысты кез келген тріне балта шабу мен тікелей байланысты.

Егеменді елімізде ділдікке негізделген шынайы демократиялы оам ратындаымыз рас болатын болса, сыбайлас жеморлы сияты індетті алдымен шен – шекпеніне арамай, шортаннан бастап шабаына дейін тамырына балта шауып отырса, міне, сонда ділдікте, тртіп те орнар еді. арапайым халыты да бл мселедегі кз арасы жасы жаына арай згеріп, ы орау органдарына, билікке деген сенімі арта тскен болар еді. Тамыры тым тереге кеткен жеморлы атаулыдан тек осылай ана тылуа болады. Сондытан Р-ны рбір азаматы сыбайлас жеморлыты алдын алып, оан жол бермеуге зіні лесін осарын болса, Егемендігімізді ертеі жарын болып, ыты мемлекет алыптастыруа жол ашар еді.

олданылан дебиеттер тізімі:

1. Оарбаева Е.А., Нралиев Б.М. йымдасан ылмыс. Онымен крес айтсе жанданады?// “За” газеті. 1998.18- наурыз.

2. Гаухман Л.Д., Максимов С.В. Угололовная ответственность за организацию преступного сообщества: Комментарий. – М.: Юринфор., 1997.

3. Елеськин М.В. Креминологические проблемы борьбы с оргганизованной преступностью в исправительных учереждениях: Автореф.дис. канд.наук. – М.: Юрид.лит., 1990.-259 с

4. Зайнутдинова А.Р. Крсетілген ебегі – 6 б.

5. Ожегов С.И. Крсетілген ебегі – 669 б.

6. азастан Республикасы Президенті жанындаы аза стратегилы зерттеулер институтыны «Сыбайлас жеморлы феномені: теориясы мен практикасыны мселелері» деген таырыптаы зерттеулерді нтижесі жніндегі есебі. Алматы, 2002 ж

7. Д.Дулеталиев, «Туелсіздігімні тірегі», За газеті, 2006 жылы 31 наурыз,

8. Т.лилы. «Сот жйесінде сыбайлас жеморлыа орын болмауы керек», За газеті, 2006 жылы 21 наурыз.

9. И.И.Рогов, .А.Мами жне т.б.. «Сыбайлас жеморлыа арсы кресті негіздері», Алматы, 2004 ж, 1-36беттер.

10. Б Бас Ассамблеясыны 34 сессия жат деректері