Екі қырықаяқ» саусақ жаттығуы.
Дыбыстардың ұзақтығын ұзартатын қосымша белгілер
Аусақ қойылымдарымен жұмыс
Балалардың анық та айқын сөйлеуі - олардың толық әрі кең салалы дамуына қойылатын талаптардың негізгісі.
Балалардың сөйлеу құзыреттілігі дұрыс және сөздік қоры бай болса, оларға өз ойын жеткізу оңайға түседі, қоршаған ортаны танудағы мүмкіндіктері кеңейеді, психологиялық дамуында белсеніс күшейеді. Сондықтан баланың сөйлеу құзыреттілігін қалыптастыруды уақытылы қолға ала отырып, анық әрі дұрыс сөйлеуін қадағалау керек. Балалардың сөйлеу құзыреттілігінің дұрыс өз деңгейінде жетілуі, оның ата-аналарын да, тәрбиешілерін де толғандыру қажет.
Балалардың сөйлеу құзыреттілігі жоғары деңгейде қалыптасуы ұсақ моторика тәсілдері мен құрылымына байланысты. Қол саусақтары қимылы алғаш дамитынын, содан кейін сөйлеу құзыреттілігі дами бастайтынын ғалым М.И. Кольцова жүргізген зерттеу жұмыстарында көрсеткен.
Саусақ қимылдарының дамуы сөйлеу құзыреттілігінің дінгегін қалыптастырады. Ғылыми деректерге сүйенсек қолдың саусақ қимылдарын және сөйлеу мүшелерін бақылайтын бастағы ми қыртыстары бір-біріне жақын орналасқан. Қолдың саусақтары қимылынан жүйке бастағы ми қыртысына импульс жібереді де, оған жақын орналасқан сөйлеу аймақтарын белсендіреді.
Тақпақтардың сүйемелдеуімен орындалатын ұсақ моторика ойындарын ұйымдастыруына аса мән берген жөн. Бұл ойындар ОНР диагнозы бар балалар үшін өте пайдалы. Себебі ойын баланың сөздік қорын көбейтеді, жеке сөздердің нақты әрі дұрыс айтылуын қалыптастырады.
Балалардың сөйлеу құзыреттілігін қалыптастыруға төмендегі ұсақ моторика жқмыстары қажет:
- бетті, қолды үгу;
- саусақ ойындары;
- театр түрлері;
- дидактикалық ойындар;
- табиғи заттармен ойындар;
- шығармашылық жұмыстар;
- оригами (қағаз бүктеу).
Осы аталған жұмыстарға толығырақ тоқталайық.
Гу
Бала дүниеге келген мезеттен бастап үгу жасау керек. Ана баласымен қарым-қатынас кезінде сылап-сипап отырады. Қолдың саусақтарының қимылы қан айналымын жақсартумен, қол, бет бұлшықеттерін сергітумен қатар сөйлеуді бақылайтын орталық миды белсендіреді. Өсегеле бала өзін-өзі үгуді өз бетінше жасайды.
Тәрбиешілер қос алақандарымен, екі қолдарының саусақтарымен көрсете отырып, өзін-өзі үгуді жасайды.
Жыл мезгілдері» тақырыбындағы үгу.
Мұз да, қар да ерісе,
Өлең айтар өзендер.
(маңдайдың ортасынан құлақтың жоғарғы ұшына дейін екі қолымен сипайды)
Ұйқы қашса қонжықтан,
Көктем келді дерсің сен
(бетті иектен құлақтың төменгі ұшына қарай сипайды)
Қызса қатты күн көзі,
Қарлығаштар самғаса
(маңдайдың ортасынан құлақтың жоғарғы ұшына дейін екі қолымен сипайды)
Ыстық аптап, құрғақшылық,
Жаз келгенін білдірер
(бетті иектен құлақтың төменгі ұшына қарай сипайды)
Шатырда жаңбыр ойнаса,
Бірде қатты, бірде жай
(маңдайдың ортасынан құлақтың жоғарғы ұшына дейін саусақ ұшымен ұрғылайды)
Жер жапырақты жамылып,
Күз келгенін білдірер
(бетті иектен құлақтың төменгі ұшына дейін саусақ ұшымен ұрғылайды)
Боран борап, жел тұрса,
Айналаны қар басса,
Үйлер ақ көрпеге оранса,
Келді дей бер қыс ортаға
(спираль тәрізді қимылдарды маңдай ортасынан құлақтың жоғарғы ұшына дейін орындайды)
Ұсақ моторикаға әсер ететін тақпақтардың сүйемелдеуімен жасалатын үгудің басқа түрлері бар.
Жарыс» тақырыбындағы үгу.
Көпқырлы қаламдарды бір қолдың саусақтарынан екінші қол саусақтарының әр қайсысына береді.
Қаламды мен ұстайын
Саусаққа қонақ болайын.
Ткеншек» тақырыбындағы үгу.
Саусақтар арасында қаламдарды тербетеді.
Демалмайды қаламым
Саусақтарға қыдырып.
От шығару» тақырыбындағы үгу.
Қаламды алақан арасында домалату.
Қаламды домалатамын
Отты мүмкін шығарармын.
Саусақ жаттығуы
Саусақ жаттығуларының мағынасы туралы кітаптарда аз жазылған жоқ. Қол саусақтар жаттығулары есте сақтау және назар аудару қабілетін дамытатындығын психологтар айтып кеткен. Тақпақты саусақтар жаттығулары ырғаққа ілесіп қимылдауына және баланың сөйлеу ырғағының қалыптасуына көмектеседі. Сондықтан ойынды ерте жастан бастап шынықтырған жөн. Саусақ ойындары сөйлеу лексикасының, сөздердің өзара байланысының(диалогты дұрыс жүргізуге, түсінік айтуға,т.б.) шыңдалуына себепші.
Қане аздап-шынығып көрейік.
Екі қырықаяқ» саусақ жаттығуы.
Екі қырықаяқ Екі қол саусақтары бір-бірімен түйіседі.
Жолмен жүгірді.
Жүгірді, жүгірді.
Бір-бірімен кезікті Екі алақанды қосады.
Құшақтасқандары соншалық Сұқсаусақтарды айқастырады.
Құшақтасқандары соншалық Ортаңғы саусақтарды айқастырады.
Алақандарды айқастырады.
Екеуін күштеп ажыраттық. Қолдарды жібереді.
«Қомағай» саусақ жаттығуы.
Әр қатысушы беторамалдың ұшынан ұстайдыда біртіндеп жұдырығына жинайды. Бұл кезде баланың екінші қолы көмектеспеуі керек.
Қарным менің қомағай
Бәрін- бәрін жұтады.
Қомағайдың қарны енді
Сусиырдай болып кетті.
Жаттығу екінші қолға да жасалады. Содан соң екі қол бірге қатарласа жасайды.
Театр түрлері
Саусақты- сөйлеу қызметін дамытуда театрдың атқарар орны бөлек.
Мектепке дейінгі мекемелер театрдың түрлерін көп қолданғаны дұрыс. Мысалыға, «Суретті театр», «Саусақтар театры», «Қолғаптар театры» т.б. Бұл үшін епті қолдармен қатар рөлге еніп ойнауға, монологтарды айтуға, жаңа рөлдер ойластыруға, қойылымдарды дыбыстауға деген ынтасы болу керек. Қуыршақтар әуез ырғағымен қозғалуы, бастарын бұрып, еңкеюі балалардың саусақтарымен орындалады.
52 Ферматаны тактілеу.
Фермата (итал. сөзінен аударғанда –тоқтау ,кідіру деген мағынаны білдіреді) — фермата орындаушының бір дыбысты не тынысталуды өз қалауынша ұзартып, созып тұруын көрсететін таңба. .Фермата жеке дыбыстардың не тыныстардың үстіне , астына қойылады. .Ферматаны тактілеу — дирижерлық ғылымының ең негізгі бөлімі болып табылады.. Фермата нотаның немесе паузаның үстіне не астына қойылады, музыкалық шығарманы орындау барысында өз қалауынша ұзарту үшін ерік беріледі. .Шығарманың жылдамдығы не ғұрлым жай болса, Ферматаны созу қызметі, берілген жай екпінде болса аздау созу ; жылдам екпін болса ферматаның күші ұзақтау созылады . Ферматасы бар нотаны сермеу еш қиындығы жоқ ; шығарманың ортасында кездескен фермата өлшемге сай дирижерланады , ал соңында қолды ауада қозғартпай ұзақтау қалағанынша созу мүмкіндігі бар . Дирижердың қолы дирижерлау қалпынан сәл көтерінкі , фермата тұсында , хор айтушыларға назарын аудару .
Шығарма соңында кездесетін фермата сәл қиындыққа соғуы мүмкін , аяқталатын және аяқталмайтын фермата . Аяқталатын фермата шығарма соңғы нотасы мен аккордпен аяқталады . Және шығарма соңында музыкалық эпизодтың , сөйлем немесе фразаның аяқталу барысында хор айтушы коллектив дем алуы , немесе пауза жасау . Аяқталмайтын ферматаны қай нотада ферматадан кейін үзілмей жалғасады .Пауза немесе цезура бар жерлерін яғни бұл жерлерде демді шығара алмайды .Мысалы музыка фразасының ортасында немесе сөйлем ортасында . Алдымен аяқталатын ферматаны қарастырайық диридерлау барысында бір түйін жасау ,шығарма соңында түін қарастыру
Мысалы : мына шығарманы қарастырайық.
«Дударшик» шығармасы өңдеген Леонтович 4/4 өлшемде диридертанады 2 –ші тактіде жартылық нотаменың үстінде фермата , яғни үшінші , төртініші үлесте тұр . Фермата ұстау барысында артық қол қимылын жасамас үшін 2 –ші қол сермеудің орнына оңға қарай бір үлкен қимыл фермата түйінімен көрсету . Мұндай фермата аяқтауда тек akapella шығармаларында қолдануға болады.
Оркестрдің сүйемелдеуінде хор шығармаларын айту тиісті әрбір үлесін көрсету. Егерде фермата бір тактының ішінде тұрса онда бірақ қимылмен көрсетеміз.