Монополияа арсы саясат

Монополияа арсы задар мен саясат

Монополияа арсы – зандар жне экономиканы реттеу.

АШ – ты монополияа арсы задары барынша жетілдірілген деп есептелінеді, оны брыннан келе жатан тарихы бар. Ол «ш китке», ш негізгі задар актілеріне баындырылан:

Шерман заы (1890 жыл). Бл за сауданы пия монополияландыруа, бір салада жалыз стемдік етуге, баа жнінде келісімге келуге тыйым салады.

Клейтон заы (1914 ж) - ткізу саласындаы шектеу іс - рекеттеріне, баа алалаушылыына ( барлы жадайда емес, тек кнделікті бсекені ерекшелігіне байланысты), бірігуді кейбір трлеріне тыйым салды.

Робинсон – Пэтмэн заы (1936 ж) – баа алалаушылыы «баа айшысы» таы баса сауда саласындаы істерді шектеуге тыйым салады.

1950 жылы Клейтон заына Селлер- Кефовер тзетуші абылданды, засыз бірігу ымы пысыталды. Активистерді сатып алу арылы бірігуге тыйым салынды. Егер Клейтон заымен ірі фирмаларды кнбеу бірігуіне кедергі ойылса, Селлер – Кефовер тзетуді тікелей бірігуді шектейді.

Монополияа арсы задарды жзеге асрушы мемлекеттік ызметтер екі принципті басшылыа ала алады. Біріншіден, зады атал сатап отыру, екіншіден «парасаттылы принципін» стау. йткені кп жадайларды трестерге арсы задарды (мысалы Шерман заы) ресми жалпы трде жазыланы сонша, АШ федеральды соты осы заны олдану сферасына іс істемекші болан андай да болсын келісімге келуші екі жаты жатыза алады. Сондытан «Парасаттылы принципі» бойынша тек жнсіз, аыла сыймайтын сауданы шектеулер ана Шерман заыны олдану сферасына жатады. Мемлекет иратушы монополизм аупі мен бсекені шектеу аупіні ( мемлекетті андай да болсын араласуы, тіпті бсекені олдау масатымен, рбір бсекелестік ммкіндіктерді шектеуге келіп соады) арасындаы жіішке сопа жолда зін те стауа тиісті. Монополияа арсы істер ндірушілерді ( ттынушыларды) бір тобына баса топтарды есебінен барынша жеілдік жасауды орнына бсекені олдау керек.

Монополиялану фактісін анытау шін монополияа арсы реттеу математикалы ралдарды жне жалпы Э. Чемберлинні. Дж.Робинсонны, В.Паретонны таы баса экономистерді жетілмеген бсеке концепциясыны барлы теориялы аппаратын кеінен пайдалануды кздейді. кіметті атарушы йымдары монополистік шектеулерді болдырмау шін тек ана «жазалау» емес, оны алдын алатын жмыстарды да жргізеді. Мысалы, ділет министрлігі трестерге арсы задар, компанияларды бірін-бірі жтып оюы, осылуы туралы келісімдерді параметрлері бар анытама материалдар басып шыарады. Мысалы, бір немесе бірнеше ксіпорындарды рыноктаы басымдылыы фактісі туралы орытындыа негіз болатын белгілер мынандай: бір ксіпорын шін – 33%, шеуі шін – 50%, бесеуі шін – 66,6%. Айта кететін жай, трестерге арсы задар «лкен бизнесті» ірі корпорацияларына арсы баытталмаан, йткені бір компанияны млшері оан монополия деп арауа негіз бола алмайды. Монополияа арсы задар тиімді бсекені бзатын шектелген іс тжірибеге арсы баытталан. Егер рынокты экономикада уаыздалатын осымша шыындар мен осымша пайданы салыстыру принципі олданылса, онда мынаны айтуа: монополияа арсы реттеуге байланысты болатын шыындар, анша дегенмен рынокты экономикадаы монополистік тенденцияларды шектеуге келетін айырмашылытардан тмен болады.

 

Монополияа арсы саясат

Ірі монополды бірлестіктерді рынокты тгелдей здеріне баындыру іс-рекеттері шаын жне орта ксіпкерлерді, жалпы арапайым адамдарды наразылытарын туындырады. Бл жадай мемлекетті экономикаа араласуын талап етті. АШ- та, Батыс мемлекеттері монополияа арсы адарды абылдап, оны рынокты монополияландыруына тотау ойыла бастады.

Америка рама Штатында экономиканы монополяландыруа арсы бірінші за – «Акт Шермана» , 1890 жылы абылданан. Ол тресттер, бірлестіктер, егер штаттарды арасындаы саудаа кедергі келтірсе, оны засыз деп санады. «Акт Клейтона» (1914 жыл) арам, алдама саудаа тыйым салан.

азіргі уаытта барлы мемлекеттерде осындай монополияа арсы задар олданан. Сол арылы оларды іс-рекеттеріне шек ойылан. Мемлекет монополияны іс-рекетіне мына баыттарда араласады, баылау жргізеді:

а) Мемлекет жоары дегейде салы салу арасында монополияны пайдасыны клемін азайтады. Соны нтижесінде леуметтік жадайа тигізетін тиімсіздігін лсіретеді.

б) Инфляцияны басу жне жоары дегейде шоырланан салаларды бааларына ысым жасау шін бааа баылау ойылады.

в) Монополияны бірлестіктерді мемлекет меншігінде болуы. Мысалы, телефон байланысы. Сумен табии газбен, элетрокшімен жабдытау, темір жол монополды ксіпорындар болса, тиімділігі жоары болады.

г) Мемлекеттік экономикалы реттеу бааа, ндірісті клеміне, фирмаларды реттелетін салалара кіруін, одан шыуын баылауа ммкіндік тудырады. Бл баылау болады коммуналды ксіпорындарда, клікте, аржы рынокта. Бл рал-жабды мемлекет меншігінде болса да, ол баылау жргізеді.

д) Монополияны іс-рекетін мемлекет реттейді, монополияа арсы саясат арылы. Бл саясат, сіресе. Жоары дегейде шоырланан салалара арсы олданылады. Монополияа арнайы за жне ережелер шыарылады, мемлекеттік тапсырманы лесін лайтады. Эскпортты жне импортты тауарларды тріне, клеміне баылау, шек ояды. Аша айналымы, несие, салы саясаты жргізеді.

Жалпы мемлекеттік реттеуді екі формасы болады: экономикалы жне леуметтік.

Экономикалы реттеуді сферасында амтылады бааа, тауарды трлеріне, типтеріне, фирмаларды салалара кіру жне шыу жадайларына баылау жргізу.

леуметтік реттеу амтиды – суды жне ауаны тазарту бадарламасы, ядролы энергетиканы, дрілерді, клікті, ойыншыты ауіпсіздігін амтамасыз ету.

 

 

Ксіпкерлікті йымды-ыты формалары: жеке ксіпкерлік, серіктестіктер, корпорациялар, оларды артышылытары мен кемшіліктері

Меншікті формаларына арай ксіпкерлікті келесі йымды–ыты формаларын крсетуге болады. Олар мыналар : жеке меншіктегі ксіпкерлік фирмалар, серіктестік, акционерлік оам (корпорация).

Жеке меншіктегі ксіпкерлік фирма деп бір адамны иелігіндегі бизнесті айтамыз, яни фирманы млкі бір адамны меншігінде болады. Сондай-а, жеке меншіктегі ксіпкерлік фирмалар жеке–дара ксіпкерлікпен айналысатын, бизнестен тскен пайданы, табысты толы иемденетін, сонымен бірге оны бар ауыртпалыын, жауапкершілігі мен туекелшілігін з мойнымен ктеретін жекеленген адам немесе жеке жаня. Егер фирма нашар жмыс істесе немесе кйресе, фирма иесі за талаптарына сйкес з міндеттерін зіні барлы жеке млкімен жауап берді. Яни, бндай фирмаларда шексіз, толы мліктік жауапкершілік болады.

Ксіпкерлікті таы бір трі серіктестік оамдар – бірнеше адамдарды меншігіндегі фирмалар. Олар серіктестік мшелеріні осы фирмаа осан мліктеріні лесі негізінде рылады жне пайызыны (лесіні) клеміне байланысты, тскен пайдадан з лестерін алып отырады. Егер оны бір мшесіні пайызы (лесі) бкіл фирма капиталыны 10 пайызын раса, онда ол фирманы таза пайдаыны 10 пайызын иеленуге ылы. Серіктестіктерді міндетті шарттарыны бірі оларды мшелеріні арасында зара келісіміні болуы.

Серіктестіктерді экономикалы атынастарына байланысты: жауапкершілігі шектелмеген (толы) жне жауапкершілігі шектеулі серіктестікке блінеді.

Толы серіктестік жымыны барлы мшелері фирма міндеттемелері бойынша толы жауапкершілікте болады. Фирманы пайдасы рылтайшыларды жарылы лесіне арай блінеді. Егер толы серіктестік стсіздікке шыраан жадайда, оны мшелері фирманы барлы арыздарына з пайызыны клеміне арамастан бкіл мліктерімен жауап береді.

ЖШС жалпы жиналысыны зіретіне жататындар:

1) серіктестікті жарысын згерту;

2) атарушы органдарын ру жне кері шаыру;

3) жылды есебімен бухгалтерлік балансын бекіту жне оны пайдасы мен зиянын блу;

4) серіктестікті айта ру немесе тарату туралы шешім шыару;

5) серіктесті тексеру комиссиясын сайлау. Бл мселе серіктесті атарушы органыны шешуіне берілмейді.

Акционерлік оамдар – бл да ксіпкерлікпен айналысатын, зады тлаларды бірі. Акционерлік оамдарды иесі жне оны басарушы, осы фирманы акциясын сатып алан азаматтар болып табылады. Акционерлік оамны капиталы – акцияларды шыару мен оны сату арылы рылады. Акция иесі осы компанияны пайдасыны бір блігін дивиденд ретінде алуа ылы. рбір акция оны иесіне акционерлер жиналысында бір дауыс береді. Акционерлік оамды басару ммкіндігін беретін акцияны 51 пайызы баылау пакеті деп аталады. Акционерлік оам басшылыы жыл сайын алынан пайданы бір блігін дивиденд трінде, ал бір блігін ндірісті кеейтуге жмсайды. Дивиденттер акцияны нына байланысты процент трінде беріледі. Мысалы бір акцияны номиналды ны 1000 теге дивиденд 5 пайыз млшерінде болса, онда акция иесі бір акцияа 50 теге алады. Егер акционерлік оам жыл аяында шыынмен шыса, онда дивидендттер тленбейді. Акционерлік оам жауапкершілігі шектеулі компанияларды атарына жатады. Акционерлік оамны мшелеріні жауакершілігі акционерлік оама кіру шін салынан аражат шеберімен шектеледі.

Акционерлік оамны акционері кез–келген уаытта з акциясын баса біреуге сатып, оамнан шыуына болады.