АУЫСПАЛЫ ЕГІСТІК ҚҰРУ
Егіншілікте қолданылатын агротехникалық шаралардың ішінде ауыспалы егістің алатын орны ерекше.
Ауыспалы егістік деп территория және уақыт бойынша немесе тек уақыт бойынша, ғылыми негізде ауылшаруашылық дақылдары мен парлардың алмасуын айтады. Ауыспалы егістің негізі болып шаруашлықытың егіс көлемінің құрылымы саналады.
Шаруашлықытың егіс көлемінің құрылымы дегеніміз әртүрлі ауылшаруашылық дақылдары мен парлар көлемінің жалпы егіс көлеміне пайызбен алынған арақатынасы.
Ауыспалы егіс өндірістік маңызы бар бірнеше міндеттерді шешуге тиісті:
-ауыспалы егіс шаруашлықтың барлық жер көлеміне кұрылуы қажет және ол жерлерді тиімді пайдалануға мүмкіндік беруі керек;
-топырақтың құнарлығын арттыруға, сөйтіп ауылшаруашылық
дақылдарының өнімін жоғарылатуға тиісті;
-шаруашлықтағы барлық техникаларды, ауылшаруашылығы машиналары мен құралдарын тиімді пайдалануға мүмкіндік туғызуы шарт;
-топырақты жел және су эрозиясынан қорғауы тиіс;
-топырақты армшөпетрден, зиянды жәндіктер мен ауру қоздырыштардан тазартуға, яғни танаптың фитосанитарлық жағдайын жаксартуға жол ашу керек.
-Міне, осы міндеттер орындалғанда ғана ауыспалы егістер шарушлыққа пайдалы болып есептеледі.
Ауыспалы егіс - топырақ құнарын сақтау және арттыру, тұрақты мол өпім алу максатында дакылдарды және танаптарды алмастырып отыру жүйесі. Қазақстанда қара топырақты, ылғалдылығы жеткілікті аймақтарда 5 танапты жэне 8 танапты ауыспалы егістік кеңінен қолданылады.Аусыпалы егістің жүйесі ауыл шаруашылығында өндірілетін өнім түріне қарай егістік, мал азыктық және арнайы болып үш түрге бөлінеді. Егістік ауыспалы егістің жүйесі бойынша ылғалдылыгы мол жерлерде егістік дақылдарды ( бидай, сұлы, арпа,жүгері, қызылша, күнбағыс, картоп, т.б) себердің алдында танапқа 2-3 жыл жоңышқа егіледі. Ал қуаңшылық аудандарда сүрі жер танабын бос калдырады. Арнайы ауыспалы егіс жүйесінде көкөністерді, мактаны, темекіні, күрішті, т.б жыл сайын орын ауыстырып егеді. Сондай-ак арнайы ауыспалы егіс жүйесін қолдану үшін жер құнарлығы жоғары, ылғал, температура жеткілікті болуы керек. Ауыспалы егіс мол өнімді дақылдар егіп, халықты азық-түлікпен, малды жемшөппен және техниканы жыл бойыжұмыспен қамтамасыз етуге мүмкіндік береді. Дақылдар алмастырылып егілгенде, өнім көрсеткіштері жақсарады, жердің қү_нарлығы артады, топырақ эрозиясы төмендейді, егістің ластануы, зиянкестер мен ауру қоздыргыштардың көбеюі артады.
Отамалы дақылдар ( қант кызылшасы, жүгері, картоп, өкөніс, т.б) алгы дакыл ретінде танаптарда арамшөптермен күресті жаксы жүргізуге мүмкіндік береді: жаз бойы арамшөптермен катарлыкта күрес жүргізіледі, топыраққа тыңайтқыштар енгізіледі.
Көп жылдык шөптер топырақты органикалык заттармен байытады, оның қүрылымын жақсартады, су және жел эрозиясынан қорғайды, өсіп-өнген патогенді микоағзаларды құртады.
Ауыспалы егістің кестесін құрастырғанда топырақтың құнарлылық корларын өсімдіктердің тиімді пайдалануын ескеру керек. Сол үшін мынадай ұстанымдар ұстану керек.
1.Негізгі дақылдарға ауданның үлкен бөлігін бөлген жөн.
2.Топырақтың кұнарлыгына, танаптардың тазалыгына және баска тіршілік жагдайларына жогары талап қоятын ең құнды дакылдарды жақсы алгы дақылдардан кейін орналастыру керек;
3.Ауыспалы егісті ең жақсы алғы дақылдан бастау қажет;
4.Дәнді бұршақ дақылдарын қайталап өсіруге болмайды;
5.Дәнді бұршақ дақылдарын пардан кейін орналастыруға болмайды. Бұл жағдайда олардың құнды алғы егіс болған артықшылығы басқа дақылдармен пайдаланылады.
Ауыспалы егіс айналымы деп оның нобайын сәйкес барлык дакылдар мен пардың эрбір танапта болып өз орнына қайта келу мерзімін айтады. Мысалы, менің алып отырган жеті танапты ауыспалы егісім, жеті жылдың ішінде бітеді, ал дақылдар мен пардың жыл сайыи танаптарда ауыспы тұру жоспарын ауыспалы егістің айналым кесетесі деп атайды.
Барлық ауылшаруашылыгы қайтапанып себуге төзімділігі жөнінен үш топка бөлуге болады. Біріншісі - кайталап себуді жаксы көоретін дакылдар (мақта, картоп).
Екінші топта қайталап себуді орташа кетеретін дақылдар кұрайды (дәнді масақты дақылдар), ал үшінші топқа қайталап себуді нашар котеретін немесе тіпті көтермейтін дақылдарды жатқызуға болады (күнбағыс,зығыр және т.б).Менің алып отырған ауыспалы егістігім 7 танапты ауыспалы егістік. Негізгі дақылым қант қызылшасы.
Отамалы дақылдар ( қант кызылшасы, жүгері, картоп, өкөніс, т.б) алгы дакыл ретінде танаптарда арамшөптермен күресті жаксы жүргізуге мүмкіндік береді: жаз бойы арамшөптермен катарлыкта күрес жүргізіледі, топыраққа тыңайтқыштар енгізіледі.
Көп жылдык шөптер топырақты органикалык заттармен байытады, оның қүрылымын жақсартады, су және жел эрозиясынан қорғайды, өсіп-өнген патогенді микоағзаларды құртады.