Пайдаланылан дебиеттер тізімі
Орытынды баылау тріні бірі – эссе
Адатпа
Маалада эссені тарихы мен оны олдану аясы арастырылады. Авторды алдына ойан масаты – эссе жне оны трлеріне сипаттама бере отырып, академиялы эссеге тсінік беру жне оны наты трлерін айындауды ажеттілігін крсету. Эссеге байланысты дереккздеріне жне леуметтік желілердегі мліметтерге талдау жасай отырып, зіндік пікірлері де сынылады. Бл азіргі уаытта эссе жазу шін алдымен «Эссе дегеніміз не? Оны трлері андай? Мен ай трін жазуым керек?» - деген сратарды жауабы бола алады.
Тйін сздер: эссе, жанр, білім, баылау, академиялы эссе, эссе трі.
Білім беру жйесі арынды дамыан сайын жаа реформалар да кбейе бастады. Бл реформаларды бірі стті болса, бірі сына шырауда. Жаа толынмен бірге ілесе келген білімді баалау, баылау трі де те кп. Соны бір трі – эссе. азіргі тада білім беру жйесінде білім алушыны білімін тексеруді бірден-бір жолы ретінде эссе жаздырады. Эссені оушыдан бастап, жоары оу орындарына баклавриат пен магистратураа тсу шін, шетелде білім алу шін де, мемлекеттік ызметкерлер де, АЗТЕСТ-ті С1 дегейінде де эссе жазады. Биылы жылы мектеп бітіруші тлектер де аза тілі мен дебиеті пні бойынша эссе жазатын болды: «Мектептерде орытынды аттестация 5 пн бойынша теді: 1. Ана тілі жне дебиеті (эссе жазу). 2. аза тілінде білім беретін мектептерде – орыс тілінен, ал орыс, збек, тжік, йыр мектептерінде – аза тілінен (тест трінде). 3. азастан тарихы (ауызша емтихан). 4. Алгебра жне анализ бастамалары (жазбаша) 5. Тадалан пн бойынша (физика, химия, биология, география, геометрия, дниежзі тарихы, дебиет, информатика, шет тілі (аылшын, француз, неміс) – тест тапсырылады»[1] деп Білім жне ылым министрлігіні ресми сайтында жарияланды. Осыан байланысты леуметтік желілерде ызу пікірталас жрді. Сол пікірлерді саралай келе біз эссе жазуды дістемесі азіргі тада те зекті екеніне кз жеткіздік, сондытан алдымыза эссе жазуа байланысты жарияланан отанды жне шетелдік ылыми ебектерге талдау жасай отырып, алдымен эссені трлерін анытап алуды жне эссені кп ырлылыына байланысты наты трін анытау керектігін сынбапыз.
Жалпы эссе дегеніміз не? деген де біз ртрлі пікірлерді кездестіреміз. Эссе дебиет жанрыны бір трі болып келді, ал азір білімді баалауды бір трі, натыра айтса, жазылым рекетіні бір трі ретінде арастырылып келеді. Эссе азіргі тада дебиеттен тілге ауысанын байаймыз. лтты энциклопедияда мынандай тсінік беріледі: «Эссе – философияны, эстетиканы, деби сынны, публицистиканы, кркем дебиетті траталан, алыптасан тжырымдара жаа ырынан арап, зінше толап, рі дадыдан, деттен, кне сопатардан блек, ты болжамдар мен тйіндеулерге рылатын жанр. Эссе дегеніміз – (француз тіл. essai – тжірибе, латын тіл. exagium –рау) философиялы, деби, тарихи, публицистикалы, леуметтанулы, саяси жне таы баса саладаы ылыми емес, авторды жеке кзарасын білдіретін прозалы мтін»[2]. Демек эссе кп жанрлы туынды. Эссені тарихына кз жгіртсек, аза, орыс, аылшын тіліндегі деректерден жанр ретінде Мишель Монтень 1580ж енгізгенін, ал «эссе» сзін Френсис Бэкон 1597 жылы бірінші рет олданып, осы жанрда кітаптарын жазып шыаранын білеміз. Ал Кеес кіметіні тсында жары крген деби энциклопедиялы сздікте (М., 1987) «Эссе – бл кішірек клемдегі прозалы шыарма, оны композициясы индивидуалды сер мен белгілі бір себеп немесе сраа байланысты еркін ой-пікірді білдіреді» делінген[3].
Эссені аза тіл білімінде зерттеушілер жо деуге де болады, тек 21-асырда эссе жазу дістемесі туралы сз болады. Эссе алдымен кркем дебиет стиліне жатызылады, оны Б.Майтановты ебектерінде жне К.А.Брандесті Лингвотекстовые особенности речевого жанра "художественное эссе" (на материале эссеистики С.Моэма)таырыбында жазылан кандидатты диссертациясынан[4] круімізге болады. Эссе публицистиканы бір трі ретінде дамыды. Оан длел 20 асырда жары крген «Жлдыз», «Мдениет жне трмыс» жне т.б. мерзімді баспа сздерде эссе жанрындаы шыармалар мен ресейлік Дмитровский Андрей Леонидовичті кандидатты диссертациясынан[5] круімізге болады.А.Л. Дмитровскиді айтып отыран «авторлы мені» мен Р.Сыздыты «Сз діреті» [6] ебегіндегі публицистикалы жанрдаы автор образымен сай келеді. massaget.kz сайтында Дастан астай блогында телевизиядаы публицистикалы эссе туралы з пікірін білдіреді: «Телевизиядаы эссе – крермендерді зінше ойлап сезіну ажеттілігін тудырады, мір былыстарын ткір абылдау мен пікір алыптастыруа итермелейді. Камал Смайыловты бл туындысына да батыл болжамдар мен ткір сыныстар, пікір жарыстырулар мен талас тудыратын жорамалдар, ойлар, ккейге онымды, таным ккжиегін кеейтуге озау саларлы байламдар тн. Сондытан жоарыда келтірілген зіндіні эфирдегі телеэссені «мтіні» ретінде арастырып, болашата публицистік туындыа жан бітіруге бден болады» - деп телеэссені болашаы зор екенін айтады[7].
азір академиялы жазылыма байланысты академиялы эссе трі ке олданылып келеді. Академиялы эссе дегеніміз – ылым мен білімге атысты эссе. Осы арада эссеге берілген анытамадаы айшылыты креміз. Эссе дегеніміз ылыми емес жанр деген анытаманы орыс, аза филосифиялы, дебиет терминдер сздігінде беріледі. оам да, ылымда немі даму стінде, сондытан эссе жанрыны олдану аясы кеіп, трлері де кбейе бастады. Эссе азірде осы функциясын атарама деген? – орынды сра туындайды. И, эссе жоарыда айтылан аспектілерді барлыында жазылады, тек азір оны олдану аясыны кеігенін креміз.
Эссе (білім) ( collegewriting, collegecomposition, collegeessay) — алашы оу жылдарында студенттерді дадыларын алыптастыру шін АШ жне баса елдерді кпшілігінде оытуды базалы пні болып есептеледі. Оыту барысында студенттер эссе рылымыны принциптері мен негізгі трлерінен малмат алады. Соы жылдары осы тектес эссе трлері Ресейді филологиялы емес жоары оу орындарына да енгізілген. Ресей алымы И.В. Короткинаны пікірі бойынша академиялы жазылым Ресейге батыстан келген, «болон процесіні» негізінде пайда болан[8]. азастан білім жйесінде академиялы жазылым пніні пайда болуына байланысты, ол Назарбаев Университеті, КАЗГЮУ Университетінде, бакалавр, магистратура бойынша ш тілде оытылуы, Л.Гумелев атындаы ЕУ-ді филология мамандыыны магистратурасында да оытылады. Осыдан келіп академиялы эссе жазу ола алынан. Назарбаев Университеті, КАЗГЮУ Университетінде бл жасы жола ойылан, оан длел КАЗГЮУ Университетіні ресми сайтында[9] жарияланан маала длел бола алады. Академиялы жазылым туралы жазып жрген азастанды алымдар: А.лімов, .С. Дсіпбаева, Ф.. Исенова, С.Симбаева С. М. Сапина, Б.Б. Динаеваларды жне т.б. алымдарды оулытары мен маалаларынан круге болады. Назарбаев зияткерлік мектептерінде «Эссе жазу дістері» курсы бадарламасыны авторы Бишембаева алдыызды NIS педагогикалы шеберлік блогындаы жазбалары [10] мен фейсбук парашасынан эссеге байланысты жазбаларын айтуа болады, .С. Дсіпбаеваны фейсбук [11] парашасындаы академиялы эссені жазылуына байланысты жазбаларыны кп тарап, пікір алдырушыларды пікірлерінен шыатын орытынды эссені методикасы азастанды білім жйесіне те ажет болып транына кз жеткіземіз. Тек эссені ай трдегі, андай трін йрету керектігі туралы мселе туындайды. Сол шін Білім жне ылым министрлігі мектеп бітірушілерді эссені ай трін жазатынын наты крсетуі керек. Бл сраты ктерілуі орынды, себебі азір оушы да, малім де кез келген апаратты алу шін интернетке жгінеді. Интернеттегі мліметтерді кпшілігі шет тілінен аударылан, ркім ртрлі жазатын боландытан жйе жо. Осыдан келіп эссе жазуда адасу басталады. Жоарыда айтанымыздай эссені трлері те кп. Бл мселені шешу жолдары ретінде орта жне жоары білім беретін мекемелерде эссені академиялы трін оыту керек деп ойлаймыз. Осы баытта біліктілікті арттыру курстарында малімдер мен оытушылара эссе туралы толы, жйелі малмат беру керек. леуметтік желілерден [12] байаанымыз жер-жерлерде эссе жазуа арналан курстар басталып та кетіпті. Бізді ойландыратыны аншалыты жйелі жне эссені ай трі йретілуде екен?
Бізді зерттеуіміз бойынша азір Назарбаев зияткерлік мектебі мен сол мектепті аясында рылан педагогикалы шеберлік орталыыны курсы жне Назарбаев университеті, КАЗГЮУ университеті академиялы эссені олдануда. Біра академиялы эссені трлері деп наты айтылмайды. Жоары оу орындарында аргументті эссе олданылады. АЗТЕСТ жйесінде сипаттамалы эссе жазылады[13]. Австралияны Edith Cowan University университетінде академиялы эссені ш трі оытылады. Олар: сипаттамалы, тсіндірмелі, аргументтік[14]. Аылшындарда тсіндірме, длелді, аналетикалы, аргументтік трт трін кездестіреміз[15]. азастанда эссені академиялы эссені емес, жалпы эссені сипаттамалы, анытамалы, хабарламалы,салыстырмалы, длелдеме, аргументтік, деби деп жеті трі айтылып жр. Сипаттамалы эссе.Сипаттамалы эссені масаты адамны, жерді, затты немесе дебатты бейнесін сипаттау болып табылады. Детальдар арылы оырмана сипатталан затты елестеткізеді. Анытамалы эссе. Анытамалы эссені масаты длелдер, терминдер жне (анекдоттар олдану) арылы берілген терминні маынасын ашу. Хабарлама эссе. Субъективтік кзараспен оианы сипаттау жне бірінші жата, ткен немесе осы шата жазылатын эссе трі хабарламалы эссе. Хроникалы реттілікте жазыла бермесе де, адамны тжірибесі мен ойына сйенеді. гімешіні ойын жне субъективтілікті жалпы белгілерін бейнелеу - бл эссені басты масаты. Салыстырмалы немесе кереар эссе. Салыстырмалы немесе кереар эссені масаты екі немесе одан да кп мселелерді арым-атынастарын таратып жазу. Жалпы, басты масат – жеіл-желпі айырмашылытар мен састытар табу жеткіліксіз екенін крсету. Бірден кзге тсе бермейтін болса да, оларды арасындаы маызды айырмашылытар мен атынастарын тере зерттеу нтижесі крсетеді. Длелдеме эссе. Длелдемелік эссені масаты - айтылан оймен оырманды кндіру. Оырманны зейінін аудартып, ата длелдер крсету арылы жазылады. Аргументтік эссе. Аргументативтік эссе кбінесе арама-айшылы тудыратын таырыптарда жазылады. Аргументтер олдайтын себептермен бірге берілуі тиіс. арсы ойларды крсету немесе оларды жоа шыару – бл эссе типіні жалпы сипаттамасы. деби эссе. деби эссе баса эссе трлеріне самайды. Біріншіден, ол деби шыармалара негізделген. Екіншіден, авторды айтысы келген идеяларын болжап тсінуге негізделген, яни тсіндірмені ажет ететін пікірталас немесе жмбаты табуды ажет етеді. Ол шін тжірибе керек. Тадаан шыармаыза баса кзбен арасаыз, ерекше олданылан деби жанрлар, ктпеген сюжеттер мен оиалара, тіл ерекшеліктеріне толы болады.
Біз ресей жне шетелде жазылатын академиялы эсселерге зерттеу жргізе отырып, азастанда оытылып жрген бл эссені жеті трін академиялы эссеге жатызамыз. Эссені трге жіктелуі нені негізінде топа блінгені туралы апарат таба алмады, сондытан аламтордаы аза, орыс, аылшын тіліндегі эсселер туралы мліметтерге сйене отырып, батысты эссе трлеріне байланысты деп жорамал жасаймыз.йткені аламтор материалдарында аылшын тіліндегі эсселерді жетіге блінуін кездестірдік. Сонымен атар ресей алымы И. Н. Минеева ебегінде батысты эссені мынандай трлері бар деп крсетіледі: Opinion Essay (даулы сраа байланысты з пікірін ), Response (Reaction) Essay (деби шыармалара / фильмге пікір білдіру ), Reseach Essay (эссе-зерттеу, масаты мен міндеті жаынан курс, диплом жмыстарына жаын), Persuarsive Essay (эссе-сендіру), Argumentative Essay (эссе-аргументация), Compare and Contrast Essay (эссе- салыстыру немесе саластыру), Compare and Contrast Essay (эссе- салыстыру немесе саластыру) [16].
Сонымен азастанды алымдарды алдында академиялы эссені не екеніні жне оны трлерін зерттей отырып, білім жйесінде академиялы эссеге байланысты наты адамдар жасау керектігі транын креміз. Академиялы эссені кейбір трі белгілі бір зерттеулерді негізінде жазылатын боландытан оны клемі мен мазмны оушы шін ауыр болып келеді, сондытан академиялы эссені трін анытау керек. Жаа реформа бойынша батысты лгідегі білімді орытынды баалау тріне эссе енгізілген, ендеше сол орытынды баылауа дейін мектеп оушыларына академиялы эссені йрету керек деп білеміз. Ол шін біріншіден, мектеп малімдері мен оытушылар ауымы біліктілікті арттыру курстарында эссе туралы білімдері мен дадыларын арттыруы керек, екіншіден эссе жне оны трлері мен жазу дістемесі, баалау критерилері бір жйеге тсуі тиіс, сонда ана оушылар мен студенттерді, талапкерлер мен міткелерді, С1 дегейін тапсырушыларды баасын діл баалауа болады деп ойлаймыз. Бл з кезегінде академиялы адалдыа алып келеді.
Пайдаланылан дебиеттер тізімі
1. http://edu.gov.kz/kz
2. лтты энцклопедия / Бас редактор . Нысанбаев – Алматы «аза энцикл опедиясы» Бас редакциясы, 1998 ISBN 5-89800-123-9, X том
3. деби энциклопедиялы сздік. -М., 1987
4. Брандес, Кристина Анатольевна. Лингвотекстовые особенности речевого жанра "художественное эссе" (на материале эссеистики С.Моэма) : автореферат дис. ... кандидата филологических наук : 10.02.04.- Киев, 1996.- 21 с.:
5. Дмитровский Андрей Леонидович. Эссе как жанр публицистики : диссертация ... кандидата филологических наук : 10.01.10.- Санкт-Петербург, 2002.- 202 с.:
6. Сызды Р. Сз діреті. –Алматы: Рауан. 1997 ж.
7. http://massaget.kz/okushyilarga/uy_tapsyirmasyi/42556
8. Короткина И. Б. Академическое письмо. Уч.-метод.пос. — Lambert Academic Publ., 2011. — 184 с.
9. http://kazguu.kz/ru/
10. http://gulnarairex124.ucoz.ru/ehsse_beshimbaeva_k.e_astana.docx
11. https://www.facebook.com/profile.php?id=100005454947565
12. https://www.facebook.com/groups/kzustaz/?multi_permalinks=1151481308239603¬if_t=group_highlights¬if_id=1480362011923376
13. Тіл-рал. аза тілін мегеру дегейін тестілеу дісімен баалау емтиханына дайынды шін оу-дстемелік рал. Астана: лтты тестілеу орталыы,2011. -268 бет.
14. https://intranet.ecu.edu.au/__data/assets/pdf_file/0017/20609/essay.pdf
15. http://access-socialstudies.cappelendamm.no/c319365/artikkel/vis.html?tid=382115
16. Минеева И. Н. Академическое эссе: теория и практика жанра http://cyberleninka.ru/article/n/akademicheskoe-esse-teoriya-i-praktika-zhanra