АЗАҚСТАН КОММУНИСТІК ПАРТИЯСЫНЫҢ ОРТАЛЫҚ КОМИТЕТІНДЕ
МАҒЖАН ЖҰМАБАЕВТІҢ, АХМЕТ БАЙТҰРСЫНОВТЫҢ ЖӘНЕ ЖҮСІПБЕК АЙМАУЫТОВТЫҢ ТВОРЧЕСТВОЛЫҚ МҰРАСЫ ТУРАЛЫ
Жазықсыз жазаға ұшырап, республикада отызыншы жылдары орын алған зорлық-зомбылықтың, социалистік заңдылықты бұзудың құрбаны болған аса көрнекті қазақ ақыны Мағжан Жұмабаевтың, ірі ғалым-лингвист, әдебиет зерттеуші, тюрколог, дарынды ақын-аудармашы Ахмет Байтұрсыновтың, қазақ романының негізін салушылардың бірі, белгілі лингвист, ақын-аудармашы Жүсіпбек Аймауытовтың творчестволық мұрасын зерттеген комиссияның жұмыс қорытындыларын қарай келіп, Қазақстан Компартиясы Орталық Комитетінің Бюросы комиссияның М.Жұмабаевтың, А.Байтұрсыновтың және Ж.Аймауытовтың қоғамдық-саяси, ғылыми-педагогикалық және әдеби қызметі туралы тарихи шындықты толық көлемінде қалпына келтіру, олардың жеке шығармаларын баспасөзде көрсетілген қателіктері мен уақытша адасуларын сын тұрғыдан зерделеу жөніндегі тұжырымдарымен келісті, республикалық газеттердің, журналдардың редакцияларына, Қазақ ССР Телевизия және радио хабары жөніндегі мемлекеттік комитетіне олардың өмірі мен творчестволық қызметі туралы мақалалар сериясын жариялау, радио мен телевизиядан хабарлар циклын ұйымдастыру ұсынылды. Орталық Комитеттің Бюросы сондай-ақ, Қазақ ССР Баспа, полиграфия және кітап саудасы істері жөніндегі мемлекеттік комитетіне Қазақ ССР Ғылым академиясының Тіл білімі, Әдебиет және өнер институттарымен бірлесе отырып, М. Жұмабаевтың, А.Байтұрсыновтың және Ж. Аймауытовтың таңдамалы шығармалары мен ғылыми еңбектерін әзірлеп, басып шығаруды тапсырды.
*** *** ***
АЗАҚСТАН КОМПАРТИЯСЫ ОРТАЛЫҚ КОМИТЕТІНІҢ МАҒЖАН ЖҰМАБАЕВТЫҢ, АХМЕТ БАЙТҰРСЫНОВТЫҢ, ЖҮСІПБЕК АЙМАУЫТОВТЫҢ ТВОРЧЕСТВОЛЫҚ МҰРАСЫН ЗЕРТТЕУ ЖӨНІНДЕГІ КОМИССИЯСЫНЫҢ ҚОРЫТЫНДЫСЫ
КПСС XXVII съезінің Бүкіл одақтың XIX партия конференциясының кезінде көзқарасындағы және басқа тұрғыдағы қателіктері болған, бірақ халықтың рухани мәдениетін дамытуға елеулі үлес қосқан ғылым, мәдениет және өнер қайраткерлері туралы толық шындықты қалпына келтіру жөніндегі нұсқауларын басшылыққа ала отырып, комиссия отызыншы. жылдары жазықсыз жазаға ұшырап, Сталиннің басшылығы кезінде республикада орын алған зорлық-зомбылықтың, социалистік заңдылықты бұзудың құрбаны болған аса көрнекті қазақ ақыны Мағжан Жұмабаевтың (1893-1938), ірі ғалым-лингвист, әдебиет зерттеуші, тюрколог, дарынды аудармашы Ахмет Байтұрсыновтың (1873-1937), қазақ романының негізін салушылардың бірі. белгілі лингвист, ақын-аудармашы Жүсіпбек Аймауытовтың (1889-1931) қоғамдық-саяси, ғылыми-педагогикалық және әдеби қызметін талдады. Олардық мәдени құрылысқа қосқан үлесі ұзақ жылдар бойы жөнсіз жоққа шығарылып, бәз-бір жерде қызмет атқаруы «контрреволюциялық» бағытын жалғастыруға, буржуазиялық-ұлтшылдық идеологияны қорғауға партияның Совет өкіметін орнату мен нығайту кезеңінде кескілескен күрес үстінде контрреволюциялық күштерден творчестволық интеллигенцияның белгілі өкілдерін өз жағына тартып алып, халыққа қызмет етуге бағыттауы тәрізді саяси тұрғыдан маңызды мәселе көзге ілінбеді, аталған қазақ мәдениеті қайраткерлерінің алашордалықтардың бағытынан іргесін аулақ салуы да осылай атаусыз кетті.
Мағжан Жұмабавтың өмірлік және творчестволық жолы сөз жоқ күрделі де қиын-қыстау. Ұлынан болашақ дін қызметшісін көргісі келген әкесінің ырқынан тыс, медресе бітіргеннен кейін, ол 1913 жылы Омбы мұғалімдер семинариясына түсіп, халық ағарту саласында өмірбақи қызмет етуге бел буады. Осындай бірбет өрлігі үшін ол бай туыстарының материалдық қолдауынан жұрдай болды.
Омбыда оқып жүрген кезінде-ақ жас семинаристің дарынды ақын деген атағы шығып, ол әдебиет бірлестігінің «Бірлік» атты қолжазба журналын редакциялайды, қоғамдық қызметпен шұғылданады. Мұның өзі алашорда басшыларының назарынан тыс қалмайды да, олар жас Мағжанды өздерінің облыстық комитетінің құрамына енгізеді. Құрылтай жиналысының депутаттығына кандидат, қазақ мектептері үшін оқулық құрастыратын комиссияның мүшесі етіп ұсынады.
Ақын, өз сөзімен айтқанда, «монархияның иісі мүңкіп тұрған» Колчакты жауыға қарсы алады. Мұның өзі оның Совет өкіметіне қарым-қатынасын едәуір айқындай түскен еді. Қызыл Армия Омбыны азат еткеннен кейін М.Жұмабаев «Бостандық туы» газетінде қызмет істеп, оны редакциялайды. Одан кейін Ташкенттегі басылымдар – «Ақ жол» газеті мен «Шолпан» журналында жұмыс істейді. 1923-1927 жылдары В.Брюсов басқарған Москва көркем-әдебиет институтында оқиды. Осы жылдары ол В.И.Лениннің еңбектерін, М.Горькийдің, В.Ивановтың, Д.Мамин-Сибиряктің және басқалардың шығармаларын қазақ тіліне аударады.
1927 жылдан бастап М.Жұмабаев оқытушылық қызметке ауысады, алайда, 1929 жылы негізсіз айыпталып, он жылға түрмеге кесіледі. Астыртын қызметі үшін керек деген желеумен оған 1921 жылы «Алқа» атты ұйым құрды-мыс деп жадағай кінә тағылады.
Ал, шын мәнінде бұл алқаны Сібір халықтарын Қазақ Республикасы туралы кеңінен хабардар ету үшін Сібір революциялық комитетінің жанындағы Қазақ АССР-інің өкілдігі ұйымдастырған еді. Осынау ағартушылық алқа кейін сталиндік репрессия кезінде қазақ ұлтшылдарының құпия контрреволюциялық ұйымы деп танылды. М.Горький мен Е.Пешкованың өтінуі бойынша М.Жұмабаев 1936 жылы тұтқыннан мерзімінен бұрын босатылды. Соған қарамастан келесі жылы қайтадан тұтқындалып, 1938 жылы 19 мартта атылды.
М.Жұмабаев Орта Азия мен Қазақстанда екі мәдениеттің – Шығыс пен Еавопа мәдениетінің тасқынын тоғыстыруға тұңғыш ден қойған ақындардың қатырына жатады. Оның сүйікті ақындарының қатарында Абаймен бірге А.С.Пушкин, М.Ю.Лермонтов, А.А.Блок және басқалар бар. Ол Гетенің, Гейненің өлеңдерін аударды, ағартушылық, азаттық және демократия идеяларын басшылыққа ала отырып, әдебиеттің халық өмірімен тығыз байланысы үшін қызмет етті. Оның өлеңдерінің басты өзегі еңбекші халықтың ауыр халі, әйелдерді азат етудің қажеттігі, рухани қанауды, қатігездік пен озбырлықты жою туралы ойлар. «Шын сорлы», «Қорғансыз», «Жас келін», «Мен сорлы», «Менің тілегім» – осы сияқты жырлар.
Абайдың гуманистік дастүрін жалғастыра отырып ол «Өнер-білім қайтсе табылар», «Сорлы қазақ», «Қазағым» деген өлеңдерінде халықты білімге, оқуға үндейді. М.Жұмабаевтың шығармаларында ұлт-азаттық күрес әуендері көрініс тапты, алайда ол сол кездегі окиғаларға баға беруде ұдайы айқын мақам танытқан жоқ. Егер алғаш алашордашылардың ықпалымен кейбір кемшіліктер жіберіп алса, 1918 жылы шығарған «Бостандық» атты кеңінен танымал өлеңінің өзінде-ақ М.Жұмабаев барлық жарлы-жақыбайлардың рухани дүр сілкінуіне жағдай туғызған Октябрь революциясын жырлайды. Ал «Қызыл жалау» (1924 жыл) атты өлеңінде совет шындығын мынадай айшықты жолдармен бейнелейді.
Жалындай жалау кімдікі,
Тұрағы – тарғыл тас қия.
Арбаңдаған Азия,
Жалындай жалау соныкі,
Ендеше, қазақ, сенікі!
Кімнің ұлы құл болса,
Тұлымдысы тұл болса,
Қанды жас жалау соныкі,
Ендеше, қазақ, сенікі
Осылайша таптық талдаудың қиын өнерін игерген М.Жұмабаевтың поэзиясы барған сайын әлеуметтік жағынан да, саяси жағынан да мақсатты бола түседі. 1927 жылы жазылған «Тоқсанның тобы» атты жыры ақынның саяси бет-бейнесін айқындап қана қоймай, оның жаңа дәуірдің суреткері ретінде қаншалықты ілгері жылжығанын да сипаттайды. Осынау шығармасында ақын шын жүректен тоқсанның жағында, яғни барлық қиындықтарға қарамай туған өлкесін жаңғыртып жатқан қалың бұқара халықтың жағында екенін ақтарыла айтады.
М.Жұмабаевтың творчестволық мұрасы тұтас алғанда күрделілігіне және әсіресе Совет өкіметінің алғашқы жылдарындағы қарама-қайшылығына қарамастан, оның ірі дарын екенін танытып, ізгілік, ағартушылық, демократия және прогресс идеяларымен астасып жатады. Халқына социалистік республикалардың туысқан одағында түбегейлі қайта түлеуге арна ашқан социализм мұраттарына қызмет етуге деген шынайы талпыныс ақынның қай өлеңінен де мен мұндалап тұрады.
Қазақстан өнерінің енді бір көрнекті қайраткері Ахмет Байтұрсынов Ұлы Октябрь социалистік реаолюциясынан көп бұрын-ақ ағартушы, ғалым- лингвист, тюрколог, орыс поэзиясының дарынды аудармашысы, бірқатар оқу құралдарының авторы ретінде кеңінен мәшһүр болған. Саяси «сенімсіздігі» үшін патша охранкасы оны бірмеше мәрте тұтқындап, жеті жыл бойы, 1910 жылдан 1917 жылға дейін, полицияның бақылауына алды.
1913 жылдан бастап А.Байтұрсынов «Қазақ» газетін редакциялап, оның бетінде өзінің ағарту, әдебиет және тіл білімі мәселелері жөніндегі көптеген мақалаларын жариялап, оқырмандарды халықтың бай мәдени мұрасымен таныстырып, оларды білім шұғыласына, рухани жетілуге шақырады.
Патша өкіметі құлағаннан кейін елде ұлт-азаттық қозғалысы күрт күшейеді. Оның толқынында революциялық-демократиялық ұйымдар тәрізді буржуазиялық ұйымдардың қалыптасуы да жеделдейді. Соңғысы «ұлттық туды» бар әлінше желеу етеді. Сол ұлттық символ мен атрибутиканың ырқынан А.Байтұрсыныов та шыға алмай, 1917 жылдық жазынан Алашорда жетекшілерінің бірі болады. Ол оның бірінші және екінші съездеріне қатысып, халыққа білім беру мәселелері жөнінде сөз сөйлейді, Құрылтай жиналысының депутаттығына кандидат болып, көзделіп отырған Алашорда үкіметінің құрамына ұсынылады.
Жалпы алғанда Россия интеллигенциясының, жеке алғанда қазақ иителлигенциясының көптеген өкілдері сияқты А.Байтұрсынов та алғашқыда Ұлы Октябрьдің мәнін түсінбеді. Бірқатар қателіктер арқылы бірте-бірте колчактықтардың царизмді қайта орнатуға ұмтылатынына көз жеткізген ол совет өкілдерімен байланыс орнатады. Содан кейін Ә. Жангелдиннің ұсынысы бойынша олармен кездеседі. Ал 1919 жылдың мартында алашордашылардың үлкен бір тобын басқарып, Совет өкіметі жағына батыл өтеді де, алашордашылардың жағдайын едәуір әлсіретеді.
В. И.Ленин қол қойған мандат алған А.Байтұрсынов өзінің шешуші өмірлік таңдауын Қазақ өлкесін басқару жөніндегі революциялық комитеттің жұмысына қатысу арқылы нығайта түсті. Оның құрамында бір жылдан астам үздіксіз еңбек етті және қазақ халқының ооветтік социалистік мемлекеттілігін әзірлеуге елеулі үлес қосты. Қазақ АССР-і құрылғаннан кейін А.Байтұрсынов 2 жыл бойы республиканың Халық ағарту комиссарың Бүкілресейлік Орталық Атқару Комитетінің, Қазақ Орталық Атқару Комитетінің мүшесі болып жұмыс істеді, одан соң Түркістан Компартиясы Орталық Комитетінің газеті «Ақ жолда», Халық ағарту комиссариаты жанындағы Қазақстан академиялық орталығында еңбек етті.
А.Байтұрсынов қазақ тіл білімі мен әдебиет тану ғылымының бастау көзінде тұрды, қазақ тілін ғылыми тұрғыдан оқып-үйренудің негізін салушы болды.
Жиырмасыншы жылдары араб жазуы негізінде қазақ тілінің бүкіл ерекшеліктерін бейнелейтін бір ізге салынған әліппені әзірлеумен қатар ол грамматика, морфология, фонетика, оқыту методикасы проблемалары бойынша бірқатар еңбектер жазды, отандық тюркологияның, қазақ әдебиеті мен мәдениетінің теориясы мен тарихын дамыту үшін қыруыр жұмыс істеді. Мысалы, академик А. Н. Кононов оны отандық тюркологтардың жетекшілері қатарына қосады.
А.Байтұрсынов талантты ақын, орыс ақындары мен жазушылары шығармаларының көрнекті аудармашысы бодды. Ол И.А.Крыловтың мысалдарын қазақ тіліне аударды. Ұлы мысалшының аударылған мысалдары мен осы сарында А.Байтұрсыновтың өзі жазған шығармаларының негізгі бөлігі «Қырық мысал», «Маса» және басқа да танымал жинақтарға енді. М.Әуезов «Қырық мысалды» «қалың қазақ бұқарасының революция рухында алғаш естіген сөзі» деп бағалады.
Өзінің еңбектері мен ақындық шығармаларын әзірлей отырып, А.Байтұрсынов халықтың ауыз адебиетінің материалдарын ұдайы жинап, өңдеп отырады. Осы бір тынымсыз ізденіс нәтижесіннің бір бөлігі кеңінен танылған «Жоқтау» жинағына енді.
Сонымен қатар А.Байтұрсыновтың творчестволық мұрасына берілген оң баға оның жеке басындағы бүкіл қиындықтар мен қайшылықтарды жоққа шығармайды. Ол әр кезде ғылыми көзқарас тұрғысынан ойлаумен сыйыспайтын қателіктер жіберді, ұлттың және интернацноналдық қатынастар диалектикасын айқын түсіне бермеді.
Елімізде революцияға дейінгі интеллигенцияның көптеген көрнекті кайраткерлері жазықсыз қуғындалып, жазаланған 20-шы жылдардың аяғы мен 30-шы жылдардың басында алашорданың бұрынғы жетекшілерінің контррееолюциялық қызметінің тың деректері табылыпты-мыс деген өсек- аяң А.Байтұрсыновтың үстінен де қаптап кетті. Ол баспасөздің сан мәрте шабуылының объектісіне айналды және 1929 жылдың июнінде қамауға алынды, ОГПУ коллегиясында сотталып, Архангельск облысына айдауға жіберілді. Ал әйелі мен қызы Томскіге жер аударылды.
1934 жылы М.Горькийдің сол кезде Қызыл Крест комиссиясында жұмыс істеген әйелі Е.Пешкованың өтінуі бойынша А.Байтұрсынов айдаудан босатылып, Алматыға қайтып оралды. Бірақ 1937 жылдың 8 октябрінде жалған айыптаулар бойынша қайтадан тұтқындалып, атылды.
Жүсіпбек Аймауытов бұрынғы Семей губерниясының Павлодар уезіндегі кедей шаруаның семьясында туды. Ауыр материалдық қныншылықтарға қарамастан оның Павлодардағы орыс-қазақ мектебін, содан кейін өзінің жазушы, лингвист, зерттеуіші ретіндегі талантын айқындаған Семей мұғалімдер семинариясын бітіруінің сәті түседі.
1917-1919 жылдары ол да М.Жұмабаев, А.Байтұрсынов сияқты алашордашыл ұйымның құрамына кіреді. Алайда кейінірек өзінің құрғақ қиялы мен ой-еркінің шектеулілігін жеңіп, революция жағына жола шығады, Ертістің Павлодар өңірінде Советтерді ұйымдастыруға қатысады, 1920 жылғы январьда РКП (б) қатарына кіреді. Қазақстан Советтерінің Құрылтай съезіне депутат болып сайланады, республика Халық ағарту комисориатының коллегия мүшесі болады, содан кейін губерниялық оқу бөлімін басқарады, «Қазақ тілі» газетін редакциялайды.
1922-1924 жылдарь Ж.Аймауытов Қарқаралыда мектеп мұғалімі, содан кейінгі жылда Ташкентте шығатын «Ақ жол» газетінің қызметкері болып істеді. 1926-1929 жылдары Шымкенттегі педагогика техникумының директоры болды.
1925 жылы Ж.Аймауытов өсек-аяңмен сотқа тартылды және партия қатарынан шығарылды. Бірақ көп ұзамай ақталды. Алайда 1929 жылы құпия ұлттық ұйымға қатысыпты-мыс деген сылтаумен тағы да қамауға алынды және 1931 жылы атылды.
Ж.Аймауытов – творчестволық интеллигенцияның жарқын өкілдерінің бірі, романист, драматург, аудармашы. Оның көркем шығармалары идеялылығымен, эстетикалық бояуларының қанықтығымен, көркемдік баяндауынның шеберлігімен, тілінің шұрайлылығымен, стилінің әдемілігімен ерекшеленеді.
«Қартқожа», «Ақбілек» романдарында, «Нұр күйі», «Қанапия мен Шарбәну», «Мансапқорлар», «Ел қорғаны» пьесаларында Ж. Аймауытов еңбекші халық пен интеллигенция өкілдерінің, 1916 жылғы ұлт-азаттық қозғалысына, Ұлы Октябрь революциясы мен азамат соғысына қатысушылардың образдарынан тұтас бір галерея жасады, сол жылдардағы қазақ ауылының реалистік көрінісін, дала төсіндегі алғашқы революциялық өзгерістердің мәнін ашып көрсетті.
Жазушының шығармаларындағы негізгі сюжетті желілердің бірі әйел теңдігі, адамгершілік, сондай-ақ әдет-ғұрып пен шариат заңдарына, феодалдық-патриархалдық ескіліктің қалдықтарына қарсы күрес, өскелең жас ұрпақты революция мен социализм мұраттары арнасында тәрбиелеу проблемалары болып табылады. Жазушы творчествосындағы негізгі әуендердің бірі қазақ және орыс халықтарынын достығы болды.
Ж.Аймауытов А.С.Пушкиннің, Н.В.Гогольдің, Л.Н.Толстойдың шығармаларын аударды. Алғашқы қазақ әдебиетшілерінің қатарында ол В.И.Лениннің көркем образын жасады. Оның «Ленинге» деген өлеңі адамзаттық, бүкіл рухани байлығын бейнелейтін көсем образын кестелейді. Оның творчествосындары жарқын жетістіктердің бірі пролетарлық гимн «Интернационалды» аударуы болды. Сол жылдардағы газеттер мен журналдардың беттерінде ол қостілділік, орыс тілін оқытудың методикасы, жазу сауатын жетілдіру проблемалары бойынша, біздің кезімізде де өте актуальды болып отырған ннтернацноиалдық тәрбие туралы мақалалар сериясын жариялады. Ж.Аймауытов педагогика, психология, өнер саласындағы бірқатар оқулықтар мен оқу құралдарының авторы болып табылады.
Ж.Аймаумтовтың М.Жұмабаев сияқты қайғылы қазаға ұшырауының себебі біз жоғарыда атап өткен Қазақ АССР-і өкілдігінің Сібір революциялық комитетінің жанынан ұйымдастырған «Алқа» ағарту ұйымына қатысуы болды. Бұған оның бұрын «Алаш» партиясына мүше болғандығы да қосылды. Ж.Аймауытовтың РКП(б)-ның тарихи ролін шын ниетімен дұрыс түсінгені және социалистік құрылысқа іс жүзінде қатысқандығы түгелдей лақтырып тасталды.
Республика прокурорының наразылық білдіруі бойынша Қазақ ССР Жоғарғы соты М.Жұмабаевты, А.Байтұрсыновты және Ж.Аймауытовты олардың іс-әрекетінде қылмыс құрамы жоқтығына орай, қайтыс болғаннан кейін толық ақтады.
Қазақстан Компартиясы Орталық Комитетінің комиссиясы жеке адамға табыну кезінде жазықсыз жазаға ұшыраған және социалистік заңдылықты бұрмалаудың құрбаны болған М.Жұмабаевтың, А.Байтұрсыновтың және Ж.Аймауытовтың қоғамдық-саяси, ғылыми-педагогикалық және әдеби қызметі жөніндегі тарихи шындықты толық көлемінде қалпына келтіру қажет деп санайды
М.Жұмабаватың, А.Байтұрсыновтың және Ж.Аймауытовтың творчестволық мұрасына талдау жасай келіп, комиссия оны қалың көпшілікке кеңінен жария етуді лайық деп табады, осыған орай Қазақ ССР Баспа, полиграфия және кітап саудасы істері жөніндегі мемлекеттік комитетіне, Қазақ ССР Ғылым академиясының Тіл білімі, М.О.Әуеэов атындағы Әдебиет және өнер институттарына олардың таңдамалы шығармалары мен ғылыми еңбектерін басып шығаруды тапсыру қажет деп есептейді. Олардың көркем шығармаларының, ғылыми еңбектерінің баспасөзде қателіктері мен адасулары көрсетілген кейбіреулері қосымша зерттеулерден кейін тиісті ғылыми түсініктемелерімен қоса жариялана алады.
Сонымен қатар республикалық газеттер мен журналдардың беттерінде, радио мен телевизияда бұл көрнекті мәдениет қайраткерлерінің өмірі мен творчестволық қызметі туралы мақалалар сериясы мен хабарлар циклын ұйымдастыру қажет деп табылады.
Осы қорытынды баспасөзде жариялануы тиіс.
Комиссия мүшелері: Ж.М.Әбділдин, Т.Ә.Әбдіков, Ә.Т.Әлімжанов, З.А.Ахметов, С.Байжанов, М.Б.Базарбаев, Г. К. Бельгер, Р. Б.Бердібаев, В.К.Григорьев, К.Қ.Дүйсеев, Ғ.Б.Елемесов, Ш.Р.Елеукенов, С.З.Зиманов, Ф.Ф.Игнатов, Ә.Т.Қайдаров, М.Қ.Қаратаев, Ә.К.Кекілбаев, І.К. Кеңесбаев, С.С.Қирабаев, М.Қ.Қозыбаев, М.Мағауин, Р.Н.Нұрғалиев, С.С.Нұрпейісов, И.М.Романов, Ш.Қ.Сәтбаева, М.С.Сқақбаев, Р.Б.Сүлейменов, Р.Ғ.Сыздықова, Ә.Тәжібев, Г.И.Толмачев, Б.А.Төлепбаев, Ә.Ш.Шәріпов.
«Егеменді Қазақстан» ,1988 жыл, 28 желтоқсан.
*** *** ***
ТҰРСЫН ЖҰРТБАЙ