ТАС ТҮРМЕНІ ЖАРЫП ШЫҚҚАН ТАРЛАН СӨЗ 1 страница
ЫЛМЫС
Көп томды роман
Бірінші кітап
ТАС ТҮРМЕНІ ЖАРЫП ШЫҚҚАН ТАРЛАН СӨЗ
(беташар)
Қажығұмар Шабданұлы! Осы бір есімді бұл күнде естіп білмеген қазақ баласы, әй, жоқ шығар-ау. Оны қазақ әдебиетінің классигі, Шыңжандағы жаңа әдебиеттің негізін салушылардың бірі ретінде танымаса да, дүниежүзілік рекордтар кітабына енген адам ретінде жақсы біледі. Рекордтар кітабы... Қай саладан қара үзіп шықты дейсіз ғой? Абақтыда ең ұзақ отыру жағынан. Шабданұлы қазір 84 жаста. Арадағы үзілістерді еске алмағанда, ол осы жылдардың тең жарымын түрмеде өткізіпті. Осылай боларын сезгендей, тағдыр оған біршама ұзақ ғұмыр сыйлады. Сексен төрт жыл жазуға да, қапаста отыруға да молынан жетіп тұр.
Жазушы және түрме. Қалам мен қапас. Әдетте сыйыспайтын-ақ ұғымдар. Екінші жағынан қарасаң, таңданатын да ештеңе жоқ сияқты. Империяға күні қараған кіріптар, бодан елдің өз ұлтын сүйген, азаткер зиялысы абақтыда отырмағанда қайтуші еді. Ағыспен жүзетін ептілер мен жансауға жағымпаздар болмаса, қуғын-сүргін, айдау, абақты дегендерің – қайраткер азаматтың маңдайына жазылған сыбағасы емес пе?! Ресей империясында барар жерің – итжеккен, Сібірдің ақырған аязы, ит тұмсығы өтпес тайга орманы... Ал Қытай қағанатында ондай суық Сібір жоқ. Оның есесіне Тарым бойлаған Такламакан шөлі бар. Саясыз, панасыз, жалаңаш шөл. Алпыс градус аптапта ұшқан құстың қанаты күйеді. Сібірде – азап болса, Тарымда – тозақ. Жазушы Шабданұлы жаза мерзімінің аттай жиырма жылын (1958–1978ж.ж.) осы Тарым лагерінде өткізді. Тек Мао өлген соң ғана бір мезет кеңшілік алған.
Алайда бұл бостандық та ұзаққа бармады. Арадағы аз үзілістен соң жазушы қайтадан қамауға алынды. Себеп-сылтауы жеткілікті. «Кеңестер Одағының тыңшысы» деген айдар тағылды. Бұл жолы кесілген мерзімі – 15 жыл. Жазасын өтеу орны – Үрімжінің бірінші түрмесі. Айы-жылы, сағат-минутына дейін түгел өтеп шықты (1986–2000 ж.ж.). Абақтыдан босаған соң, алысқа ұзатпайтын, үнемі бақылауда болатын бес жылдық үй қамағы тағы бар. Бұған баяғы студент кезінде Гомендаң түрмесінде жатқан екі жылды қоссаңыз, Қажекеңнің қамаудағы стажы қырық жылдан асып жығылады.
Иә, әділетсіздік пен диктатура жайлаған елде түрмеде кім жатпайды. Құлдыққа көнбейтін саналы адамның бір мекені – абақты. Мәселе түрмеге түсуде емес, қапастағы жылдарды қалай өткеруде. Шабданұлының дүниеде теңдесі жоқ ерлігі – ол өзінің негізгі шығармаларын осы түрмеде отырып жазды. Лагерьде жүргенде оқиғасын баста пісіріп, желісін ойша құрып келген болар. Тарымнан қайтқан соң бірден «Қылмыс» романын жазуға отырған. Бірақ бостандықта өткен аз жылда алты томдық шығарманың алғашқы екі томын ғана шығарып үлгерді. Үшінші томы түптеліп жатқанда ұсталып, өртелді. «Қылмыстың» қалған томдарын ол Үрімжі түрмесінде отырып жазды. Жазылған тілдей қағаздарды астыртын сыртқа шығару, жазғандарын түрлі тәсілмен сақтау, кейін ол кітаптар мен қолжазбалардың әртүрлі жолдармен шекара асып, менің қолыма жетуі – өз алдына бөлек хикая.
Сөйтіп, қазақ әдебиеті тарихында тұңғыш рет дүниеге келген алты томдық романның кіндігі түрмеде кесілді. Қандай төзім, қандай еңбекқорлық, әдебиетке деген неткен құштарлық десеңізші?! Өзі зынданда жатқан, жарық дүниеге аман шығар–шықпасы екіталай адамның ұлы мақсаттан айнымай, болашақ ұрпаққа арнап кітап жазуынан асқан ерлік бола ма?!
Жазушының «Қылмыстан» басқа, түрмеде туған тағы бір кесек шығармасы – «Пана» романы. Шыңжандағы ұлт–азаттық күрестің қаһарманы Зуқа батыр өмірін арқау еткен бұл романды өткен жылы (2004 ж.) Дүниежүзі қазақтарының қауымдастығы Алматыда басып шығарды. Романның аяғында «26.ІІ.1988 ж. – 25.VІІ.1989 ж. Үрімжі. N1 түрме» деген жазу тұр. Иә, Қажекеңнің он бес жыл өмірі өткен байырғы мекені осы. Жазушының бұл түрмеде тағы қандай шығармалар жазғаны бізге әзірше мәлім емес.
Шыңжандағы қазақ әдебиетінің өзгеге ұқсамайтын бір ерекшелігі, онда «түрмеде туған әдебиет» деп атауға болатын шығармалардың тұтас бір шоғыры бар. Шыңжанда «түрме туындыларының» негізін қалаған – Таңжарық ақын. Жеті жыл (1940–1946 ж.ж.) Үрімжі түрмесінде азап шеккен Таңжарық Жолдыұлы шығармаларының жетпіс пайызын қапаста отырып жазды. Арада жарты ғасыр өткенде оның дәстүрін Шабданұлы жалғастырды. Өлеңнің жолы жеңіл, камерада бірге жатқандар жаттап алып, халыққа жеткізіп отырған. Ал қарасөзден тұратын романдар циклін тілдей қағаздарға ұсақтап жазып, біртіндеп сыртқа шығаруды құдай басқа салмай-ақ қойсын.
Айта кетер бір жәйт: әрине Қазақстанда да атылып-шабылған, абақтының дәмін ұзақ татқан қаламгерлер аз болған жоқ. Көбі айдаудан қайтпай, жендеттер қолынан мерт болды. Бір өкініштісі, солардан қалған әдеби мұра жоқтың қасы. Иманжүсіп пен Мәдидің мұңды-зарлы әндерінен өзге «түрме туындысы» шамалы. Неге олай? Ресей түрмелерінің есігі неге сонша берік болды? Кірген ізі бар да, шыққан із жоқ. Әлде бабаларымыздың «Орыс – темір ноқта, Қытай – қайыс ноқта» дегені рас болғаны ма? Зерттеу керек.
Құрметті оқырман, қолыңыздағы кітап – алты томдық «Қылмыс» романының алғашқы кітабы. Жанры жағынан бұл шығармаларды мемуар, яғни ғұмырнамалық роман деуге болады. Бірақ жазушы мұнда тек өз өмір жолын баяндап қана қоймайды. Көп томды кесек шығарма жарты ғасырға созылған тұтас дәуірді қамтиды. Романның алғашқы тарауларында өткен ғасырдың 30-жылдарындағы Қазақстан өмірінің ащы шындығы бар. 1925 жылы Аягөздің Таңсық даласында дүниеге келген жазушы 1932 жылы, жеті жасында ашаршылыққа ұшыраған елмен бірге Шәуешекке өтеді. Одан былайғы тарауларда жат жердегі босқындар тірлігі, олардың Қытай еліне бірте-бірте қалай сіңіскені әңгіме болады. Келесі кітаптарда Шыңжандағы ұлт-азаттық күресі, реформалар мен төңкерістер, қожайын ауысқанмен мән-мағынасы өзгермеген өкіметтер көз алдыңыздан тізбектеліп өтіп жатады. Біз осының бәрімен автордың екінші «мені», бас кейіпкер Биғабілдің басынан кешкендері арқылы танысамыз.
Ең ғажабы жазушы өз шығармасына осыншама ұзақ уақыт, сан алуан оқиғалар сыятындай тамаша форма тапқан. Ол да – батыстың емес, автордың өзі жақсы білетін шығыстың шарапаты. Жол нұсқаған – сол баяғы «Мың бір түн». Ежелгі араб ертегісінде «О, құдіретті падишам» деп басталатын Шаһиризаданың бірінен бірі өткен хикаялары болмаушы ма еді. Мұнда да сол сияқты. Роман оқиғасы тұтқынның тергеушіге қайтарған жауабы түрінде баяндалады. Әр тараудың басында автор өз атынан: «О, құдіретті тергеушім, өтірік қоссам тас төбемнен ұрыңыз» деп қайталап отырады.
Шығарма ащы әжуаға, қыжыл мен кекке, мырс етер мысқылға толы. Жазушы мен қоғам арасы кереғар. Тергеуші оның бүкіл тірлігінен билікке қарсы қылмыстың ізін көреді. «Иә, дұрыс айтасыз, менің жарық дүниеге келіп, жер басып жүргенімнің өзі қылмыс, – дейді ол тергеушіге. – Сонан кейінгі ең үлкен қылмыскер – менің анам. Егер сол кісі мені жарық дүниеге әкелмесе, жеті жасымда қолымнан жетелеп, осы елге алып өтпесе, онда кейінгі қылмыстардың бірде-бірі болмас еді...»
Қажығұмар Шабданұлы – әдебиеттің барлық жанрында еңбек еткен қаламгер. Алғашқы қадамын өлеңдетіп бастаған. Оның «Біздің үй» поэмасы сонау елуінші жылдардың өзінде-ақ автордың даңқын көкке көтерген. Жазушының драмалық туындылары мен прозаның шағын жанрында жазылған еңбектері де аз емес. Жалпы, Шабданұлы шығармаларының толық жинағын шығарып, түбегейлі зерттеу – алдағы күндердің ісі.
Қазір Қажығұмар Шабданұлы Шәуешек шаһарында тұрады. Сексендегі қарт қаламгердің ендігі арманы – атажұртқа оралу. Туған жердің топырағымен қауышу. Бұл жөнінде Қазақстан президентінен көмек сұрап, екі дүркін хат жазғаны да есімізде. Әзірше жазушының өзінен бұрын бізге шығармалары жетіп отыр. Тар жерде – тас түрмеде туған романдары қазақтың кең даласында еркін қанат қағар, өз оқырманын табар деген ойдамыз.
Қабдеш Жұмаділов,
Қазақстанның халық жазушысы
КІРІСУ
Жылдың басы.
Темір қақпақ пен шәугімдей шойын құлып шарқ-шұрқ ете түсті. Қап-қараңғы терең ұрада жатқан мен елеңдеп басымды көтеріп алдым. Жүрегім де әлдене бір шойын-темірге соғылып, шақылдап кеткендей болды. Тұла бойымды түршіктірген қатер мен күдіктің мұздай суық желі сумаң қақты.
Заңды түрмеде жатқан адамдар мұндай тосын құбылысқа кезіккенде елеңдесе де, жүрегіне мұз ине шаншылғандай болмай, үмітпен елеңдеп, жылы самал тигендей бір сезімге келетін. Босатып жіберер ме, иә, далада жұмыс істетер ме екен дегендей жақсылық күтетін. Ал, менде ондай үміт сезімі мүлде жоқ еді. Өйткені жатқан ұрам – қызыл қорғаушылардың зындан деп атаған абақтысы. Ал, өзім ғой тісті қақпандай тырп еткізбес талай алып-соқ жалалармен қамалған «ең қатерлі қашқын», әрі тергеуі бітпеген, біткенді қойып, «қылмысы» үсті-үстіне жамалып жатқан қылмыстымын. Тергеу сұрақтарымен қинау да күн сайын төлдеп, өрбіп келе жатқан болатын. Және бұл өңірде, әсіресе орталығы Үрімжіде таяудан бері саяси қылмыстың құрсағы құр жатпай, итше күшіктейтін болып кеткен ғой. Күшіктері де түсе салып ырылдап, түн аса өзі де күшіктей салатын болған жоқ па! Ал, «ақталу» «жеңілдеу» деп аталатын бейуаз жануарлардың ата-енесі қыс аспай қырылып, қозылар қошақансыз – бедеу қалғалы қашан. Бұл жәйттерді білетін менің үміт желім қайтіп желп етсін. Сөйтіп шошына қарадым. Қақпақты ашқан бас тергеуші «хұңуибеңнің» өзі екен. Құдыққа түсе сала:
– Жаздың ба? – деп арс ете түсті.
– Нені айтасыз, тергеушім?! – деп сыпайы ғана қарсы сұрау қойдым.
– Нені?!.. Қылмысыңды деймін!.. Ойлан, толық жаз деп тапсырмап па едім мен саған!.. Құйрығыңа етік тұмсығы тимесе ұмыта қалатын неме екенсің, ә, сен!
– Жоқ, ұмытқам жоқ, тергеушім, өмір бақи ұмытпаймын да. Бірақ алдыңғы күнгімен он алты рет жаздым ғой, жасырып қалған ештеңем жоқ.
– «Ештеңем жоқ?», көзіңе саусағымды тығып тұрып, тауып беремін мен саған. Үстіңе күніне қанша мәселе түсіп жатқанын білмейсің, ә сен!
Бас тергеуші осылай сақылдағанда, құдық аузынан төне қарап тұрған қолшоқпарлары шақылдап-шаңқылдап қоя берді:
– Ит басынды шаншып тұрып жаздырамыз!
– Ішек-қарныңды суырып аламыз!
– Тіліңді кесіп тастап сөйлетеміз.
– Мен саған айтып қояйын, – деп бас тергеуші сөзін жалғастырды. – Қылмысыңның бір пайызын да тапсырмадың сен әлі, қылаяғы өзіңнің қап-қара өмірбаяныңды да жасырып жатырсың! Кері төңкерісші тобыңдағы реакциондармен тарихи байланысың туралы ләм демедің! Бұларды жасырған сен жауыз, нақтылы қылмысыңды қалай жасырмассың! Бірақ қанша жасырғаныңмен сыбайластарың әшкерлеп болды! Мен саған айтып қояйын, ендігі сенің тірі құтылу жолың біреу ғана. Ол өз қолыңмен толық жазып тапсыру ғана. Тіршілік керек пе өзіңе?!
– Әрине!.. Мүмкін болса, керек қой! – деп жымия қарадым. Егер мүмкін болмаса, сіздерді әурелеудің жолы жоқ та... Бұрыңғы жазғандарым дело қапшықтарыңызға лайықтап, ықшам жазылған, мәселенің тоқ етер түйіні ғана еді. Егер жаза берсем қамқорлық етіп, тіршілік беретін болсаңыздар жаза берейін. Дүниеде қылмыс деген көп қой. Мен елуден артығырақ жас жасаған адаммын. Демек, қылмысқа қатысқаныма жарым ғасыр болды. Бұл уақыт барысындағы өз көзіммен көрген, қолыммен істеген қылмысымның бәрін-ақ жазайын. Оның үстіне сіздерді зәру еткен келіп шығу тарихым – өмірбаяным тағы бар. Дүниеге келгенде де мен оңайлықпен жаңбырша тамшылай салғаным жоқ, келген келісімнің өзінде де талай машақат бар. Қылмыс тапсыру керек болған соң бәрін-ақ тапсырайын. Бірақ, жазу үшін қол керек. Мына шойын қыспағыңызды алып, қолымды босатыңыз! Жазу үшін көзге жарық та керек. Жарығырақ бөлмеге орналастырыңыз!
– Егер қылмысыңды ада-күде толық тапсыратын болсаң, орындалады!
– Толық болғанда қандай, көзіммен көріп, қолыммен істеген істің бірін де қалдырмайын! Бірақ соған уақыт өте көп керек.
– Қанша уақыт кетер!
– Сіздерде уақыттан арзан тауар жоқ қой, сырттан материал келіп болғанша, менің сансыз сыбайластарым толық тексеріліп болғанша мен де жазып болармын. Жазып бітірісіммен мені білетіндердің сарабына салыңыздар, «біттім, Аллаһуакпармын» деймін. Олай дейтінім, бар шындығымды жазған соң өлмей нем қалды. Басқа жақтан ажалды пәкті іздеп сіздер де әуре болмайсыздар.
– Рас қой?
– Ып-рас!.. Маған о дүниенің өзінен басқа тыныш орын жоқ екендігіне көзім жеткен соң, шындықтан басқаның керегі не!
– Бұлай үмітсізденбе!.. Құтылар жолыңды енді таптың!
Тек өзің де мәселе қалдырмай әшкерлесең, азат болғаның!
Сөйтіп қолыма салынған темір құрсау алынды да, төсенішімді көтеріп басқа бір құдыққа – Көказық базына көштім. Бұл тұрағым да жер астында болғанымен төбесінде шағын болса да екі көзді терезесі бар, күңгірт болса да жылтыраған сәулесі бар үңгір екен.
Бас тергеуші тағы келіп тапсырды:
– Қылмысыңның бірін қалдырмай жазасың, ә! Егер...
– Бір сөзімде жасыру, иә өсіру болса, «пәлен күні атылады» деп жазылған темір таңбаны қызартып, маңдайыма быж еткізіп баса салыңыздар!
– Мен саған айтып қояйын, өтірік жазбайсың!
– Айттым ғой, маған өтірік пен жалтарудың енді қажеті жоқ!
– Айтып қояйын, қылмысыңды ең басынан бастап, уақыты, өтілген орны, өтілу ахуалы, кім–кімдер көрген... Анық жазасың.
– Мап-мақұл! Қылмыскер әкем көзін ашқаннан бастап өткізген қылмысын, өз көзімді ашқаннан бергі қылмысымды бірін қалдырмай көз алдыңыздан кино картинасындай тізіп өткізейін!.. Бірақ, сізден өтінерлік үш түрлі ісім бар: бірі, менің үстімнен материал жазатындарға «өтірік материал жазсаң, қылышты тас төбеңнен ұрамын» деп, «мен саған айтып қояйын» деп қадағалап ескертіп жаздырыңыз! Әр сатыдағы қылмысымды мен де осылай бастайын. Мәселенің шын болуы, сіздің төбеңіздің ашымауы үшін де, менің қиналмай өлуім үшін де жақсы. Екінші, жазу үстінде мені асықтыра көрмеңіз! Асыққанда мен мәселені бұрынғыдай шұнтита салуға мәжбүр боламын. Үшінші, маған қағаз көп керек. Қылмыстарымды толық жазу үшін қағаз ірке көрмеңіздер. Қылмыс деген – шіркін қазіргі кезде өте қымбат қой. Оны таба алмаған айыпкер қандай қиналады. Қылмыс таба алмасаңыз сіз де шөлдеген ұзақ көзденіп, тұмсығыңыз шөмшие қалмай ма!
– Мен саған айтып қояйын, қылжаққа айналдырушы болма, ә!
– Қылжақтасам аузыма қатқан нан толсын! Сізге қылжақтауға батылым жете ме, құдай сақтасын!
– Айтып қояйын, сен енді қолым босады деп жарық үйде рахаттанып жата беретін болсаң қатты жаза көресің!
– Мап–мақұл, қинамай өлтірсеңіз болғаны! Ойланбаса ұмытылған қылмыс оқыс болып қалып қояды. Ойыма түсе қалған шақта тіпті түнде тұрып та жазамын ғой, нанбасаңыз аңдушы қойыңыз! Бұл үшін шырақ та керек екен ғой, шырақ!
Шырақ!.. Шырақ!..
Мен де айтып қояйын, «Қылмысты» жазуға осындай диктатура айында кірістім.
БІРІНШІ БӨЛІМ
ТУҒАН АПАН
І
Құдіретті «тергеушім», өтірік қоссам тас төбемнен ұрыңыз!
Атым – Биғабіл, әкем – Жаппар ғой. Жаппардың әкесінің әкесі – Балпаң деген кісі, алыпсоғар би де, азулы бай да болған екен. Балпаңның Құрман, Бекназар, Құлназар, Байназар деген төрт ұлы болыпты. Құрман – тұңғышы, Жаппардың әкесі. Ол ерте үйленіп, қырық-отыз қоймен бір ат енші алып, төрт қанат керегелі отауымен бөлініп шығыпты. Қойдан қоңыр мінезімен, қоңыр күйлі домбырашы болған екен. Ондайға мал құралған ба, ұзамай бай інілеріне жалбарынды күйге түсіпті. Солардың астығын диірменге апара жатқанда түйеден жығылып, мерт болыпты. Қырық жасқа жетер-жетпестей ғана өмір көріпті.
Балпаңның байлығы қара шаңырақ иелерінде – кішілерінде қалған екен. Мал шаруашылығымен айналысатын халықтың жер-суы малға тиеісілі меншік қой. Мал қай жаққа кетсе, жер-су да сол жақта болмақ. Құрманның оншақты қойы жер-суға таласа алсын ба, «жетісі» мен «қырқына» жетпей құрыпты. Одан қалған кішкентай-кішкентай үш жетім, қып-қызыл борбайларын отқа қақтап отырып та қалыпты. Оның ішінде отқа мініп отырса да жыламайтын естиярлауы Жаппар екен. Ал, оның Айсапа, Нұрсапа дейтін інілері әкесі өлісімен-ақ қылмысқа кіріптар болыпты. Жылауық болып алыпты. Қасіреттен өлгелі жүрген шешенің құлағын ыңғырулап, миын шұқып жегендей күндіз-түні бебеулеп кеп отырады екен. Егін салмайтын малшы ауылдың балалары малдан айырылса, тамаққа жари ма! Оның үстіне бүтінірек киімдері де жоқ, оларға желді сүркей күндері қырық шоқпыт киіз үйдің көмусіз іргесі қандай айбынды. Тергеушінің қабағындай ызғардан қысылған кішкене қылмыстылар бүрісіп отқа тығылады екен.
«Қарның ашса от жақ», «тоңсаң от жақ!» – дейді екен шешесі. Тозған шүберекке тері жапсырудан қолын босата алмай отырып, төмен қараған бойы, жылағандарын осы нұсқауларымен жұбатқан болады екен. Бұл сөзді ұғарлық Жаппары отынға жүгіреді екен сонда. Он шақты тал шырпыдан ала, апыл-ғұпыл қайта жүгіріп кіріп:
– Апа, насыбайым тоңып кетті! – деп дірдек қағып, отты аяғымен көсеп-көсеп жібереді екен. – Аяғым ғой еш нәрсе болған жоқ. Бұтым!.. Маған шалбар тігіп берсең, отынды үйіп тастаймын!
Жастай әжім басып мейіздей семген Мейіз ана Жаппарының «көсеуіне» көзінің астымен қарап қойып, ауыр күрсінеді екен!
– Үлкен үйден бір қойдың терісін сұрап әкеліп, оған и жағып қойдым. Екеуіңе шалбар шығады.
Мұны естіген Жаппар жалаңбұттың қуанышы қойнына сыймай, далаға – отынға және жүгіре жөнеледі екен. Сөйтіп жүріп қылмысқа белшесінен батыпты: кіші әкелерінің қой–қорасының төбесі тесік-тесік болыпты да қалыпты. Оған жапқан бұта-шырпыларын шөкімдеп ұрлап тауысыпты.
Сөйтіп, отынмен азын-аулақ қамдай алса да, үйдегі азан-қазан құрсақ дауын кішкене Жәкең шешіп бере алсын ба? Мейіз ана өзінің иесіз үйінің жұмысын тастай салып, еріксіз жүгіреді екен де, бай қайындарынан жәрдем сұрауға кетеді екен. Қайындары ұялғандарынан азын-аулақ көмек етсе де «көмектің» ақыры Мейізді күңдікке айналдырыпты: абысындары кезек-кезек жұмысқа салатын болыпты. Оны істемесе, үйдегі күшіктері күн көрсетер ме! Жесір ананың өмірі үшін, дүниеде жас жетімдердей жауыз қылмыскер жаралмаған болса керек. Өйткені, олар қарыны ашқанда ананың жүрек-бауырын суырып, миын сорады ғой. Сөйтіп, Мейіз ананы күңдікке салушы – үйдегі үш қылмыскер. Бұлардың ең үлкені – менің әкем Жаппар болады.
Балқаш көлінің шығыс солтүстік жағында Тауқұм деп аталатын шағыл-шағыл құм болады. Біздің ата-бабаларымыздың қыстауы сонда. Оқшауырақ жерден қазылып, құм басып қалмауы үшін айналасына тал тоқып шегенделген таяз құдықтан біздің ауыл су ішеді екен. Сол құдықтан су алып дағдыланған Мейіз ана ернеуіне қатқан түйетайлы мұздың қатеріне қарамай, іңірде де су тасып жүреді екен.
Ақшұнақ аяздың шақылдап тұрған бір кешінде Мейіз ананың аяғы тайып кетіп, сол құдыққа күмп беріпті. Ет пісірім уақытқа дейін қайтпағанын еске алған адамдар жүгіріп келіп құдықтан үн-түнсіз жатқан Мейіз ананы көреді. Құдықтан әрең шығарысып, көтеріп үйіне әкелгенде ол шала жансар екен. Үш баласы үш жағынан жабысып шуласа да үні шықпай үзіліпті. Әділетті «тергеушім», ақ-нақақты адамзатта сіз ғана айырар деп сенемін. Осы үлкен шешемнің өз құрсағынан шыққан балаларын зар қақсатып, ләм демей рақымсыз ызғарлы күйінде кетуін қарашы, не деген тасбауыр еді! Кішкенелерін есіркемей, тым болмаса маңдайынан ақтық рет бір сипамай, бір жібімей тас болып қатып, панасыз, иен құмға тастап кетуін қарашы!.. Неткен рақымсыз қылмыс.
ІІ
Қорғансыз қалған үш жетімді қолдарынан жетелеп, үш әкесі үш үйге әкетіпті. Бұл кезде үш бай қыс қысыммен бір шұңқырда отырса да, жаздай жайылған үш ауыл екен.