ТЛАНЫ ЕБЕК РЕКЕТІНЕ БЕЙІМДЕЛУІНІ ПСИХОЛОГИЯЛЫ МСЕЛЕЛЕРІ

 

Адам іс-рекетіні алашы тарихи трі – ебек болып табылады. Ал ебек рекетіне араласан адамны басты ерекшеліктеріні бірі – оны ебекке абілеттілігі, ал кез келген ебек трі іс-рекет болып табылады. Іс-рекет – адамны оршаан ортаа деген белсенді атынасыны бір формасы немесе оршаан орта мен субьектіні зара атынасыны динамикалы жйесі. Адамны іс-рекеті – крделі былыс. Белгілі бір нім адам іс-рекетіні нтижесі болып табылады. Адам, ебекті ай трімен айналысса да, мірге е алдымен айраткер, іскер жне жасампаз болып келеді. Оны арнайы рекеті ебекте, ебек іс-рекетіні актісі трінде алыптасады. Белгілі бір оамды функцияларды атаратын рекеттерді жиынтыы ебек рекетіні белгілі бір трін райды.

 

Ебек дегеніміз – адамдарды материалды жне рухани ажетін анааттандыратын оамды пайдалы нім ндіруге баытталан іс-рекет. Ебек німдерін жасауа атынасу арылы адам мір сріп отыран ндірістік атынастар жйесіне араласады. Бл екі фактор ебек рекетіне кзарас пен ебек мотивін алыптастырады. Адамды ебекте жоары крсеткіштерге жетуге жетелейтін себептер мір сріп отыран ндірістік атынастара тікелей байланысты. Адамдарды ебекке лшынуы тек ана жеке мддеден тумайды, сонымен атар оам мддесін ойлаудан трады. Сонымен атар адамны ебекке деген ынтасы оны жаа ебекке араласуына бейімделуінен крінеді. Олай болса адамны ебек рекетіне араласуыны басты крсеткіші оны ксіби бейімделуімен байланысты. «Ксіби бейімделу» — бл жмыса жаа тскен адамны з ортасына біртіндеп тселіп, бейімделуі. Оны алашы кезеі ндірістік тжірибе кезінде, негізгі жаы наты жмыс стінде жзеге асады.

 

Маманды тадау мселесі туралы отанды алым Ж.Аймауытов: « … аза жастарына мамандыты жаманы жо, біра, мны кез келгеніне икемділік ажет, бл жй кнелту, тама, асырауды ана жолы емес, лкен нерді, зор шеберлікті ажет ететін процесс» — деп ерекше сипаттама берген.

 

Ал Ф.Парсонс мамандыты дрыс тадау шін е алдымен зі жне зіні абілеті туралы толы білу керектігін ескертеді.

 

Ебек стінде адам оама ажетті материалды игіліктерді ндірумен бірге зіні психологиялы асиеттеріні жасы жатарын алыптастырады. Ебек ету барысында зіне-зі ызмет ету абілеті, тжірибелік іскерлігі, дербестігі, икемділігі, арым–атынас ережелері, ынтасы мен тапырлыы шыдала тседі.

 

Психологияда іс-рекетті жетекші трі деген ым бар. Белгілі бір жас кезеіндегі бала психикасында, оны психикалы рдістерінде жне тланы психикалы асиеттерінде басты, маызды згерістер тудыратын іс-рекет трін жетекші дейміз.

 

Ебек мселесін психология ылымында оны ебек психологиясы атты саласы арастырады. Ебек психологиясы – ебек іс-рекетіні наты нысандарыны жне адамны ебекке деген кзарасыны алыптасуыны психологиялы задылытарын зерттейтін ылым. Ебек психологиясыны обьектісі – индивидті ндірістік жадайларындаы жне оны жмыс кшін дайы ндіру жадайларындаы рекеті. Ебек психологиясыны негіздері медицинаны, физиологияны, техниканы, социология мен саяси экономиканы ыпал серімен алыптасты. Ебек психологиясыны азіргі уаыттаы басты-басты міндеттері ндірістік атынастарды жетілдіру, ебекті сапасын жасарту, мірлік жадайларды жасарту, апатты жадаяттара жол бермеу міндеттерімен тыыз байланысты.

 

Ебек іс-рекетіні психологиялы ерекшеліктері тмендегі мселелер арастырады:

1. ксіби іс-рекетті наты трлеріні психологиялы ерекшеліктері (оны ралы, жадайы, мазмны йымдасытырлуы, ателер талдауы, мамандыты жіктелінуі жне тб.);

2. ебекті ауіпсізідігіне, сенімділігіне, ндылыына адамны индивидуалды-психологиялы ерекшеліктеріні ыпалы;

3. адамны ксіби жарамдылыыны алыптасуыны психологиялы задылытары (ебекке ксіби бадар, ксіби іріктеу, ксіби дайынды, бейімделу );

4. ебек субьектісіні ызметтік жадайы (зорыу, эмоциялы ысым, стресс жне тб);

5. адам мен техниканы зара атынасыны психологиялы задылытары;

6. жаа техниканы эксплуатациялау жне растыру процесіндегі инженерлік-психологиялы амтасызды (жоба, баалау).

 

Тланы маманды тадау мен мамандыа бадарлануы туралы В.Д.Шадриков, Т.В.Кудрявцев, К.А.Абульханова-Славская, Ю.П.Поваренокв, Е.А.Климов ебектерінде арастырылан. Ебек рекетіні зіндік рылымы ебек німділігін арттыруа ыпал етеді. Ал ебекті німділігі сол ебек етуші субьектілерді білімі, жадайы, ебектегі атынасы, ебекті йымдастырылуына жне тб. байланысты. Адамны психикалы міріні жан – жаты дамуы белгілі рекетпен байланысты. рекет дегеніміз трлі ажеттерді теуге байланысты белгілі бір масата жетуге баытталан процесс. Адам шін іс — рекетті ашан да оамды леуметтік мні зор.

 

Е.А.Климов кп жаты факторлара негізделіп «Мамандытарды трт абатты жіктеуін» сынды. Бірінші абаты маманды типтеріне байланысты бес жйеден ралан:

 

1. адам – тірі табиат – агроном, микробиолог жне тб.;

2. адам – техника – слесарь, механик, оператор, тб.;

3. адам-адам – дрігер, малім, сатушы жне тб.;

4. адам –белгі жйесі – математик, редактор жне тб.;

5. адам – кркемдік бейне – дирижор, суретші, артист жне тб.

 

Екінші абаты ебекті масатына сай ш трлі класа топталан:

 

1. гностикалы маманды ( грекше — білім) – дегустатор, контролер, социолог тб.;

2. кркемделуші маманды – малшы-шебер, токарь, малім, бухгалтер тб.;

3. ізденуші маманды – баылаушы-шыш, инженер-конструктор, трбиеші тб.

 

шінші абатта ебекті негігі ралдары арылы жоарыдаы мамандытар блінеді:

 

1. ол ебек мамандыы;

2. ол-машина ебек мамандыы;

3. автоматтандырылан жне автоматты жйедегі мамандытар.

4. ебекті ызметтік ралдарымен байланысты маманды;

 

Тртінші абатта ебек жадайыны белгілері бойынша топтастырылады:

 

1. біралыпты микроклиматты блмедегі жмыс – зертханашы, есепші тб.;

2. ашы ауаудаы жмыс – агроном, инспектор, тб.;

3. ерекше жадайдаы жмыс – шахтер, рт сндіруші тб.;

4. жоары жауапкершілікті ажет ететін жмыс – трбиеші, малім, дрігер.

 

Ксіби іс-рекет мотивтеріні рылымына мінездеме беру шін Б.Н.Додонов сыныстарын олдануа болады. Кез келген іс-рекетті тменде крсетілген факторлар жиынтыы — оны себептері бола алады. Олар мыналар:

 

1. іс-рекетті жру барысынан рахат алу, анааттану;

2. іс-рекеттен нім немесе орытынды алу (жасайтын нім, білім, тжірибе жинатау жне тб.);

3. іс-рекет шін марапатталу (жалаы, ызметіні жоарлауы, табыса жету жне тб.);

4. іс-рекеттен ауыту жне оны дрыс орындамау жадайында болатын шаралардан аула болуа мтылу, жауапа тартылуды болдырмау.

 

Ебекті психологиялы мазмны адамны кез келген мамандыты мегеруде ішкі жне сырты индивидуалды асиеттерін жне баыттылытарын мегеруі. Мамандыа деген мотивация. Ол сырты жне ішкі мотивация болып арастырылады. Сырты мотивация жмыскерді зінен тыс тратын мотивтерден: жалаы, ысыма тсіп кету орынышы, масатына жетуге мтылу жне тб. Сырты дрыс мотивациялара мыналар жатады: материалды жадай, ызметте жоарылау, жым жне жолдастары тарапынан олдау табу, бедел. Адамны з кшін салып жмыс істеуіне ажетті мотивтер. Сырты кері мотивацияа автор мыналарды жатызады: жаза олдану, аржылай аы тлеттіру, сына шырату жне тб.

 

Мамандыты мегеру шін е бірініші адамны сол мамандыа жарамдылыы ажет. Ал мамандыа жарамдылы дегеніміз адамны ебекті белгілі бір тріне жарамдылыын крсететін психологиялы, физиологиялы ерекшеліктеріні, оан тиісті білім, дады, икемділіктерді жиынтыы. Ксіби жарамдылыты ажыратуда оны алашы жмыса араласуында оны ебек нтижесі, бейімделуі диагностикалы тест дісімен адамдарды маманды тадауында андай мотивтерді болатындыы, оларды мн-мнісі зерттеледі. Мнда адам медициналы, психологиялы, физиологиялы кешенді тексеруден теді.

 

Жеке адам санасы мен аылы арылы дараланады. Оны дыбысты аны тілі, ебектену рекеті оамды жадайда, бір – бірімен арым – атынаста арастырылады. Іс — рекетті жеке тла дамуындаы ерекшеліктері рекетіні нтижесінен крінеді. Ебек – адамны дамып жетілуіндегі жне ажеттіліктерін теудегі негізгі рекет трлері.

 

Адамыны іс — рекетін тиімді йымдастыру оны з ісіне ызыу мен жауапкершілік сезімін оятады. Адам мір сру барысында з психикасын трлі жолмен жарыа шыарады. Мектеп жасына дейінгі бала з психологиясын ойын арылы крсетсе, мектеп оушысы оу рекетіні нтижесімен баалаланды. Ал ересек адам зіне тн ерекшеліктерін ебек процесіні сан алуан салаларында крсетеді.

 

Адам психикасыны дамуында маманды тадау орын алады. Соы жылдарда адамны психологиясын зерттеуде психологтар мен педагог мамандар, стаздар мен ата – аналарды жете зер салып кіл аударып отыран маызды мселені тланы дрыс маманды тадауы. Себебі оны болаша жемісті іс-рекеті.

 

Осындай мселені байыбын барлап оны тиімді жолын табу леуметтік мірде адамны жеке басыны алыпты дамуын амтамасыз ете алмай, оан зиянды сер етері даусыз. Бл мселені зектілігі азіргі кездегі адамдарды іс-рекетіні жымды ерекшелігіні артуымен байланысты, тжірибені талаптарымен байланысты жне адамдарды йымдастыруды, басаруды тиімділігіні зекті мселелерімен, оларды араларындаы арым-атынасты кшеюін реттеу, трбиелік жне психотерапиялы серлерді олдану мселеріне байланысты. Сондытан, жас мамандарды ксіби ызметке бейімделуіне жаымды ыпал жасау, олдау крсету, дамыту іс-шараларын йымдастыру арылы оны неге абілетті екенін анытаумен атар болашата жаымды жетістікке жетуге ммкіндік туызады.

 

Психологиялы ызмет орталытарыны мамандары ебек рекетіне араласан адамдармен жмыс жргізуде, психодиагностикалау мен коррекциялы іс-шараларды йымдастыруды негізгі масаты тмендегі жалпы тапсырмаларды шешеді:

 

– ебек рекетіне араласан адамдарды психикалы дамуыны диагностикасы мен мониторингі;

– тлалы жне интеллектуалды – даму коррекциясы;

– леуметтік жне психологиялы ерекшеліктері;

– тлааралы конфликтілерді алдын алу мен шешуге кмек;

– осымша білім беруге психологиялы олдау;

– Тлаларды дадарысты жадайларына кмек;

– ксіби кеес беру мен аарту.

 

Сонымен, адамдарды ебекке араласан жадайдаы біріккен іс-рекеттеріні тиімділігі, кбіне жеке тлалы жне топты ммкіндіктерді олайлы жзеге асуына байланысты болады. жымдаы олайлы іс-рекет тек оны нтижелеріні німділігіне ана сер етпейді, сонымен бірге адамды тла ретінде айта алыптастырады, оны жаа ммкіндіктеріне жол ашады.

ылыми танымны дегейіне байланысты – теоретикалы немесе эмпирикалы дістер ретінде аныталады. Кбінесе эмпирикалы діс олданылады.

гімелесу – адам туралы онымен арым-атынас жасау, оны масаты баытталан сратара жауаптарыны нтижесінде мліметтер (апараттар) алуды эмпирикалы дісі. Жргізуші оны масаты туралы зерттелінушіге айтпайды. Жауаптар (ммкіндігінше гімелесушілерді назарын аудармай) дыбыс таспасына жазу немесе тез жазып отыру, стенография арылы тіркеліп отырады. гімелесу – адамды зерттеуді дербес дісі, сонымен атар кмекші діс, мысалы, эксперимент пен терапияны алдын алушы діс бола алады.

Схбат – гімелесуді ерекше трі ретінде, ол туралы хабарлар, схбат алынып отыран адам туралы апарат алу шін ана емес баса да адамдар, оиалар, т.б. туралы мліметтер алу шін олданылады. гімелесу, схбат барысында сараптамалы баа берілуі ммкін.

Сауалнама– арнайы дайындалан жауаптар жне зерттеуді негізгі міндетіне сйкес сратар негізінде апарат алуды эмпирикалы леуметтік-психологиялы дісі. Сауалнаманы дайындау – ксібилік пен жауапкершілікті талап ететін іс. Сауалнама растыруда: 1) сратардымазмны, 2) оларды трі-ашы немесе жасырын, соысына «и» немесе «жо» деп жауап беру ажет, 3) оларды тжырымдалуы (анытылыы,жауаптара кмек берілмейді, т.б.), 4) сратарды саны мен реті ескеріледі.

Сауалнама ауызша, жазбаша, жеке, топты бола алады, алайда кезкелген жадайда ол екі талапа жауап беруі тиіс: іріктеуді крнекілігі мен біркелкілігі. Сауалнама материалдары сапалы жне санды деуден теді.

Эксперимент – ылыми зерттеуде кеінен таралан эмпирикалы діс. Экспериментті зертханалы трін (арнайы жадайларда, аппаратура пайдалану, т.б.) жне серін зерттеу шін арнайы йымдастырылан, оытуды, мірді, ебекті кдімгі жадайларында жргізілетін табии эксперимент трлерін ажыратады.

А.В. Петровский атап ткендей, зерттеу дісі ретіндегі экспериментте сыналушы оны масаты жнінде білмейді. Эксперимент жргізуші зерттеуді масатын анытап, болжам сынып ана оймай, зерттеуді жргізу жадайы мен зерттеу трін де згерте алады. Экспериментті нтижесі арнайы хаттамаларда ата жне длме-дл тіркеліп отырылады, онда сыналушыны аты-жні, ол туралы ажетті мліметтер, кні, уаыты, масаты белгіленеді. Экспериментті деректері санды деуден теді (факторлы, корреляциялы талдау, т.б.), сапалы тсінік беруден теді.

Эксперимент жеке, топты, ыса мерзімді жне за мерзімді бола алады.жаттар талдау. Зерттелетін ндіріс технология кітаптарымен танысу, басылымдардаы маалаларды зерттеу, нсаулар, лауазымды бйрытарды, т.б. жазбаша жаттарды арастыру ебек рекетіні жалпы ерекшеліктерін анытап, мынадай шараларды олдануа ммкіндік береді:

– негізгі ксіптік міндеттерді, ебек операциялары мен режимдер

сипаттамаларын белгілеу;

– мамандармен гімелесу мен оларды баылау жоспарларын

дайындау;

– жмыс орнын йымдастыру;

– крделі оиалар, ттенше жадайлар, ндірістік аау, ксіптік

заымдану оиаларды статистикалы талдау;

– рбір жмысшыа жеке дара кзарас салысынан атынасу.

Срау дісі. Зерттеу масатына, срауа атысатын адамдар санына, техника мен уаыт ммкіншіліктеріне байланысты срау гіме немесе анкета арылы теді. гіме артышылыы – ол еркін трде тіп, тсініксіз жерлерді анытауа болады. Срауа ртрлі мамандар атысады. Оны иын жері – адам табысты жмыс атарса да, ол з рекетін аны, толы трде сипаттала алмауы ммкін. Сондытан толы апарат жинау шін срау алдында тиянаты дайындалу ажет.

Баылау дісі. Баылау арылы жмысшыларды ебек згешеліктерін, ртрлі операциялар орындау барысын, рекетті жеке дара стилін, адам психикасыны сырты кріністерін, ртрлі тла ерекшеліктерін анытауа болады. Оны сыртында ебек процесіндегі арым-атынастар, техникамен айналысу абілеті байалынады. Ксіп рекетін психологиялы талдау барысында оны ндірістік-техникалы рылымы айындалады: ксіпті адам рекеті мен жріс-трысына оятын талаптары аныталады.

Баылау салыстырмалы трде теді:

– жмыс тиімділігі жоары жне тмен жмысшылар салыстырылады;

– жоары тжірибелі жне жаадан келген адамдар;

– жоары сапалы нім жне німді аау шыаратын жмысшылар;

– нім сапасы;

– операциялар, тсілдер мен амалдар салыстырылады.

Баылау детте хронометражбен бірге олданып, ртрлі іс-имылдар орындау уаыты тіркелінеді. Оны сыртында «фотография рабочего дня» деп аталатын діс пайдаланады: ебек рекетіні реті, ртрлі жмыса, дем алуа кететін уаыт тіркелініп, бкіл жмыс кні бойыпайдалы жне пайдасыз жмсалатын уаыт аныталады.

зін-зі баылау. Ол екі трде туі ммкін:

1. Маманны зі-зіне есеп беруі. Бл жадайда мамана «дыбыстап ойлау», яни рбір операцияны, ралдармен жасайтын рекетін, рбір сигнал абылдау процесін айтып отыру тапсырмасы беріледі. Баылаушы адама оушы ретінде рбір іс-имылды тсіндіру керек болады. Алашыда зі-зіне есеп беру кезінде баыланатын объекттер саны аз болып, одан кейін кбейе бастайды. Жаа жадайа йренуімен байланысты белгілі иыншылытардан ткеннен кейін мамандар з рекетін еркін, толы трде айтып бере алатынын практикада крсетеді. Кейбір кездерде рекет вербализациясы адамны тсінбеген міндеттерін санаа енгізп, оны

ынуа себепші болып, нтижесінде ебек тиімділігі ктеріледі.

Маманны зі оушы ретінде ксіпті жйелі трде йреніп, ебек дадыларын игеріп, ебек субъектісі ретінде ркендейді. Бл діс ебек рекетіне бейімделу процесіні ерекшеліктері мен иыншылытарын анытауа жрдем береді. Оны ебектік діс деп атап, арапайым, йренуі жеіл, кп уаытты талап етпейтін ксіптерге атысты пайдаланады.

Крделі рекетті зерттеген кезде блек ебек операциялары, сатылары аныталып, ебектік сынатар ткізіледі.

Ебектік діс кемшіліктеріне арамай (психолог баылауларын жмыс кні аяталаннан кейін, шаршау кйінде тіркеген кп нрсені есінен шыарып алуы ммкін болады), осы діспен жиналан апарат маызды, сенімді болып табылады, йткені психолог жмысшыда белгілі психикалы актілер болатынын жобалап оймай, оларды бар екенін аны біледі, йткені оларды психолог з басынан кешеді, олар оны тжірибесінде бар болады.

Эксперимент дісі. Профессиография барысында ткізілетін эксперимент дайын психограмманы тексеру шін олданылады. Бл масатпен ртрлі ксіптік дайындыы бар мамандарды бірнеше топа бледі.

Арнайы дістемелер, ралдар, сауалнамалар арылы рбір топ мшелеріні баыттану психограммасында ксіпке маызды болып крсетілген асиеттері зерттелінеді. Эксперимент нтижелері жмыс табыстылыымен салыстырылады. Мысалы, жасы жмысшыларды кбі белгілі бір асиетті зерттегенде жоары крсеткіштерге жетіп, ал нашар, табыстылыы тмен жмысшылар асиеттері тмен дегейде болса, осы зерттелінген асиет ксіп шін маызды болып табылады. ндірістік эксперимент рашанда сыналушыны табии жадайында, яни жмыс

орнында жасалынады.

ндірістік экспериментте баылауа кнбейтін, кездейсо факторлер кп болады. Оны сыртында, сынау ндірістік процеске кедергі болмай, ыса мезгілде туі керек.

Тлалы дістер. Бл дістер ебек субъектісіні жай баылау арылы аныталмайтын тлалы ерекшеліктерді зерттеуге баытталан. Ксіптік табыстылы негізінде жататын ртрлі асиеттер мен тла атынастарыны кптеген кріністері болады. Оларды адамны зі (кптеген сранамалар мен тестілерде) немесе баса адамдар (туелсіз сипаттама дісі) баалайды.

Осы баалар бойынша экспериментатор ызметкер тласыны асиеттері туралы орытынды жасайды. Дегенмен, бл асиеттер мірлік жадайа орай згеруі ммкін.

Ебек процесін алгоритмдік сипаттау дісі. Бл діс жиналан апаратты реттеу амалдарына жатады. Алгоритм дегеніміз – белгілі міндетті, тапсырманы орындауа келетін, жазбаша трде немесе графикті, символдар арылы белгіленетін іс-рекет реті. діс іс-имыл барысын ышам трде крсетіп, оларды араатынасын анытауа ммкіндік береді. Толытыы, натылыы, жйелілігі арасында алгоритм жмысшылар операциясын баылап, ебекті андай стінде ттенше, ерекше оиалар жиі пайда болатынын, андай операциялар автоматтандыруды талап ететінін, т.б. былыстар айындалады.

Алгоритмдерді озат тжірибені арастыру мен таратуда, жмысшылар дайындауда, ебек нормаларын белгілегенде пайдаланан жн болады.

рылымды діс. А.И. Губинский сынан рылымды діс ебек рекетін негізгі жне осымша операциялардан тратын рылым ретінде арастырып, операцияларды уаыт пен сенімділік сипаттамалары зерттелінеді. Осы дісті негізгі принциптеріні бірі – иерархия аидасы. Адам рекеті бірнеше дегейде арастырылады:

– оперативтік дегейде – орындалатын міндеттер араатынасыны рылымы ретінде;

– бір тапсырманы орындау дегейінде – алгоритмдер араатынасыны рылымы ретінде;

– алгоритм дегейінде – операциялар араатынасыны рылымы

ретінде;

– операциялы дегейде – оны компоненттері арастырылады.

Структуралы дісті пайдалану кезінде біратар иыншылытар туады. Мысалы, рылымны сырты себептермен байланыстылыы, ойлау рекетін анытауа болмайды.

Жйелі талдау. Ксіптік рекетті жйелі талдауыны е лайыты дісін В.Д. Шадриков жасаан. Ол жйелі баыт методологиясына сйеніп, рекетті бірнеше дегейде зерттеген жн болады деген.