Орта мектепте биологияны оытуды рылымды негіздері

Баяндама

Таырыбы:«Орта мектепте биологияны оытуды рылымды негіздері»

 

 

Орындаан: Алмасбескова А.

Тексерген: Кшкімбаев .С.

 

Алматы, 2016 ж.

Орта мектепте биологияны оытуды рылымды негіздері

Мектептік оытуды рлымы, соны ішінде биологияны оыту сол тарихи кезені даму дегейіне сйкес келуін арастырады. Осылай ХІХ асырда мектептік жаратылыстану ылымы морфологиялы сипаттамамен жне сімдіктер мен жануарларды систематикасы бойынша ерекшеленген, дегенімен осы жз жылдыты соында А.Я.Герд Ч.Дарвиндік организмдерді тарихи дамуын оытуды серінен, мектеп бадарламасына сімдік жне жануар леміні эволюциясын ендіруді арастыран.

Оу материалын іріктеу – биологияны оыту дістемесіні негізгі міндерттеріні бірі, ол оытушылар мен алымдарды активті трде атысуымен шешіледі, яни педагогтар жне биологтар.

Биология ылым ретінде азіргі тада тірі табиат жайлы ілімні унитарлы аймаы бола алмайды, ол иын, тарамдалан жне кп абатты трлі айматарды комплексін райды, тірі табиат жайлы жекеменшік статуса ие болады. Олар фундаментальді жне осымша, теориялы жне практикалы бола отырып, оршаан ортаны материалды міріні кп ырына серін тигізеді. Олар ботаника, зоология, генетика, экология, физиология, эволюцияны оыту, цитология, систематика, биогеоценология, анатомия, морфология, биогеография, гигиена, медицина, сімдіктану, жануартану, биотехлогия, биоэтика, биоэстетика жне т.б.

Биологияны дифференциация процессі жаа ілімдерді жинаталуымен, баса ылымдармен тйісу нтижесінде пайда болан салалармен, биологияны ылыми тарамдарында пайда болан жаа баыттара байланысты, олар молекулярлы биологияны, генетиканы, экология ойларыны дамуы, сондай-а математика жне кибернетика дістерін олдана отырып, интеграция процесстерімен атар жреді. Осыан байланысты биология жайлы ым кп ырлы. Биологиялы ылымны дамуымен олар одан рі дами тседі, олар туралы ымдар айта арастырылады, бір алыпа келтіріледі, тередей тседі. Мысалы, Ч.Дарвинні популяцияны эволюция процесіндегі бірлігі ретінде рлін орната отырып, эволюциялы оытуда айтарлытай згерістер байалан. Сондай-а С.С.Четвериковты популяцияны генетикалы ртекті болуы жне оларда болатын бір немесе бірнеше рецессивті мутациясы генетикалы негізіне трді политикалы бірлік ретінде ым алыптастырды. Нтижесінде тр тіршілік формасы ретінде, бір немесе бірнеше популяциядан тратын, генетикалы састыы бар, трді тратылыын амтамасыз ететін, оны дивергенциясы мен эволюциясын арастыра бастады. Эволюциялы жне генетикалы, сондай-а цитология жне молекулярлы биология оыту негіздерінде синтетикалы теориялы биология алыптасан, ол тіршілікті дамуыны негізгі задылытарын жне тіршілікті пайда болуы жне тіршілікті кптрлілігі, эволюцияны озаушы кштері, микро- жне макроэволюция, тртзілу, биологиялы прогресс жне регресс, антропогенез, жердегі мутация жне тіршілік ету орталыыны дамуыны организмдерді рлі жайлы тсіндіреді.

Эволюциялы оыту ары арай дамуын жаластырып келеді. Молекулярлы биология ілімдерімен арулана отырып, алымдар эволюциялы генотиптерді зерттеуде. Клеткаларды биохимиялы рамы негізінде организмдер мен трлерді филогенетикалы байланысы орнайды; цитологиямен оса симбиогенез мселелері де активті трде зерттеліп жатыр (мысалы, эукариот клеткаларыны крделі рылымдарыны шыу тегі, прокариоттарды рлі, клетка эволюциясында вирустарды рлі); биогеоценологиямен бірге трлерді коэволюциясы, тірі формаларды тірі табиат организацияларыны трлі дегейлеріні байланысуы ашылып жатыр.

Эволюциялы оытуды интеграцияланушы жне синтетикалы ызметі тірі табиатты жне озалысыны дамуыны крделі процессіне септігін тигізеді. Биологияны зіндік баса айматарын жне оларды жеткен жетістіктерін біріктіре отырып, эволюциялы оыту биологияны дамуына лкен лесін осады, адамны жалпы культураларыны дамуына септігін тигізеді. ылым жне культурадаы биологиялы эволюция теориясындаы мні лкен, лемні пайда болуы жайлы ылыми картинаны алыптасуына негіз болады. Сол себепті органикалы дниені эволюциясы жайлы жаа білім, оны задылытары жалпы биологиялы оытуда крінуі ажет.

ылым жне культура шін нуклеин ышылдарыны ашылуыны маызы те зор, соны ішінде организмдер шін генетикалы апарат болып отыр. Бл тымуалаушылы,згергіштік, ген рылымыны негізгі механизмдеріні ашылуына септігін тигізді. Практикада жасанды жолмен гендерді синтездей алды, оларды бір организмнен екінші бір организмге трансплантациялауа ммкіншілік берді, ол жаа осымша ылымны дамуына алып келді – гендік инженерия, оны негізгі ызметтері адам организміні тіршілігіне ажетті жасанды жолмен витаминдер, гормондар жне кптеген баса да заттарды синтездеу.

Биологияны е жаа тарамдарыны бірі, ХХ асырда толытай алыптасан жне жоары жетістіктерге жеткен – генетика болып отыр: жалпы маызы алыптасан – гендерді теориясы, белгілерді тым уалауыны хромосомды теориясы, генні тымуалаушылы бірлігі ретінде, генотип жне фенотип жайлы ымы; хромосомаларда гендерді орналасуы; организмні жынысын анытаудаы, кптеген тым уалаушылы ауруларыны себептерін анытаудаы ашы механизмдер. Генні плейотропты сері алыптасан (яни, рбір генні трлі гендерге сер етуі, теоретикалы - барлыына) жне рбір белгі бір ана генні серінен ана аныталмайды, барлы генотип бірттас ретінде болады, сондай-а оны «генотиптік орталыы».

С.С.Четвериков, Н.П.Дубинин жне баса да алымдарды ебектерімен генетиканы жаа аймаы тзілген – популяциялы генетика, оны орталыында жеке особьтарды жеке генотиптері емес, популяцияны жалпы рамына кіруші генотиптерді жиынтыы, яни генофонд болып отыр. Популяциялы генетикадаы ашылулар, популяцияларды тымуалаушылы негіздері зады бірлесіп алыптасан генетикалы жйені райды, ол мысалы жыныстады санды атынасын, кптеген жануарлар мен сімдіктердегі мезгілдік формаларыны кптрлілігін анытайды. Популяциялы генетика эволюциялы ілімге кп септігін тигізді; ол дивергенцияа, биологиялы кптрлілікті пайда болуына, микроэволюцияа байланысты алыптасан сратарды тсіндіре алды, филогениялы мір жне здіксіздігі жайлы дрыс пікірді алыптастырды.

Генетика тымуалаушылыты механизмдері мен организмдерді згергіштіктері жайлы задылытарын зерттей отырып, тірі азаларды іске осылу процессіне белгілерді берілуіні, здіксіздігіні, туысты формаларды згергіштіктеріні механизмдерін ынуа серін тигізді. А.С.Мамзин бл жайлы былай жазан екен: «Миллиардтаан жылдар бойы планетада тіршілікті саталуы оны ш негізгі асиеттерімен байланысты болады: біріншіден, барлы тірі азаларды тымаулаушылыы; екіншіден, зіндік белгілі бір асиеттеріні саталып алуы, келесі организмге толытай сондай бірдей болып алыптасуы емес (тымуалаушылыты згергіштік); шішіден, биосфераны тарихи дамуы процессіне байланысты, яни эволюция процессі».

Цитологияны, молекулалы биологияны, клетка физиологиясыны заманауи жеткен жетістіктері фотосинтез процессіні, ауыздарды, майларды, витаминдерді жне органикалы жоары молекуллы осылыстарды негізгі мнін аша алады, сондай-а энергетикалы алмасуды механизмін ашады, трлі мембраналарды рылымдарын жне ызметтерін алыптастырады, органоидтарды ультрарылымы, оларды эукариот жне прокариотты тіршілігіндегі сері.

Молекулалы биологиядаы, биохимиядаы, цитология биозификасындаы жне баса айматардаы жеткен жетістіктер алымдара органикалы лемні жйесін айта арастыруа септігін тигізеді. Осылай жоары таксономиялы бірлік «тапшалы емес», «империя» болып отыр, ол екі баытты да амтиды – клеткалы жне клеткалы емес тіршілік формалары; клеткалыты ішінде клемі жне сері бойынша лкен «патшалы сті» - прокариоттар жне эукариоттар, ал оларды райсысында – ерекше «патшалы». Бактерияларды органикалы ілеміні жаа жйесіне сйкес, синтезделген балдрлар жне саыраулатар зімдік патшалыынан алынып тасталынды. Олар жеке организмдер тобын райды. Бл саыраулатар патшалыы (эукариоттар); цианобактериялармен бірге бактериялар патшалыы жне архебактериялар патшалыы – прокариоттар. Органикалы жйеде вирустарды орны аныталды, оларды белгілі бір клеткалы емес тіршілік формаларына жатызан. ХХ асырды 60 жылдарыны зінде 200 трлі вирустар аныталынып сипатталан, ал ХХІ асырда 1000 вирус трлері зерттелген болатын. Сондай-а трлі вирустарды ультрарылымдарын, асиеттерін , табиатта жне адам организміндегі мндерін анытаан. Кейбір вирус трлерін гендік инженерияда олдану дістері пайда болан (тасымалдаушы механизм рлі ретінде, апаратты бір клеткадан, екінші бір клеткаа, мысалы, прокариот клеткасынан сімдіктерді эукариот клеткасына жне т.б.).

Систематикадаы жеткен жетістіктер наты филогенетикалы тіршілік сызбансасыен алыптастырып ана оймай, экология, морфология, физология, эмбриология, генетика, зоология, этиология, биогеографиямен біріге отырып, жаа проблеманы айындады, яни, кптеген трлерді антропологиялы фактор серінен Жер бетінен тез арада жойылып кетуіне кугер бола алады. Осыан байланысты ХХІ асырда халыаралы сер ету программалары алыптасан, соны ішінде биологиялы кптрлілікті сатап алу концепциясы.

ХХ асырды ортасында ылымны жеткен лкен жетістіктері бойынша – тірі табиата байланысты кзарасты алыптасуы болып отыр. Нтижесінде, тіршілікті рылымды бірлігі ретінде биожйе туралы ым алыптасты, сондай-а оларды арасындаы байланыс. Органикалы дниеде рбір биожйе дегейіні спецификалы рлі айандалан. Мысалы, трлерді коэволюциясында экожйелерді рлі алыптасан, табиат жне оршаан орта дамуында тірі жне лі табиатты байланысы.

Биологиялы ылымны жеткен жетістіктері тірі азалар шін жаа баытты алыптастырды. Оны культура жйесінде ажетті деп арастыра бастаан, сондай-а жеке тланы лемні ылыми картинасында экологиялы культураларын тзуде жне алыптастыруда арастыра бастаан.

Биологияны практикалы сраныса сай активті атысуы, тек ауыл шаруашылыты жне медицинаны ажеттіліктерінен туындайтын ана емес, денсаулыты ныайту масатында немесе адам мірін зартуда білімдерді олдану, биологиялы ресурстарды олдану, ылымны ала ілгерілеуіне септігін тигізіп отыран. Биология оамны кптеген жатарыа септігін тигізген, осыан байланысты жаа сіп келе жатан рпатарды биологиялы дайынды дегейлеріне басты мн ойыла бастаан.

Биологиялы ылымнан жиналан білім мен тжірибе жоары, кп мнді жне немі кеейіп отырады. Дегенімен мектептік оытуда тек оушы білу керек деген, мірінде олдана алатын материалдар алынады. Мектепте оыту масатында алынатын ылыми материалдарды алуды негізгі принципі – заманауи оытуды барлы элементтеріні негізге масаттарына жне принциптеріне сай келуі ажет.