Пайдаланылан дебиет
Жоспар
Кіріспе................................................................................... 2
1.1. Жамбыл облысыны топыра климат жадайы.......3
1.2.Тары даылыны сіру технологиясы........................3
Негізі.....................................................................................5
2.1 Тары даылында кездесетін зиянкестер......................5
2.2 Зиянкестермен куресу шаралары.................................8
орытынды...........................................................................9
Пайдаланылан дебиеттер.................................................10
Кіріспе
Тары - те ертеден сіріліп келе жатан даылдарды бірі. Алашы алыптасу орталыы мен шыан тегі Шыыс Азияны таулы аудандары болып табылады. Жер шарында жыл сайын 25,0 млн. га жерге сіреді. азастанда негізгі тары сірілетін облыстара Атбе, Павлодар, останай, Шыыс азастан т.б. жатады. Орта есеппен 10 жылда (1996-2006ж.ж.) жыл сайын елімізде 98,6 мы га жерге тары сірілді, оны 48,4 мы га Павлодар, 22,6 мы га Батыс азастан, 12,5 мы га Атбе облысында болды. Келешекте Республикамызда тары егістігіні аумаы суге тиіс, брындары оны 800 мы га дейін егістікте сіргенбіз. Тары – те маызды жармалы даыл. Аталан тары жасы піскіштігімен жне оректілігімен сипатталады. Оны рамында 12-13% ауыз, 81% крахмал, 3,5-4% май т.б. бар. Тарыны белок кешенінде глиадин, глютенин, глобулин, альбуминдер басым болып келеді. Крахмал амилаза мен амилопектиннен ралады. Айырбаса жатпайтын амин ышылдары- лизин, метионин, триптофан - айтарлытай кп млшерде кездеседі. Оны рамындаы ферменттерді (мальтоза, амилаза, липаза т.б.) белсенділігі те жоары , клінде K, Na, Mg, P мен бірге Cu, B, I микроэлементтері де жеткілікті, жармасында тиамин друмені 1,8-1,9 мг бір грамм днге, онда B1, B2 баса асты даылдарына араанда екі есе кп. Тары астыынан, жармадан баса, н дайындалады, оны таза кйінде жне бидай, ара бидай ндарымен араластырып таама пайдаланады. Тарыны мал азыты ндылыы да жоары. Тары астыы мен мекені де стар шін тедесі жо азы. Олармен старды азытандыранда жмырта німі мен оны абыыны беріктігі жасарады. Астыа сіргенде тарыны сабаны мен мекеніні німі астыынан 1,5-2,0 есе арты болады. 1 кг тары сабанында 0,41 кг азы німі мен 24 г. протеин, басаша айтанда аталан крсеткіштер, бидайа араанда екі есе, слы сабанына араанда 1/3 есе арты.
Тары тымыны себу млшері аз боландытан оны кейде жасыл балауса мен пішен сіруге пайдаланады, ол сапасы жаынан слы, шй жгері жне итона пшенінен асып тседі.
Тары жасы саты даылы болып табылады. Кешірек себілетіндіктен, рашылыа тзімділігінен жне салыстырмалы ыса вегетативтік кезеі опат болан кздіктер мен жазды даылдардан кейін орналастырып жасыл балауса ана емес, жекелеген жадайларда асты німін жинауа да ммкіндік береді.Тары біратар даылдара жасы алы даыл.зіні биологиялы ммкіндіктеріне байланысты тары жоары німді даыл жне дрыс сіру технологиясын олдананда те жоары нім бере алады. останай, Павлодар т.б. облыстарды озат шаруашылытары кезінде лкен егістік алаптардан олайлы жылдары р гектардан 17,1 -22,5 ц. Жне одан да жоары асты німін жинаан. азастан тары німі бойынша дниежзілік рекорд елі болып табылады. Ондай нім лы Отан соысы жылдары Социалистік Ебек Ері Ш.Берсиевпен сірілді. 1943 ж. Атбе облысыны рманов атындаы жымшарында суармалы жадайда 4 га. егістікті р гектарынан 201 ц. тары астыы жиналды. Бл дегенііз тары даылыны леуетті ммкіндігі зор екендігін крсетеді. кінішке орай соы жылдары елімізде тары сіруді ыр- сырына аз мн беруді кесірінен асты німі тмен дегейде – орта есеппен 4,0-6,5 ц/га шамасында ана.
1.1. Жамбыл облысыны топыра климат жадайы
Жамбыл облысы - азастан Республикасыны отстігінде орналасан. Алматы, Отстік азастан, араанды облыстарымен жне ырызстанны Талас пен Шу облыстарымен кршілес болып табылады. Облысты аты аза жне кеес аыны Жамбыл Жабайлыны рметіне ойылан. Жамбыл облысыны территориясы Бетпадаладан Тянь-Шаньа, Шудан аратауа дейін созылып жатыр. Жер аумаы — 144,2 мы км².Облыс орталыы, рі е лкен аласы — Тараз.
Климаты-Облысты зіне тн климат ерекшелегі - уаншылыы мен континенттілігі. Жануарлар мен сімдіктер дниесіні табии крінісі клемді жне ртрлі. Облыста есімдіктерді 3 мыа жуы трі бар.Бл жерде ызыл кітапка енгізімен 50 ден аса аашты-бталы сімдіктерді .Облысты айтарлытай аумаын Бетпадала жне Мойынм алады, тек отстік-батыс, отстік жне отстік-шыыс шеті таулармен шектелген (аратау, ырыз жне Шу-Іле Алатау таулары). Рельефті бл ерекшелігі облыс климатына ртрлілік ендіреді. Табии ландшафтарды флорасы мен фаунасы ке жне ртрлі. Облыста сімдіктерді 3 мынан астам трі бар. А аулайтын ірді жалпы алаы 13,9 мы га райды, онда жануарларды 40-тан астам трі мекендейді. 27,8 мы га алады райтын балы шаруашылы оры 74 су айдынынан трады, оны ішінде 73 су айдыны балы шаруашылыына жарамды. Ірі бгендерден Тасткел жне Теріс-Ащыбла бар. Балы аулау ксібінде толстолобик, амара, карп, сазан, кк серке, тыран балы, краль, торта балытарын аулау ке таралан.
1.2.Тары даылыны сіру технологиясы
Тарыны ты жне тыайан жерлерге немесе кпжылды шптер ыртысына орналастыран дрыс. Бл жерлер жоары нарлыымен жне арамшптерден тазалыымен ерекшеленеді. Олардан кейін тары барынша жоары асты німін алыптастырады, сондытан оны жер ыртысы сімдігі деп те атайды. Тарыа отамалы жне днді брша даылдары да жасы алы даыл, сріден кейінгі екінші даыл боланда да туір нім береді. Вегетация кезеіні ысалыынан тары егістігін жинааннан кейін кзде ерте сдігер дайындауа ммкіндік болады, ал мны зі азастанны Солтстік ірінде тары жазды атты бидайа жап-жасы алы даыл бола алады.
Тары шін топыра деу жйесі танаптарды арамшптерден тазартуды, егін кгіні жаппай пайда болуын жне оны тамыр жйесіні жасы дамуын амтамасыз етуге баытталады. Оан ерте жне сапалы дайындалан сдігер блінеді. Ерте кктемгі себу алдындаы топыра деу ылал жабудан басталады. Себу алдында арамшптерден таза жне тыыз топтарда себу алдында бір-а рет культивация жргізіледі, ал арамшптермен ластананда танапты жасы тазарту масатында оны екі мрте культивациялайды. Маызды агрошараларды бірі – тарыны себу алдында топыра бдырлы катоктармен тыыздалады. Соны нтижесінде тары тымы топыраа біркелкі тередікте сііріледі. Топырапен жасы абысатындытан тымны бртуі жне кктеуі, кейіннен сімдіктерді біркелкі дамуы амтамасыз етіледі. Топыраты тыыздауды нтижесінде асты німі 2,0-3,5 ц/га артады.Тарыны рашылыа тзімділігіне арамай ыста ар тотатуды маызы зор. Елімізді отстік –шыысында орта есеппен 20 жылда ар тотатудан тарыдан алынан осымша асты німі 3,8 тан 5,6 ц/га жетті, ал Батыс азастанны Орал облысты тжірибе стансасында орта есеппен 5 жылда ар тотатылмаан танаптан 7,4 ц/га, ал ар тотатылан танаптан 13,6 ц/га асты жиналды. ар тотату Солтстік азастанны барлы тары сіретін аудандары шін міндетті агротехникалы шара болып есептеледі.
Тыайтыш олдану. Тарыны тамыр жйесіні сііру абілеті жоары емес, сондытан оан жеткілікті млшерде сіімді оректік заттар бкіл вегетация кезеінде боланы абзал. Оны 25 ц/га астыы мен 50 ц/га сабаны топыратан 35 кг фосфор, 75-80 кг азот жне 87-90 кг/га калий шыындайды. Ол минералды, органикалы жне бактериялы тыайтыштарды жасы ажетсінеді. Оларды дрыс олдананда тарыны осымша асты німі баса днді даылдара араанда жоары. ылыми зерттеу мекемелеріні деректері бойынша тарыа енгізілген тыайтыштан осымша асты німі: кнен – 6,0 ц/га, азотты – фосфор тыайтыштарынан – 0,5-5,5 ц/га, себумен атара енгізілген тйіршіктелген суперфосфаттан – 1,5-5,4 ц/га, ал тымды фосфорбактеринмен деуден – 2,0-3,0 ц/га болды. Тарыа енгізілген тыайтыш асты німін арттырумен атар оны сапасын жасартады, сімдіктерді даму рдісін тездетеді, оршаан ортаны олайсыз жадайларына тзімділігін арттырады жне аурулара жасы ттеп береді.
Негізі
2.1 Тары даылында кездесетін зиянкестер
Зиянды насекомдарды кптеген турлері оймадаы астыты жне баса да ауыл шаруашылы даылдарыы німдерін заымдауа жне баска да ауыл шаруашылы даылдарыны нимдерин заымдауга бейімделген. Бл зиянкестер асты дндерімен жне олардан жасалан азы-тліктермен оректеніп, олардан салмаын кемітеді, экскременттерімен ластайды жне тымды материалды нгіштік асиетін тмендетеді.
амба бізтмсыы - Sitophilus granarius L (1-сурет). атты анаттылар немсе оыздар отрядыны бізтмсытлар (Curculionidae) тымдасына жатады. ойма зиянкестеріні ішінде кеі таралан трлеріні бірі. Тек жабы орындарда ана осіп-не алады. азастанны отстік жне отстік-шыыс облыстарында кп болады. Ал солтстік облыстарда диірмен, наубайхана, сыра заводы сияты жылы жайларда кбірек зиян келтіреді. оызды денесі сопатау, зындыы 3.5мм, тсі ара-оыр немесе ара, аятары жне мртшалары ызыл-оыр. стігі анаттары бір тсті, дасыз, арты анаттары жетілмеген. оыз ша алайды.Жмыртасы сопаша, тсі сарылт болады.оыздар жне оларды личинкалары бидай, ара бидай, арпа, слы, кріш, тары, брша тымдастармен асты тымдас тымдарды р трлі жармалар мен нды жне ннан жасалан таамдарды заымдайды. Олар сіресе саталан дндерді кбірек натады. Бтін дндерді кбінесе ара жаынан бастап гіп жеп, ры блігін заымдайды.
Бізтмсытар рашанда еден астындаы тгіліп тскен дндерде кп болады. Оларды личинкалары заымдаан асты дндерді себуге млде жарамайды. Оларды таматы асиеті де едуір заымдайды.
1-сурет. амба бізтмсыы(Sitophilus granarius L)
ры оыз- Prinus fur L (2-сурет) . атты анаттылар отрядыны улы оыздар (Ptiridae) тымдасына жатады. ойма зиянкестеріні ішіндегі е ке тараландарыны бірі. оызды зындыы 2.7мм – 4.3мм болады. Сырты пішіні жаынан рмекшігі сас. лкендігі, тсі жне пішіні жаына арап, еркегі мен рашысы бір-бірінен оай ажыратуа болады. рашы оызды тсі ара оржне стігі анаттарыны трт ашыл да болады, рсаыны пішіні сопаша шартрізді. Ересек оызды тсі ашыл-оыр, стігі анаттарында рашы оызда кездесетін датар болмайды, рсаы зынша, цилиндр пішіні. рашылар ша алады, еркектері шпайды.
Бл зиянкес ересек насеком, жмырта жне личинка кйінде ыстайды. ыстап шыан оызды белсенді рекеті ерте кктемде басталады. Оларды ніп-суі шін ауаны жне німні ылалдылыы 70роцент жне температура 23С шамасында тез аяталады. оыздар жмырталарын оймадаы німдерді стіне шашыратып орналастырады. р рашы оыз 160жмыртаа дейін салады. Жылына жмыртаа дейін салады. Жылына рпаа дейін беріп сіп-ніп. ры оыз кп оректі зиянкес. Асты дндерін, олардан жасалан німдерді, кептірілген жемістеерді, мата тымын, р трлі таматы концентраттард, етті, одан жасалан німдерді , таы басаларды заымдайды. оыздар жне личинкалар асты йінділеріні тек стіг абатыда ана тіршілік етеді. оыдар суыа те тзімді , 0 С температурада оларды 210 кнге дейін мір сре алатындыы байалан.
2-сурет. ры оыз(Prinus fur L)
Тары мыты- Stenodiplosis panici Rodd (3-сурет). ос анаттылар отрядыны (Cecidomyiidae) галлица тымдасына жатады. Денесіні зындыы 1-3 мм. Ккірек жне рса блімдеріні стігі жатары оырай, мртшалары зын жне ызыл тсті, рашыларын зын жмырта салыш ынабы болады. Личинкаларыны тсі ызыл, денесіні екі жаы бірдей сйірленген. уыршаыны да тсі ызыл, зындыы 2 м шамасындай.Тары мытыны ареалы тары жне арам шп-крмекті таралуымен тыыз байланысты. азастанда батыс жне отстік обыстарда, сонымен атар Семей облысыны отстік аудандарында егінге зиян келтіреді. азастаннан баса Украина далаларында. ара теіз жаалауларындаы зонада, Кубанда жне Орта Азияда таралан. азастан жадайында тары мыты жылына 4, ал кз айлары жылы жне ра болан жылдары 5 генерация беріп дамиды. Отстік толыымен 5 генерация береді. Ол личинка фазасында егін далаларындаы тгілген немесе жиналмай алан тары дндеріні ішінде, топан жне сабан арасында , сонымен атар крмек дндерініішінде ытайды. уыршатану процесі де сонда теді. Ересек мытыларды маусым айынан батап, ыркйек айына дейін кездестіруге болады. Олар оректенбейді, 2-4 кн ана мір среді.Тек ертегі жне кешкі сааттарда ана шады да, кндіз тарыны шаша глдеріні арасын паналап жатады. Жмырталарын ашылмаан тары глдеріні масаша ауыздарыны астына орналастырады. Кейде олар шаша гге жне ттікшесінен толы шыа оймаан жапыраа да жмыталайды.
Бірінші генеацияны ересек мылары детте тарыны масатану кезеінен брыныра шыады. Сондытан оларды кпшілігі жмырталарын ертерек масатанатын крмекті шаша басына салады. Зиянкесті екінші жне шінші генеацияларыны рпатары егісінде оректеніп дамиы. Ал трінші генерацияны рпатары німді жинау кезінде немесе одан кейін шыады. Сондытаноларды личинкалары негізінен крмекте оректеніп жетіледі. мытыны бір генерациясыны дамуы шін 12-15 кн керек.
3-сурет. Тары мыты (Stenodiplosis panici Rodd)
Зиянкесіні личинкалары тым тйініне жне гл лпегі мен оны сабаында оректенеді. Нтижеснде глді аталы жне аналы мшелері дамымайды, заымданан шаша баста днсіз а масашалар пайда болады. Зиянкес жаппай сіп-ніп кбейген жылдары тарыны шаша басындаы днсіз масашалар 30-40 дейін жетеді. Кктем жне жаз айлары жылы ылалды болан жылдары зиянкесті сіп-ніп кбеюіне олайлы жадайлар туады.
2.2 Зиянкестермен куресу шаралары
Агротехникалы жне шаруашылы-цымдастыру шаралары. 1) Ауыспалы егісті енгізу жне даылдарды кезектілік тртібін сатау зиянкестерді таралуын тежейді, сіресе барылда оыдан, гессен шыбыны мен жаа шыбындарыны, саба егеушілеріні кбеймеуіне сер етеді. 2) Егістік жерлерді йлесімді мерзімдерде сапалы етіп жыртып , топыраты баптау-бидай трипсісіні, днні ср кбелегіні , гессен шыбынымен асты шыбындарыны , саба егеушілерді жне т.б. ыстауа кететін жне ыстап шыан фазаларыны сан млшерін едуір азайтады. Маусым айыны бірінші жартысында пар егістіктерінде топыраты баптау кезінде дн кбелегі уыршатарыны кпшілігі ырылады. 3) Зиянкестерді даму ерекшеліктерін еске ала отырып , егінді дер кезінде жне ыса мерзім ішінде себу-сімдіктерді даму фазасы мен зиянкестерді араында синхрондыты бзады. Солтстік азастанда йлесімді мерзімні соы кезінде себілген жазды бидай егісіне астыты жола бргесі айтарлытай зиян келтірмейді. Ал дн кобелегіні жлдызрттары жне гессен шыбыны мен шведтік шыбындарды личинкалары оны аз ана заымдайды. 4) Асты німін ыса мерзім ішінде блшектеп жинап алу дн кбелегі, зиянды баашы сйір андалалар, асты оыздары , гесен шыбындары, саба егеушілері сияты зиянкестерді заымдануынан келетін шыынды азайтады.
Орытынды
Тары – те маызды жармалы даыл. Аталан тары жасы піскіштігімен жне оректілігімен сипатталады. Оны рамында 12-13% ауыз, 81% крахмал, 3,5-4% май т.б. бар. Тарыны белок кешенінде глиадин, глютенин, глобулин, альбуминдер басым болып келеді. Крахмал амилаза мен амилопектиннен ралады. Айырбаса жатпайтын амин ышылдары- лизин, метионин, триптофан - айтарлытай кп млшерде кездеседі. Оны рамындаы ферменттерді (мальтоза, амилаза, липаза т.б.) белсенділігі те жоары , клінде K, Na, Mg, P мен бірге Cu, B, I микроэлементтері де жеткілікті, жармасында тиамин друмені 1,8-1,9 мг бір грамм днге, онда B1, B2 баса асты даылдарына араанда екі есе кп. Асты даылдарыны зиянкестері асты німдерін кзде тасыанда жне ыста сатау кезінде заымдайды. Блара рмекшітрізділер (мысалы, асты кенесі, т.б.), оыздар (мысалы, асты оызы, асты тескіші, асты слікшесі, бізтмсы оыздар, т.б.), кбелектер (мысалы, асты ср кбелегі, дн оыр кбелегі, т.б.), стар (мыс., кгершін, й торайы, т.б.) жатады. Кенелер, оыздар, кбелектер – арпа, слы, кріш, жгері, тары т.б. даылдарды жапыраын, сабаын заымдап, дернсілдері сімдікті днімен оректенеді. Бдан асты даылдарыны німі кемиді. Бал арасыны Зиянкестері аралар мен оларды тіршілік німдерімен оректенеді. Зиянкестерді ішіндегі е ауіптісі – Varroa jacobson кенесі. Блар бал арасын жеп ояды. Бал арасыны жыртыштары (аражегіш, таана, т.б. стар) омартадаы жиналан балды ана емес, бал арасымен де оректенеді.
Пайдаланылан дебиет
1. .Т.Тілменбаев, Г..Жармхамедова. Энтомология
2. Карбозова Р.Д. Фитопатология
3. Агибаев А.Ж, Тулеева А.К, Сулейменова З.Ш. Ауыл шаруашылы даылдарын зиянкестермен аурулардан орау