Прокариот пен эукариот жасушаларыны негізгі ерекшеліктері

 

44. Вирустар. Вирустар материя йымдастыыны ерекше формасы екендігі. Виру (лат. vrus - «у») – тірі организмдерді ішіндегі жасушасыз тіршілік иесі. Олар рибонуклеин ышылынан немесе дезоксирибонуклеин ышылынан ралан нуклеопротеидтерден, сондай-а ферментті нруызбен апталан абышадан – кабсидтерден трады. Бл абыша вирусты рамындаы нуклеин ышылдарын сырты ортаны олайсыз жадайларынан корайды. Кейбір вирустарды рамында нуклеин ышылдарынан баса кмірсулар, май текті заттар, биотин (Н витамині) жне мыс молекулалары кездеседі. Вирустар тек тірі жасушада ніп-сіп кбеюге бейімделген. Электронды микроскоппен 300 мы есе лкейтіп араанда, оны пішіні таяша трізді, жіп трізді немесе іші уыс цилиндр пішінді болатыны длелденді. Вирустар тірі организмдерді барлыын уландырады. азіргі кезде вирустарды жылы анды омырталыларды уландыратын 500-дей, ал сімдіктерді уландыратын 300-ден астам трі белгілі болып отыр.

Вирустарды рылысы мен іс-рекетін темекі тебілі ауруын мысала алып арастырайы. Темекі тебілі вирусы темекі жапыраындаы хлоропластарды заымдайды. Осыны салдарынан жапыра татасы брісіп, шиыршытанады. Сонымен атар тостаанша, клте жапырашалары да згереді. Темекі тебілі вирусымен заымдалан жапыра 9-11 кннен кейін сарая бастайды.

У. Стенлиді длелдеуі бойынша, темекі жапыраында вирус блшектері алты ырлы кристалл пішінді шоыр тзеді.

Бактерияларды заымдап, ерітіп (лизис) жіберетін вирустарды бактериофагтар деп атайды. Бларды алаш рет 1915 жылы Ф. Туорт сипаттап жазды. Кейбір бактериофагты пішіні итшабаа сайды. Оларды денесі – басы, йрыы жне іші уыс тарматалан базальді ттікшелерден трады. Вирусты сыртынан нруыз абаты аптайды, ішінде ДН немесе РН болады. Басыны млшері 40 нм, ал «йрыыны» зындыы 20-22 нм-ге те. «йрыыны» шы – нруыз молекуласынан тратын уыс ттік.

Бактериофагтарды алаш рет 1915 жылы аылшын вирусологі жне бактериологі Ф. Туорт сипаттап жазандыы белгілі. Біра бл тіршілік иесі ерте кезден зерттеле бастаан болатын. Мысалы, топалады оздыратын бактерияларды ерітіп жіберетін бактериофагтарды 1898 жылы орыс микробиологі Н. Ф. Гамалея алаш рет анытаан. Іш сзегі бактериясын ерітіп жіберетін бактериофагтарды 1917 жылы канадалы бактериолог Д’Эрелль (Ф. д’Эрелль) байаан.

Зерттеушілер осындай кзге крінбейтін бактерияларды паразитін егжей-тегжей зерттеп жазды да, оларды бактерия «жеушілер» немесе «жалмаушылар» деп атады.

Бдан кейінгі зерттеушілер баса бактерияларды ерітіп жіберетін табиатта кптеген бактериофагтарды бар екендігін анытаан болатын. Олар ауру оздырыш бактерияларды ана жоймай, пайдалы трлерін де жояды. Бактериофагтар ндіріске, тама нерксібіне жне таыда баса кп зиян келтіреді. Мысалы, олар пайдалы ст ышылы бактерияларын ерітіп жіберіп, алынан ст таамдарыны сапасын тмендетеді.

Вирус ымы 1899 жылы ылыма алаш рет голландиялы алым Мартин Бейеринк енгізді. 1935 жылы америкалы вирусолог Уэнделл Стэнливирусты кристалл кйінде бліп алды. Осы кристалдарды сау темекі сімдігіне енгізгенде, ол тебіл ауруымен ауыратынын длелдеді. 1898 ж. неміс алымы Фридрих Лефлер сиыр аусылыны оздырышы аусыл вирусын, ал 1911 жылы америкалы алымФрэнсис Роус тауы саркомасыны вирусын тауып зерттеді. азіргі кезде жылы анды жануарларда ауру тудыратын вирустарды бес жздей, ал сімдіктерде ш жздей трі белгілі. Кейбір атерлі ісік ауруын тудыратын вирустарды адам мен жануарларда вирусты микрофлорасы алыптасады. Вирустарды пішіні р трлі (мысалы, таяша, иілгіш жіпше трізді, сфералы, кп ырлы, таыда баса). Вирусты жасушадан тыс (вириондар) жне жасуша ішінде тіршілік ететін топтары бар. Барлы вирустар шартты трде жай жне крделі болып блінеді. Жай вирустар – нуклеин ышылдары мен ауызды абытан (капсид) трады; блара таяша, жіп жне сфералы формалары жатады. Крделі вирустар – нуклеин ышылы мен капсидтен баса, липопротеидті мембрана, кмірсу жне ферменттерден трады. Вириондарды млшері 15 – 350 нм (кейбір жіптрізді вирустарды зындыы 2000 нм-ге жетеді); негізінен вирустарды тек электронды микроскоп арылы круге болады. Вирус тек бір типті нуклеин ышылынан (ДН немесе РН) трады. ДН-да вирустарды молекулалы саны 106 – 200106, ал РН-даы вирустардікі – 106 – 15106 болады. Вирустарды кптеген жылдар бойы тіршілік ортасында рекетсіз жата беру абілеті бар. Олар дамуына олайлы жадай туанда бірнеше минутты ішінде кбейіп, зіне тн асиеттерін крсете алады. Адам мен жануарларда жиі кездесетін вирусты кпшілігі 60С-та ыздыранда тіршілігін немесе ауру оздырышты асиеттерін жояды. Ал темекі тебіліні вирусы 10 минут бойы 90С-а дейін, сары ауру вирусы отыз минут бойы 80С-а дейін ыздыранда ана тіршілігін жояды. Вирус ультраклгін сулелер мен химиялы заттара (ышыл, сілті) тзімді келеді. Тотытырыш заттар вирусты белсенділігін жояды, ал барлы тотысыздандырыш заттар оларды тіршілігіне олайлы келеді. Мысалы, полиомиелит вирусы фенолды 0,5%, ккірт ышылыаммонийды 50%-ды ерітіндісінде сатала береді. Ал тотытырыштарда, мысалы, сутек асын тотыы немесе марганецышыл калий (1%) ерітіндісінде олар тіршілігін тез жояды. Вирус кбеюі бес сатыа блінеді: жасушаа ену; жасушада вирус нуклеин ышылыны рылуын амтамасыз ететін ферменттерді тзілуі; вирус рылым блшектеріні жиналуы; одан вирионны тзілуі; ересек вирусты жасушадан шыуы. Вирус бактериялар клеткасына жасуша абырасы арылы тсе, жануарларда жасушамембранасы арылы адсорбцияланады. сімдіктерге вирус тек ана жасушаны заымдалан жерінен ана ене алады. Бір жасушаны «іштей жеген» вирустар кршілес жасушалара ауысып, барлы организмді заымдап, ауруа шалдытырады. Вирустарды молекулалы биология зерттейді. Вирустар нуклеин ышылдарыны гендік ызметін ашу шін (генетикикалы кодты анытау) пайдаланылады. Компьютерлік вирус – компьютердегі мліметтерді асаана блдіру масатында жазылан арнаулы шаын бадарлама. Ол зінен-зі (автоматты трде) баса бадарламаларды соына немесе алдына осымша жасырын жазылып, оларды блдіруге кіріседі. Кейіннен дискідегі немесе желідегі мліметтерді тасымалдау, кшіру кезінде, мліметтерге ілесе отырып, баса компьютерлерге «ауру жтырады». Мндай заымданан бадарламаны пайдалананда зиянды іс-рекеттер байалады (мысалы, дискідегі файлдарды орналасу тртібі бзылады; кейбір бадарламалар жмыс істемей алады; экрана деттегіден тыс бтен символдар шыады; компьютерді жмыс істеу жылдамдыы баяулайды; кптеген файлдарды блінгені не жоалып кеткені байалады, тіпті компьютерді атты дискісін айта форматтап шыады). азіргі кезде компьютерлік вирустарды жз мыдаан трлері белгілі