Бактериялар. Бактериялар рылысы, суі кбнюі, тіршілік циклдері.

Бактериялар – ядросыз, микроскопиялы бiр клеткалы организмдер (рылымны прокариотты типi).Бактерияларды тым уалау материялы (нуклеоид) цитоплазмада орналасан саина трiздi нуклеин ышылымен (ДНК) берiлген. Бактерияларды нуклеин ышылындаы гендердi саны адам клеткасындаыдан 500 есе аз.

Бактерия клеткасы жарашамен оршалан. Оны iшiнде сiлемейлi капсуланы, клеткалы абышаны, жне цитоплазмалы жарашаны керуге болады. Клеткалы абыша муреиннен трады. Клеткалы абышаларды бояыштармен бояу абiлетiне арай грамм – о жне грамм терiс деп ажыратады (бл дiс зат алымы Грамм сынан). Грамм о бактерияларды муреин абашасына баса заттарды – полисахароид жне ауыздарды молекулалары ендiрiлген, ал грамм терiс бактерияларда клеткаларыны абышаларына ерекше асиет беретiн муреин стiнде липидтер абаты (майтрiздес заттар) орналасан. Кейбiр бактерияларды плазмалы жарашасы клетканы iшiне майысып, фотосинтезбен тыныс алуда атысатын ферменттердi негiздерiн райды. Бактерияларды цитоплазмасында клетка органоидтарынан тек рибосомалар ана бар. Эукариот клеткаларына тн органоидтар (ядро, митохондриялар, пластидтер, Гольджи аппараты) бактерияларда болмайды.

Клеткалар бiрiгу ерекшелiктерiнi трлерi жаынан бiрнеше топа блiнедi: шартрiздес – кокктар, жп байланысан кокктар – диплококктар, жiп трiздес стрептококктар, жзiм шоы трiздес – стафиллококктар, жiп трiздi – таяшалар мен бациллалар, спиральдi иiрiлген – спириллалар, зын, атты иреленген-спирохеттер.

Кейбiр бактерияларда озалыс органоидтары талшытары болады.

Спораны тзiлуi тек кейбiр бактериялара ана тн, мысалы клостридиуль бациллалары.

оректену типi жаынан бактериялар екi топа блiнедi: автотрофты жне гетеротрофтылар. Автотрофты бактериялар беиорганикалы заттардан органикалы зарттар тзедi.

Автотрофтар пайдаланатын уат кзiне арай фототрофты (жасыл жне ызылт) жне хемосинтездеушi (нитрификсациялайтын, темiрбактериялар, ккiртбактериялар) болып блiнедi. Гетеротрофты бактериялар дайын органикалы заттармен оректенедi: сапротрофтар — сiмдiктер мен жануарларды лiк алдытарымен, паразиттер мен симбионттар – тiрi организмдер.

Азотты пайдалануды кзiнен олар аминоавтотрофты жне аминогетеротрофты болып блiнедi: бiрiншiлерi азотты минералды осындыларынан жне ауадан (азотфиксациялайтын бактериялар), белокты синтездеу, екiншiлерi дайын аминышылдарды пайдаланады.

Бактерияларды кбеюi клетканы екiге блiнуi арылы жредi (жыныссыз кбею). Блiну жылдамдыыжоары р 20 мин. бiр блiнедi. Мндай жылдамдыпен 6 саат iшiнде бiр клеткадан 250 мы клетка тзiледi. Кейбiр кезде бактерияларда жынысты кбеюге сас процесс (генетикалы апарат алмасу) байалады.

олайсыз жадайда бактериялар спора тзедi. Спора кйiнде бактериялар жоары жне тменгi температураа тзiмдi жне за уаыт бойы саталуы ммкiн. Осылай сiбiр жарасыны таяшасы спора трiнде 30 жыл бойы з тiршiлiк ету ммкiндiгiн сатайды.

Бактерияны вегетативтi формасы 60 градус температурада 30-60 мин. iшiнде, 80-100 градуста 1-2 минуттан кейiн ледi. Споралар тзiмдi болады. Сiбiр жарасыны бацилласыны спорасы айнатуа 10-20 мин., ал ботулизм клостридийдi спорасы 6 саата шыдайды.

оректi заттаы бактерияны вегетативтi формасын 60 градус температурамен за уаыт бойы (30 мин) жоюды француз алымы Л.Пастер ойлап тапты. Бл процестi “пастерлеу “деп атады.

Микроорганизмдер мен оларды спораларын жоары температура арылы толы жою стерилизация деп аталады.

Бл бактериялар (сапрофиттер) лi сiмдiктер мен жануарлардан оректi заттарды ндiредi, оларды редуценттерге жатызады. Олар табиатта зат айналымын амтамасыз етедi. Бл бактерияларды топыраты тзуде рлi зор. Гумусты млшерiн кбейте отырып олар топыраты нарлыын арттыруды болады.

Гетеротрофты бактериялар азы-тлiктерге тсiп, оларды бза алады, мысалы ауызды заттарды шiруiн тудыратын бактериялар. Кмiртегi субстратын ыдыратып стышылды нiмдердi ашу процесiнi биологиялы рлiн француз алымы Луи Пастер анытады. Стышылды бактериялар сттi ашытып айма, iрiмшiк, сары май, айран, кiлегей ст сияты сттi-ышыл нiмдердi жасауда олданылады. Стышылды бактериялара- стышылды стрептококк, кiлегейлi стрептококк ацидофилдi таяша жатады. Стышылды ашыту пiшен (силос) дайындаанда, орамжапыраты ашытанда, ккнiстердi консервациялаанда пайдаланылады.

Бл бактериялар жануарларды ас орыту жолыны трлi блiмшелерiнде мекендейдi. сiресе бл бактерияларды те кп млшерi кйiс айыратын малдарды арнында орналасады. 1 мл арын раушыда 1-ден 10 млрд бактерия табуа болады (Насенов Б.) Бл бактерияларды ызметi целлюлозаны раушы дрекi оректi (корм) ыдырату. Целлюлозаны 90% дейiнiн микробтармен ыдыратылады. Ыдырауды нiмдерi организммен игерiлетiн органикалы ышылдарды тзейдi. Адамны iшегiнде кптеген симбионттар-лактобактериялар, бифидобактериялар орналасан. Оларды тiршiлiк ету нiмдерi кейбiр патогендi микробтарды дамуын тежейдi.То iшек бактериялара аса бай болады. Бл блiктi траты трындары — эмерихиялар, энтерококктер, стышылды таяшалар.