Тісті берілістер. Тісті берілістерді артышылытары мен кемшіліктері

Берілістер деп уат пен озалысты белгілі бір ашытыа беру шін олданылатын жабдытарды айтамыз. Олар кбінесе машиналарды озалтышы мен жмыс атарушы тетіктеріні аралыында олданылады.

Тісті беріліс – озалысты, озалыс моментін біліктер арасында беру шін жне озалысты бір трін екінші трге згертетін тісті ілінісуді айтады.

Тісті беріліс — ш тізбекті механизм. Оны екі тісті дгелегі (немесе тісті дгелек пен рейка, червяк) жне механизмні корпусы осылып айналмалы немесе рілі-берілі озалысты жп райды. Цилиндрлі, конусты,

гипоидты, т.б. болады. ндірсте бір айналмалы озалысты баса айналмалы озалыса трлендіру шін озалмайтын осьті тісті берілістер (цилиндрлік, конусты, гипоидты доалаты), планетарлы, озалмалы осьті дифференциал берілістер, сонымен атар, иілгіш тісті доалаты толынды беріліс олданылады. Айналмалы озалысты ашытыа беру шін белдікті, шынжырлы, аранды, тасбалы, тросты берілістерді олданады. Иінтіректі жне ждырышалы механизмдер БМ - ні функциясын атара алатынын ескеру ажет.

Тісті берілісті артышылыы:

1)Тісті берілістер кмегімен те лкен уат беруге болады (100000 Ватты кш) жне олар баса берілістерге араанда ышамды, габаритті шамалы келеді.

2)Баса берілістерге араанда біліктерге жне тіректерге аз кш тседі.

3) Тісті берілістер те шыдамды келеді.. Жасы ктсе олар ондаан жылдар бойы жмыс істейді.

4)Пайдалы сер коэффициенті жоары (бір сатылы редукторлар шін = 0,97...0,98) болады.

Кемшілігі:

1)Дайындауы крделі.

2)Жмыс кезінде шу кп болады.

3)атадыы те жоары боландытан динамикалы кштерді абылдау абілеттілігі нашар болады.

4. Тістерді істен шыуы жне оларды жмыс істеу абілеттілігі.Тісті дгелектер кш тсу серінен жмыс істеген кезде мынадай бліну трлері пайда болады:

1) Бседі гітілу-мол майлану кезінде жмыс істеуші жабы берілісті тісті дгелектері тозуыны негізгі трлері.

2) Тістерді тозуы – ашы берілісті тісті дгелектерге тн сипат.

3) Тістерді сынуы.

4) Біртекті материалды шыдалмаан стігі беттеріне тн болан тістерді ажалуы.

Тісті сынуы те ауіпті, себебі тіс сынанда оны сынан блшектері ілінісу аралыына жне подшипниктерге еніп оларды тез істен шыарады.

Абразивтік тозуы ілініске атты баса кішкене блшектер тсіп, одан тістерді ажалып тозуын айтады. Бл ластанан жерде жмыс істейтін ашы жне жабы тісті берілістерді істен шыуына себепші болады. Кбінесе кен-тау, рылыс, ауыл шаруашылыы саласында пайдаланылатын механизмдерде кездеседі.

Жмыс істеу кезінде исыты радиусыны згеруі тозуды біралыпа келтіреді. Тозан тістер шкірленіп, динамикалы кштерді жне пайдасыз дыбыстарды кбейтеді. Бл тісті лсіретіп, оны сынуына келіп соады.

Тістесу. Тістерге кп кш тскенде, те жоары жылдамдыпен айналанда, олар шынытырылмаанда тістесу жиі кездеседі. Біра жоары температурада р трлі материалдан жасалан жне шынытырылан дгелектердіде тістесуі ммкін.

5. Тісті дгелектерді материалдары.Тісті дгелектерді материалдары иілуге беріктігі жне сырты бетіні аттылыы жоары болуы ажет, сондытан тісті дгелектер болаттан жасалса, онда оларды ыздырып деу ажет. Болаттан жасалан тісті дгелектермен атар техникада шойын мен пластмассадан жасалатын тісті дгелектер де олданылады.

6.Конусты тісті берілістер.Конусты дгелекті геометриялы лшемдері. Осьтері иылысатын біліктерді арасында уат беру шін конусы тісті берілістер олданылады, олар кбінесе 900 брышпен иылысан біліктер арасында уат алмастыру шін кездеседі. Цилиндрлі тісті берілістерге араанда, конусты берілістерді жинау иына тседі, оан арнаулы станлктар мен ралдар керек. Ілінісу лшемдеріні длдігі жне йасуын сатау керек. Бір конусты дгелек іс жзінде кбінесе консольді кйге арналады. Бл жкті біралыпты таралуына келіп соады.

7. Конусты тісті берілістерді беріктікке есептеу.Конусты тісті берілістерді иілу жіне жанасу беріктіктеріне есептеу цилиндрлі тік тістерді есептеу жолымен жргізіледі, сондытан есептеу жолдарын айталауды ажеті жо.

Орташа жазытыта пайда болатын дгелекті диаметрі мен тіс саны былай аныталады.

= жне

Осыан байланысты иілуге есептегенде, тік пішініні коэффициентін келтерген тіс сандары бойынша алу ажет. Осы ерекшеліктерді ескере отырып, иілу кернеуін анытаймыз:

= F

8. Червякты берілістер. Червякты жпты кинематикасы мен геометриясы. зара айасатын біліктер арасында озалысты беруге червякты берілістер олданылады. Червякты берілістерді озалысы винт жптарыны озалысына сас. Винт ызметін червяк атарады да, червяк дгелегі зын гайканы шебер бойымен игенде шыан сектора сайды.

Червякты беріліс кинематикасы тісті беріліс кинематикасынан згеше келеді. 1-ден, беріліс шамасын диаметрлер атынасы арылы анытауа болмайды.

u= =

n2,z2-дгелекті айналым, тістер саны.

n1,z1-червякты айналым, жне оны бранда сызыыны кірме саны.

Беріліс саны детте 8-ден 80-ге дейін болады. азіргі кезде червякты берілістерді беріліс саны да стандартталан. (МЕСТ 2144-76)

Сыранау йкелісі кп болу салдарынан червякты берілісті уаты 50кВт-тан артпайды. Червяк винтіні адамы Рt ілініс адамы д.а. да, ал оны -ге атынасы ілініс модулі д.а.

m=

Червяк брандасы бір кірісті жне кп кірісті болуы ммкін.Ол z1арылы белгіленеді. червякты берілістерді беріліс саны да стандартталан.(МЕСТ 2144-76)

Червяк брандалы винттерге сас. сондытан олардабранда сызыыны кіру санына байланысты бір, екі жне трт кірмелі боып келеді. Кірме саны артан сайын червякты берілістерді пайдалы сер коэфициенті жоарылайды.

9. Червякты іліністегі сыранау. Червякты берілістерді пайдалы сер коэфициенті.Червякты орамы озалыса келгенде червяк дгелекті тісіні бойымен сыранайды. Червяк пен яервяк дгелегі бір-бірімен перпендикуляр екі жазытыта айналуана байланысты оларды шеберлік жылдамдыы те болмайды. сондытан осымша сыранау пайда болады, мнда

vc= =

– червякты шеберлік жылдамдыы( = );

– червяк дгелегіні шеберлік жылдамдыы;

- червяк диаметрі, мм ( = ).

Червякты берілісті пк-і бранда осылыстарды п.. коэфициентіне сйкес аныталады.

Осы формулаа сйкес тмендегідей орытынды жасауа болады. йкеліс коэфициентіні азаюына байланысты йкеліс брышыны шамасы сіп, червякты берілістерді п..к.-і кбейеді. Сонымен бірге червякты ктерілу брышыны шамасы сіуіне байланысты, оны п..к.-ын арттыруа болады.

10. Червякты берілістерді тзету.Берілістерді осьаралы ашытытарын стандартты шамаа дгелек тістеріні санын згерту арылы келтіре алмаса, онда тзету пайд-ды. Червякты берілісте тзету тек червяк дгелегі арылы жреді.

Тзету коэфициенті

x = .

Осьаралы ашыты тзету кезінде

= .

Тзетілген червяк дгелегіні диаметрлері

=

=

Бастапы шеберді диамертінен баса червяк дгелегіні лшемдері тгелдей згереді. Осьаралы ашыты белгілі боланда тзету коэфициентін табуа болады. Тзетілген червякті берілісте червякты бастапы цилиндіріні диаметрінен баса лшемдері згермейді, тек есте болатын бір жайт – тзету шамасы х= мм-ден аспауы тиіс.

11. Червякты берілісті бзылу себептері жне жмыс істеу абілеттілігі.Тісті берілістерге араанда червякті берілісте сыранау жылдамдыы анарлым арты жне майлау иына соады. Тістерді абысып алуынан жне тозуынан червякті берілісті беті бзылады. Сондытан егер червякті дгелектер атты материалдан (оладан жне шойыннан) жасалатын болса, онда тістерді ажалуы те ауіпті болады. азіргі кезде червякті берілісті жмыс істеу уаыты тістерді тозуына байланысты шектелген. Тістер мынадай себептерден тозуы ммкін: а) червякті таза болмауынан; б) жмыса жиі осып ажыратудан; в) берілісті майлауды иындыынан. Берілісті тозуынан червяк дгелегіні тістері сынады.

12. Червяк пен червякты дгелекті материалдарын тадау. Материалдар берілісті жмыс істеу шартына байланысты тадап алынады. Червяктерді клемдік немесе беттік шынытырудан ткен, аттылыы HRC 45...55-ке дейін жететін 45,40Х, 40ХН маркалы болаттардан жасайды. Оларды тзімділігі ерекше, аттылыы жоары (HRC 58...63), шынытырудан ткізілген, цементтелген 15Х, 20Х, 20ХНI, 18ГГ маркалы болаттардан да жасайды. осымша берілістерде жне червяктерді ажарлауа арналан технологиялы жабдытар жо кездерде жасартылан жне біралыпа келтірілген червяктар олданады. Ал червяк дгелектеріні немесе оларды тжісіні материалы сыранау жылдамдыына байланысты алынады. Егер =5...30 м/с болса, червякті дгелектерді тжісі алайыланан оладан жасалады, ал сыранау жылдамдыы орташа болан жадайда ( ) алюминий мен темір осылан олалар олданады (А9Ж4), бл кезде HRC 45-тен тмен болмауы ажет. Егер < 2 м/с жне червяк дгелектеріні диаметрлері лкен болса, онда СЧ15, СЧ18 жне СЧ21 маркалы шойындардан жасалады.

13. Ммкіндік кернеулер. Ілінісу кезінде тсетін кштер.Ммкіндік кернеулер.оладан жасалан червяк дгелегі шін иілуге ммкіндік кернеуі тжірибе жзінде аныталан формула арылы табылады: = (0,25 )

Егер а) болса, онда оны деп аламыз, ал б) 2,5* болса, те деп аламыз. Тіс екі жаымен бірдей істегенде ммкіндік кернеуі мынаан те болады: =0,16 .Червякті дгелек шойыннан жасалан кезде ммкіндік кернеуі =0,12 -ге те немесе кестеден алынады. a) Егер тіс бір жаымен ана жмыс істесе, онда: = . б ) егер тіс екі жаымен бірдей жмыс істесе, онда: = ; - иілуге тзімділік шегі.

Ілінісу кезінде тсетін кштер. Червяктегі шеберлік кш дгелекті ось кшіне те болады: = . Ал, дгелекті шеберлік кш червякті ось кшіне те болады: = . Радиалды кш: : = tg.

14. Червякты берілістерді беріктікке есептеу. 1. Иілуге есептеу. Червякті берілістерді иілу беріктігіне есептеу дгелек бойынша жргізіледі, себебі дгелекті тісіне араанда червякты орамы беріктеу. Червякты берілісті есептеу исы тісті цилиндрлі берілістегіге сас, тек исы тісті цилиндрлі беріліске араанда червяк дгелегіні тістері беріктеу болады.Дгелек тісіні жмыс істейтін блігіні зынд: b= . 2. Червякті берілістерді жанасу беріктігіне есептеу. Червякті берілістер жасау беріктігіне жай тісті берілістерге сйкес Герц формуласы бойынша есептеледі:

= 0,418 (E= ), E – келтірілген серпімдіоік модулі; - червяк материалыны серпімділік модулі; - червяк дгелегі материалдарыны серпімділік модулі. 3. Червяк денесін беріктікке есептеу. Червяк денесінатады пен беріктікке есептейміз. Е лкен июші момент кшіні серінен болады: = , мндаы l – червяк тіректеріні ара ашытыы. кштеріне байланысты июші

момент: = + . Июші моменттерді осындысы = Келтірілген иілу моменті жне айналдыру моменті: =

15. Белдікті беріліс. Оларды трлері. Артышылытары мен кемшіліктері. Белдікті беріліс деп, озалыс жне уат бір біліктен екінші білікке белдік пен шкив арасындаы йкеліс кші арылы беріліетін берілісті айтамыз. Белдіктер динамикалы кштерді азайтады жне тісті берілістерге араанда арзана тседі. Белдіктер клдене имасына арай жалпа,сына,жмыр болып 3-ке блінеді. Техникада жалпа жне сына трізді белдіктер жмыр белдікке араанда , кеінен пайдаланылады. Ал жмыр белдіктер шкивпен жанасанда жанасу ауданыны аздыынан меншікті ысымы кп болады да,тез тозады. Артышылытары : а)белдікті беріліс уатты едуір ашытыа беруге ммкіндік туызады; б) белдікті беріліс баса берілістерге араанда біралыпты жне дыбыссыз жмыс істейді; в) белдік зіні сыранау абілеттігіне байланысты динамикалы жне соы кштерін кемітеді жне арты кштен сатайды; г) белдік берілістерді рамы арапайым, арзан келеді жне оларды блінген блшектерін тез ауыстыруа болады; Кемшіліктері: а) белдікке тсірілген кшті млшеріне байланысты, белдікті сыранау кезіндегі беріліс саныны трасыз болуы; б) шкивтерге орналасан белдікті жылдамдыы артан сайын жмыс істеу мерзімі кемиді; в) ПК-ті тмен болуы.

16. Белдікті берілістерді негізгі сипаттамалары. 1. уат. Белдікті берілістер кбінесе 0,3...50 кВт арасында олданылады, кей жерлерде беріліс уаты 150 кВт-а дейін жетеді, біра жаа машиналармен те лкен уатты беру тиімсіз, себебі берілістерді лщемдері те лкен болады. 2. Беріліс атынасы жне жылдамды. Сына трізді белдікті берілістерде жне керетін ролигі бар жалпа белдікті берілістерде беріліс санын 10-а дейін жеткізуге болады. Біра белдікті берілістерді беріліс саны 4-тен аспааны жн, себебі оларды клемі лайып кетеді. 3. олдану саласы. Жалпа жне сына трізді белдіктерді негізгі олдану саласы бір-бірімен сас, біра оларды арасында аз да болса айырмашылы болады. Жалпа белдіктерді те лкен жылдамдыта, жмысты бір алыптылыын ата талап ететін жерлерде жне осьаралы ашытыы лкен берілістерде сына трізді белдіктерге араанда оларды олдану ыайлы. 4. Жалпа белдікті берілістердегі осьаралы ашыты. Берілістерде кіші осьаралы ашытыты тадап алан кезде, белдікті шкивті амтитын брышы -тан кем болмауа тиісті екенін ескеру керек.

17. Белдікті берілісті кинематикасы. Белдіктегі кернеу мен кштер. Шкивтерді айналу жылдамдыы мына формула бойынша аныталады: = ; = (м/с); мндаы - жетекші жне жетектегі шкив диаметрлері; - жетекші жне жетектегі шкивтерді бір минуттаы айналым саны. Жетектегі шкивті жылдамдыы жетекші шкивті айналу жылдамдыынан аз болады: , белдікті салыстырмалы сыранауы. Беріліс саны мына формуламен аныталады: u = = .

Белдіктегі кернеу мен кштер.Шкивті айналу кші, яни белдікті тарту кші:

F= = , мндаы Т – шкивті бойындаы момент; Р – берілетін уат (кВт); К – кш шамасыны згеруіне жне жмыс режиміне байланысты алынатын коэффициент. Айналу кшінен пайда болатын кернеу: = , мндаы А – белдік имасыны ауданы

18. Белдікті жмыс істеу абілеттілігі жне белдікті берілістерді есептеу.Белдікті берілістерді жмыс істеу абілеттігі мына крсеткіштерге а) белдікті тарту абілеттілігіне, яни шкив пен белдікті арасындаы ілініс кшіне; б) белдікті жмыс істеу мерзіміне, яни белдікті беріктігіне байланысты болады. Белдікті салыстырмалы сыранауы мына форсула бойынша есептеледі: , мндаы - жетекші тарматы салыст. зарымдылыы; Гук заына байланысты салыстырмалы сыранауды былай жазады: , мндаы Е – серпімділік модулі; А – белдікті клдене имасыны ауданы.

19. Жалпа белдікті берілісті тарту абілеттілігіне есептеу. Белдікті берілісті тарту абілеттігіне байланысты есептеу сыранау графигіне негізделеді. Сыранау графигі тарту коэфициенті мен салыстырмалы сыранау коэффициентіні байланысын крсетеді. Тарту коэфициенті деп, пайдалы беріліс кшті белдік тарматарыны тартылу кштеріні осындысына атынасын айтамыз: = = = = . Бл бір жаынан берілісті салыстырмалы кшін анытайды. Салыстырмалы сыранау = * 100%. Мндаы жетекші жне жетектегі шкивтегі айналу жылдамдытары.

20. Сына трізді, кесетін ролигі бар, тісті белдікті берілістерді есептеу.Сына трізді. Динамикалы кшті есептейтін коэффициент жалпа белдікті берілісті коэффициентімен бірдей алынады.

Жалпы пайдалы кш пен уат :

F=

P=

мндаы С=

Беріліске керекті белдікті санын мына формуламен табуа болады:

Z=

мндаы – ммкіндік пайдалы кшті шамасы. Белдікті санын 8...12-ден арты алмаан жн.

Кесетін ролигі бар.

Роликті диаметрі мына формула бойынша аныталады: D0= (0,8…1,0)Dmin , мндаы Dmin – олдануа сынылан шкив диаметріні е кіші мні.Шкив пен роликті арасындаы ашытыты мына формуламен анытайды: а 0,5 .

Тісті белдік.Белдікті негізгі параметрі ретінде m модулі алынады. Тісті белдікті згешелігі – негізгі параметрі m модулі арылы есептеледі: m = 35 .

22.Домалау подшипниктерін есептеу жне оларды тадау.Кптеген жадайларда домалау подшипниктеріні істен шыу себептеріне мыналар жатады:айнымалы кернеулер серінензара туйісу блшектеріні ажудан гіліуі,динамикалы кштер мен жай жретін подшипниктердегі лкен статикалы кштер серінен шыыршы жолдарында жаншылуды п.б,подшипниктердегі абразивті ортада жмыс жасау жне абразивті кішкене блшектерді дрыс оралмауынан шыыршытар мен айналу блшектеріні тозуы,соылы жне тербелмелі шамадан тыс кштер серінен немесе дрыс растырылмауынан шыыршытарды исаюы,домалау блшектеріні ысылып алуы серінен шыыршытар мен домалау блшектеріні жарылуы,сепаратора сер етуші центрден тепкіш кштерді серінен сепараторды бзылуы.Егер домалау подшипниктері баяу айналатын болса,олар статикалы жуы ктеру абілетіне есептелінеді.Баса жадайларда домалау подшипниктері тзімділікке немесе жмыс істеу мерзіміне есептелінеді.

Домалау подшипниктерін есептеу

Домалау подшипниктері жмыс істеу мерзіміне есептелінеді,былайша айтанда,кптеген тжірейбелі тексеру жргізіледі,соны нтижесінде сер ететін кш пен оларда анша айналымнан кейін ажу пайда болатынын тменгі діс бойынша жазуа болады: P

L-подшипникте ажу пайда болана немесе жмыс істеу мерзіміне дейінгі оларды миллионмен алынан айналу саны, F-подшипникте сер ететін кш,С-подшипниктердегі динамикалы жк ктергіш абілеттілігі,р-дрежеде крсеткіші (шариктегі подшиниктер шін р=3,роликті шін р=3,33).

Подшипникті динамикалы жк ктергіш абілеттілігі ретінде оларды 1 миллиондай айналым жасай отырып ктере алатын траты кш шамасын айтады.Подшипниктердегі динамикалы жк ктергіш абілеттілгі домалау денелеріндегі шарик пен роликті лшемдері мен санына байланысты аныталады.

dш25,4 мм кезінде

C=K(í cos )0.7z2/3dш1.8

ал dш >25,4 мм кезінде
C=3,647K(í cos )0.7z2/3dш1.4

роликтер шін

C=K(í lp cos )7,9z3/4d29/27

Мндаы і-домалау денелеріні атар саны, z- домалау денелеріні саны, -номиналды жанасу брышы, lp-ролик зындыы,К-пропорционалды коэффицент,бл коэффицент мына атынастар арылы аныталады: -шарикты подшипниктер шін;

- роликті подшипниктер шін.
Подшипниктерді жмыс істеу мерзімі ретінде бір топ подшипниктерді бірдей жадайда 90%*ні жмыс істеу мерзімі алынады.Іс жзіндегі кптеген подшипниктерді жмыс істеу мерзімі есептегіден бірнеше асуы ммкін.