Сарапшыларды олданатын ылыми-техникалы ралдары
Криминалистикалы техника криминалистиканы бір блімі ретінде ылмысты іздерді табу, бекіту, алу, жинауа олданылатын жне тергеліп отыран оиа мліметтерін алпына келтіріп айта деуге бейімделген ылыми-техникалы ралдар мен дістерді теориялы ережелер жне аидалар трысынан деп жетілдіру, сондай-а ылмыстарды алдын алу дістері мен техникалы ралдарды жйесі болып табылады.
Криминалистикалы техника – криминалистикадаы алашы пайда болан тсінік, оны рылу кезіндегі негізгі ылым.
Криминалистикалы техника термині, біріншіден – криминалистика ылымыны бір блімін, ал екіншіден – техникалы ралдарды жиынтыын білдіреді, яни рылылар, аппараттар, ралдар, сот ндірісіндегі длелдемелерді зерттеу мен жинауа ажетті баса да ралдар.
Криминалистикалы техниканы негізгі міндетіне – ылмыскерлерді жеке басы туралы, оны олданан аруы, оларды олдану жне жасалан ылмысты зге де жадайлары жнінде мліметтерді алу масатымен ылмысты материалды іздерін табу, бекіту, алу жне зерттеу жатады.
Криминалистикалы техниканы арастыратын мселелеріні кптігіне байланысты оларды бірнеше топтара жіктеуге болады.
Криминалистикалы техника теориялы жаынан криминалистиканы бір блімі ретінде келесі мселелерді øåøåäi:
- жалпы жасалан ылмысты іске атысты андай нысандар, андай іздер алдырылады жне оларды андай асиеттері, сипаттары бар;
- криминалистикалы техниканы дамыту.
Сонымен атар, тжірибелік маызына арай арнайы мселелері арастырылады:
- ылмысты ізін алай жне андай техникалы ралдарды кмегімен табуа болатындыы;
- олар длел болуы шін, оларды алай жне андай техникалы ралдармен тауып, бекітуге болатындыы;
- бл длелдерді, алай жне андай техникалы ралдарды кмегімен алуа болатындыы. Мысалы, ылмыс ісіндегі саусаты алдыран ізін криминалистер XX-асырда нтаты кмегімен табуа болатынын, оны дактопленкаа бекітіп, бирка жасап, сол пленканы алуа болатынын анытаан;
- бл длелдемелер алай жне андай тсілмен зерттелетіндігін арастырады, біра кбінесе бл мселені экспертология шешеді;
- ылмыс ісі жайлы, олданылан ару жайлы, ылмыскерлер жайлы, алдырылан іздері жайлы жне т.б. мселелер жайлы мліметтерді алай жне андай тсілдер арылы жинауа болатындыы;
- андай техникалы ралдар ылмыс жасауа кедергі жасай алатындыы.
Аталан мселелер арнайы болып табылады, ал осыларды райсысында наты мселелер бар жне лі де бола береді.
Яни бл наты мселелер нысанны трлеріне, ылмыс іздеріне байланысты болады – атылатын немесе суы ару, олды немесе автоклікті іздері жне т.с.с.
Табылан іздер бойынша объектілерді ішінен ажетті жекеленген іздерді немесе олара атысты объектілерді трін, тегін анытау мселелері туындайды. Іздерді алдыран деп табылан объектілерді анытау мселелері идентификацияны кмегімен шешіледі.
Криминалистикалы техника идентификациямен тыыз байланысатын баса да идентификациялы емес (диагностикалы, классификациялы, ситуациялы) мселелерді шешеді. Оларды атарына іздерді пайда болу механизмін анытау жатады. Бзу іздері арылы іздерді пайда болу механизмі, ралдарды озалыс баыты, бгет пен арым-атынаса тсу брышы, басу кші жне т.б. аныталады.
Кей жадайларда ізді пайда болу механизмі туралы мселе тергеу барысында зіндік маынаа ие болады. сіресе, ізді пайда болу жадайлары: із алдырушы объектіні сер ету баыты, кші, ара-ашытыы, жылдамдыы, іздерді пайда болу уаыты мен кезектілігі (мысалы: ату ара ашытыы мен баыты, жбірленушіге жараат салуды кезектілігі, клік ралдарыны озалыс жылдамдыы мен баыты). Сонымен атар, із алдырушыларды зерттеу механизмі кейде ізді алыптасуына сер ететін тікелей себепті рекетті анытау мселелерін де арастырады, мысалы: йнектегі ойы тас латырудан ба, лде отан пайда болды ма; киімдегі заым жыртылудан, лде кесуден пайда болды ма; ашы ару опаныны жарылуы себебі неде жне т.б.
Жоарыда крсетілген криминалистикалы техниканы арастыратын негізгі мселелерін келесідей бліп крсетуге болады:
1. Идентификациялы:
а) жеке тепе-тедігін анытау (идентификация);
) объектілерді ай топа жататындыын анытау.
2. Идентификациялы емес:
а) ылмысты материалды іздерін анытау, бекіту жне алу;
) іздерді пайда болуына кеп соан рекеттерді жадайын, механизмін, себептерін анытау жне т.б.
Криминалистикалы техниканы ерекшелік сипаты – оны заа сйкес олдануы болып табылады.
Криминалистикалы техника зада крсетілген тергеу рекеттерінде олданылады. Олар ылмысты іс жргізу кодексінде арастырылан – арау, тінту жне баса да тергеу рекеттерін жргізу (фотосуретке тсіру, лшеу, лгі алу, алып жасау жне т.б.) кезінде олданылады.
Тергеу рекеті барысында олданылан криминалистикалы техника ол міндетті трде хаттамаларында бекітілуі ажет. арау хаттамасында андай объект фотосуретке тсірілгендігі, ол андай нктеден жне андай діспен тсірілгендігі наты крсетілуі тиіс.
Егер криминалистикалы техниканы тергеу рекеттерін жргізу барысында замен белгіленген тртіп ережелерін сатамай олданылан жадайларда, оны нтижелері длелдемелік кшін жоалтады.
Криминалистикалы техниканы дістері ылмысты процесс шегінен тыс, баса да, атап айтанда – анытама органыны жедел-іздестіру ызметі кезінде, сондай-а, ылмысты алдын алу шараларын жргізуде де олданылады.
Криминалистикада ылым мен техниканы жетістіктері кеінен олданылуы криминалистикалы техниканы дамуына келіп, азіргі кезде келесідей негізгі салалары алыптасан:
· криминалистикалы техниканы жалпы ережелері;
· криминалистикалы фотография, дыбыс жне бейнежазба;
· трасология (іздер жніндегі ілім);
· криминалистикалы баллистика;
· криминалистикалы олжазбатану жне автортану;
· жаттарды техника-криминалистикалы зерттеу;
· суы аруды криминалистикалы зерттеу;
· криминалистикалы жарылыстану;
· заттар мен материалдарды криминалистикалы зерттеу;
· одорология;
· фоноскопия;
· адамдарды сырты бейне белгілері бойынша тедестіру;
· криминалистикалы тіркеу жне есепке алу.
Криминалистикалы техника дістерімен зерттелетін: іздер, атыс арулары, жаттар жне баса да заттай длелдемелер – жоарыда аталан сала тізімдері криминалистикалы техниканы жйесі негізінде аидалардан трады.
Криминалистикалы техниканы діс бойынша жйелендіру мен мамандандыру, оны кеінен деп жетілдіруді ажет етеді.
Криминалистикалы техниканы таайындау дістерін келесідей топтара бліп крсетуге болады:
1. Заттай длелдемелерді табу, бекіту жне алуды дістері мен тсілдері. Бл дістемелерді тобы длелдемелерді жинауа баытталан тергеу рекеттерін жргізуде лкен маынаа ие болады, мысалы: ылмыс болан жерден олды, аяты, клік ралыны, атыс ралыны іздерін, зге де объектілер мен жерлерден микроіздер жне блшектерді табу мен алу тсілдері.
2. Заттай длелдемелерді зерттеу дістері мен тсілдері. Бл дістер тобын тергеуші мен маман тергеу рекетін жргізу барысында олданулары ммкін, біра негізінен криминалистикклы сараптама жргізу кезінде заттай длелдемелерді лабораториялы зерттеу шін арналан. Оларды атарына адамдарды, жануарларды, бзу ралдарын, ату аруын, заттарды шыу тегін жне т.б. идентификациялау дісі жатады.
Криминалистикалы техниканы дістері, оларды табии негізінде жатан былыстар мен ай ылыми топа жататындыы бойынша жйеленеді. Атап айтанда: а) физикалы; ) химиялы; б) физика-химиялы; в) ботаникалы; г) физиологиялы; д) математикалы; е) логикалы; ж) биологиялы.
3.2. Тергеуші мен криминалист-маманны олданатын ылыми-техникалы ралдары
ылмысты ашу мен ылмыскерді шкерелеуде тергеушіні криминалистикалы техника ралдарын шебер олдануы лкен рл атарады.
Оиа болан жерді арау жне зге де тергеу рекеттерін жргізу кезінде ртрлі рал-саймандарды, жабдытарды, рылыларды, материалдарды жинаы трде олдану оларды тиімділігін крсетеді. Сондытан да осы ралдарды жиынтыы тергеу жне жедел чемодандары, смке жне портфельдер трінде алыптасып пайда болды. Олара ойылан е алаш талапты біріне – салмаы жаынан жеіл жне клемі жаынан шаын болуы еді. Ішіне тек ана тергеу рекетін жргізуге ажетті рал-саймандар кірді: іздермен жмыс жасауда олданылатын ралдар, фотосуретке тсіру жабдытары, жоспар мен схемаларды сызуда олданылатын рал-саймандар жне т.б.
Длелдемелерді жинау процесіне оларды бекіту, алу жне анытау кіреді. Іздер мен баса да объектілерді анытау шін олданылатын криминалистикалы техниканы дістері мен тсілдері ртрлі болады.
Тергеуші мен маман-криминалисті олданатын техникалы ралдарын келесідей топтара блуге болады: 1.жарытаныш; 2.лшегіш; 3.іздейтін; 4.бекіту жне алу; 5.буып-тю ралдары.
Жары тсіру тсілдері бл моно жне полихроматикалы жарыты тсіруге баытталан жалпы жадай туызатын ртрлі ралдар. Жарыты айнар кзі ретінде осымша сурет жарытары, трмысты фонарлар, фотовспышкалар жне баса да жары тсіретін аппараттар олданылады. Арнайы айнар кздеріне нашар немесе млдем крінбейтін адам денесінен блінетін ан, сперма, сілекей немесе кейбір химиялы заттарды (мнай, кілей жне т.б.) анытайтын ультраклгін жарытар кіреді. Ультраклгін сулесі серінен кейбір объектілер аны крінеді. Инфраызыл сулені айнар кзі болып электронды-оптикалы анытаыш табылады (ЭОП). Бл арылы сырды бояуларын, металды, атылан оты гінділері аныталады.
лшеу ралдарына: масштабты лшегіштер, рулеткалар, транспортир, лшегіш-циркуль, штангенциркуль, компасты планшет жне зерттелетін объектіні ерекшелігіне байланысты зге де лшеу ралдары олданылуы ммкін, мысалы: Гейгер-есептегіші, вольтметр.
Іздейтін ралдара: уыс брыларды трлері (щуп) жне ондырылары, ртрлі лкейткіш шынылар, дактилоскопиялы нтатарды жиынтыы, дактилоскопиялы жне магнитті кистілер. Металды объектілерді іздеген кезде скери бейнедегі индукционды металл іздегіштер жне криминалистикалы масата арнайы дайындалан магниттік металл ктергіштер олданылады. Оларды кемшілігі ара жне трлі-тсті металдарды ажырата алмауында.
Биологиялы табии объектілерді анытау шін (ан, сперма, сілекей жне т.б.) жары тсіргіш ралдар, ультраклгін сулелі осымша кздер жне химиялы реактивтер олданылады.
Криминалистикалы бекітуді масаты – ммкіндігінше наты объектіні бекіту, фактіні, оианы, ылмысты материалды ізін жне баса да ылмысты іс бойынша ажетті аиатты анытау шін бекіту.
Бекітуді ртрлі тсілдері олданылады:
· вербальды – хаттамаланан, дыбыс жазбалары;
· графикалы – графикалы бейне (схемалы жне масштабты жоспар, схемалар, соны ішінде суретті салу);
· пндік – сол пннен алынан, материалды модельден жасалан (айта растырыландар, соны ішінде макеттелген, кшірілген алыптар);
· аралатын-бейнелік – суреттер; фототсірулер, бейнежазбалары.
Бекіту объектіні, сондай-а оны белгілі бір асиеттерін, белгілерін, рамын сатау шін баытталуы ммкін. Арнайы ортада рылан заттай объектіні сатау – бекіту арылы жзеге асырылады. Мысалы, жат екі шыныны арасына ойып саталады, ал ая киімні ізі – арнайы нтапен деліп, арнайы ортаа мздатыш камераны жатызамыз. Саусаты іздері нтаты кмегі арылы алынып, арнайы дактилоскопиялы пленкаа тсіріледі.
Алу мен бекітуді уаыттары бірдей келуі ммкін. нтаты кмегімен дактилоскопиялы пленкаа алынан саусаты ізі, бір уаытта пленкаа бекітіледі.
3.3. Сарапшыларды олданатын ылыми-техникалы ралдары
Сараптамалы тжірибеде ртрлі дістер олданылады. дістерді андай асиеттерді зерттеуіне байланысты оларды бірнеше топа блеміз: 1.объектіні морфологиясын зерттейтін дістер мен ылыми-техникалы ралдар; 2.объектіні физика-химиялы асиетін зерттейтін дістер мен ылыми-техникалы ралдар; 3.объектіні жекелеген асиеттерін зерттейтін дістер мен ылыми-техникалы ралдар; 4.апаратты дейтін дістер мен ылыми-техникалы ралдар.
Бірінші топтаы дістерге, негізінен, жарыты жне электронды микроскопия, сонымен атар, интроскопия жне профилография дістері кіреді.
Сараптамалы тжірибеде ке трде тараан дістерге жарыты микроскопия дісі жатады. Барлы сараптамалы мекемелерде бинокулярлы стереоскопиялы микроскоп МБС-2, ртрлі модификациялы биологиялы микроскоптар, салыстырмалы микроскоптар жне металографиялы микроскоптар бар. Заттай длелдемелерді кптеген трлеріні морфологиясын зерттеуде стереоскопиялы микроскоп универсалды рала жатады. Ал, биологиялы микроскопты кмегімен, негізінен, талшытарды, топыра жерді, сімдік объектілеріні, есірткі жне психотропты заттарды блшектері зерттелінді. Салыстырмалы микроскопта кбінесе сот баллистикасыны (отар, гильзалар), кейде трасологияны объектілері зерттеледі. Металдар мен орытпаларды (сплав) беткі абатыны рылымын зерттеуде металлографиялы микроскоптар олданылады. XX-асырды аяында сараптамалы мекемелерде электронды микроскопияны дістері олданыла бастады. Электронды микроскопияны кмегімен кзге крінбейтін объектілерді – талшытар, ан, шаш, металл, орытпалар жне баса да заттарды морфологиясын зерттеу ммкін болды.
Интроскопияны дістері, негізінен, кедендік баылауда олданылады, оны сараптамалы тжірибеде де пайдалануа болады.
Профилография дістері арылы – щупты жне оптикалы профилографты кмегімен объектіні беткі абат бедеріні санды сипаттамасын алуа болады.
Сараптамалы тжірибеде олданылатын екінші топтаы дістер кп жне ртрлі болып келеді. Бл дістер арылы заттарды элементтік рамын, оларда химиялы осындыларды бар-жоын, объектіні фракционды рамын жне физика-химиялы асиеттерін анытай аламыз. Бл эмиссионды спектралды, микроспектралды рентгеноспектрлік, нейтронды-активациялы талдауды, ядерлі-магниттік (ЯМР) жне парамагниттік резонансты (ПМР), инфраызыл спектрометрияны, абсорбциялы спектроскопияны, жа абатты хроматографияны, газды пиролитикалы хроматографияны, газдысйы хроматографияны жне т.б. дістері.
шінші топтаы дістер де алуан трлі болып келеді, олар объектіні андай асиеттеріні зерттелетіне байланысты болады. Сараптамалы тжірибеде оларды кмегімен жаттарды шынайы немесе жаландыы аныталады. Крінбейтін суле (инфракызыл, ультраклгін, рентген сулелерінде) спектірінде бояу жне инфра люминесценция зерттелінеді. Зерттеу барысында фоторылылар, оптикалы квантты генераторлар (лазерлер), аттылыты лшегіш (твердомеры), диффузиялы-кшірме дістері (диффузно-копировальный), тсажыратыш (цветоделение) дістері олданылады.
Тртінші топтаы дістер, негізінен, алынан нтижелерді тсіндіру шін крделі ралдар мен жабдытара осымша тіркеледі.
Длелдеу ралы болып табылатын сараптаманы олданылу тиімділігі, шешілетін мселелерді дегейі сараптамалы мекемені техникалы жаынан жабдыталу дрежесімен тікелей байланысты.