Адамны трасологиялы іздері
Трасологиялы маызы бар адам іздеріне: ол іздері, ая, ая киім іздері, тістерді іздері, сондай-а папиллярлы рнектері жо баса да іздер, атап айтанда: бас (бет) блшектеріні (ла, ерін, мрын, шеке т.б.) іздері жатады.
олды іздері – баса іздерге араанда ылмысты тергеу мен ашу кезінде жиі рі нтижелі олданылады. ол іздері арылы адамны жынысын, шамамен жасын (ересек немесе бала екендігі), ай олмен жне андай саусапен алдырылан із екендігін, кей жадайларда ксібі мен олдарындаы т.б. кемістік белгілерін анытау ммкін болады. ол іздері арылы осындай идентификациялы емес жадайлармен атар, адамды жеке идентификациялауа болады.
Бл олды функционалды маызымен жне ондаы майлы-тер заттарыны болу маыздылыымен аныталады. Сонымен атар, ол алааныны (жне ая табаныны) беткі абатындаы биіктігі мен еніні шегі белгісіз кішкене жімдерге блінген папиллярлы сызытармен аныталады. Тік сызыты учаскілердегі кейбір папиллярлы сызытар белгілі бір зындыа жеткен кезде иіле отырып крделі рнектерді алыптастырады. Папиллярлы сызытар еш уаытта иылыспайды, біра та олар осылуы немесе айырылып-блінуі, сйтіп ртрлі трдегі рнектерді алыптастыруы ммкін. Папиллярлы сызытармен атар алаанны беткі абатынан тері бедеріні баса да белгілерін кездестіруге болады. Олара – флексорлы (иілетін) сызытар, жім абаттары жне тері саылаулары жатады. Бл тері бедеріні е кішкентай элементтері болып табылады.
Жоарыда арастырылан алаанны беткі абатындаы табии бедер іздеріні белгілерімен атар жасанды белгілерді де кездестіруге болады. Олара заымданан – тырты, кйік іздері жне т.б. ртрлі іздер жатады.
Криминалистикада ол саусаындаы тырна фалангілерінде орналасан папиллярлы рнек бедерлеріні ерекшеліктеріне аса маызды кіл блінеді. Папиллярлы рнектерді рылымын трасология бліміні бірі «дактилоскопия» зерттейді.
Папиллярлы рнектерді криминалистикалы маызы оларды келесідей зіндік ерекше асиеттерімен: жекешелігімен,салыстырмалы тратылыымен жне згермейтіндігімен, згерсе айтадан алпына келетіндігімен, сондай-а жіктелетіндігімен аныталады. Бл асиеттерді барлыы теріні анатомиялы рылымымен аныталады.
Папиллярлы сызытар ананы рсаында жатан баланы даму кезеінде пайда болып, мір бойы згеріссіз саталады. рнекті зара орналасуы мен детальдарыны алыпы згермейді, тек клемі ана згереді. Осы траты байланыс трасологияда е ажетті белгі болып табылады.
Доа тріздес рнек – суретін бейнелейтін папиллярлы сызытар саусаты бір жа шетінен екінші жаына арай баытталып жреді. рнекті бл трі зіні рылымы бойынша те арапайым болып келеді жне де те сирек (жалпы санына байланысты 5 % - дай ана) кездеседі. Доалар жай жне крделі болып келуі ммкін. Крделі доа тріздес рнекте папилярлы рнек аымдары рнекті орталыына арай келгенде ктеріліп барып шатырлы доа рнегін алыптастыра отырып иіледі.
:Ілмек тріздес рнекте – орталы блікті суретін алыптастыратын папиллярлы сызытар саусаты бір жа бйір шетінен орталыа арай баытталып, ол жерге жеткен со дереу брылыс жасап айтадан келген жаына арай жреді. Сызыты шы саусаа арай баытталан сызытар ілмекті аяы деп, ал дгеленген блігі ілмекті басы деп аталады. Ілмекті бас жа жаында ілмекті жоары жне тмен жаынан иіп жне оларды айырып тратын сызытар аымы орналасан. Аымны айырылатын жері «дельта»- деп аталады.
Сараптамаа іздерді жіберу шін бл тр белгілерін тергеушілер мен жедел-ызметкерлері ажырата білулері ажет.
Табылан із ылмыскерді алдыран ізі ме, жо па деген сратарды анытау шін міндетті трде баса да тлаларды да (жбірленушілерді, дкен ызметкерлеріні жне т.б.) ол табаларын зерттеу ажет.
ол іздерін табу масатында оиа болан жердегі андай объектілерді ылмыскер стауы ммкін деген заттарды беткі абаты мият аралады. Бл заттар: есік жне сейф тталары, трмысты заттар, электр сндіргіштер, автоклік рульдері жне т.б. болып табылады. Сонымен атар, папиллярлы сызытары атты заттарды (йнек, кафель, жылтыратылан жиаздарды) беткі абатында жасы бейнеленіп тсетіндігін ескеру керек. олды папиллярлы іздерін беті тегіс емес жне майлы беткі абаттардан іздеуді ажеті жо. Оларды, сонымен атар, адамны денесінен (жбірленушіні немесе сезіктіні), киімінен табу ммкін емес. Біра кейбір жадайларда, егер киімні беткі абаты жоары дрежедегі тегістігімен сипатталатын материалдан (теріден немесе синтетикалы материалдан) тігілсе, папиллярлы рнектерді анытауа болады.
ылмыскер ылмыс стінде былары олап (теріден, матадан жасалан) олданан жадайларда да табылан іздер идентификацияа пайдаланылады. Іздер кейбір жадайларда адамдарды топты белгілерін (олапа сііп алан терді зерттеу жне т.б.) анытау шін де пайдалануы ммкін.
Былары олаптарда – оны кию процесінде пайда болан: бктелу, бырысып алу, атпарлары, дефектілері жне баса да рнек іздері бейнеленеді. Ал матадан жасалан олаптарда – матаны белгілері, дефектілері, матаны тоылан трі, тігу жне т.б. іздері бейнеленеді. Мнда идентификациялауа ерекше маызды участік тігіс аумаы болып табылады.
Іздерді табуды дістері мен тсілдері оларды бейнелену жадайларына байланысты аныталады. Дегенімен де андай жадай болмасын алашыда дістер мен тсілдерді сырты трлері згеріске шырамаан іздерге олданылады, содан со барып оларды згеріске шырауына кіл блінеді.
Заттарды арау шін резекелі олап пайдаланылады. Егер де мндай олап болмай алан жадайларда идентификацияа жарамды іздерді блдіріп алмас шін, мысалы: бтелке болса оны тбі мен ауызы блігінен стау арылы іздерді арау ажет.
ол іздерін табу шін е алдымен заттарды жары кзіне арай бра немесе затты ртрлі брыштарынан жарытандырулар жібере отырып арау жргізіледі. Табылан іздер ондыры саиналарды пайдалану арылы бірден детальды фотосуретке тсіріледі.
Егер де іздерді жары жіберу арылы табу ммкін емес болан жадайларда физиалы жне химиялы дістер олданылады. ртрлі нтатар мен йод буын жіберу жолымен іздерді шыару – физикалы тсілдерге жатады. Зерттелініп отыран беткі абат ара тсті болса, оан ашыл тсті нтатар (алюминий, ола, цинк ышылы жне баса да) пайдаланылады; ал беткі абат ашы тсті болса, онда керісінше ара тсті нтатар (темір, графит, ыс нтатары, ола осындылары жне т.б.) олданылады.
нта кдімгі шаштан жасалан жмса кисть арылы беткі абата тегістеле отырып жаылады. Арты нтатарды аырын алып тастау керек. Темір нтатары магниттік кисть арылы жаылады (магнит пластмасты орапта саталады). Табылып айындалан ізді міндетті трде масштабты детальды фотосуретке тсіру ажет. Фотосуреттерде іздерді орналасан жері мен жалпы крінісі бейнеленеді. Одан кейін хаттамаа сипатталып жазылады. Хаттамада андай із табылды, андай затты стінен табылды, орналасуы, оларды саны, ізді трі (клемді, беткі абатты), формасы, папиллярлы рнекті трі, ізді анытау, бекіту жне буып-тйю дістері крсетіледі. Осыдан кейін барып дактилоскопиялы пленкіге тсіреміз. нтатарды тегістеп беткі абата жау нтижесінде крініп пайда болан іздерді дактилоскопиялы пленкілерге (ара немесе а тсті) кшіріп аламыз. Ол шін пленкіні тссіз ораныш абатын ажыратып, келесі жабыса алыыра бетін ізді стіне ойып оны тегістеп ауасын сырта шыару керек. Содан кейін пленкіні жааы ажыратан блігімен айта біріктіріп жапсырып шетін айналдыра тігіп тастау ажет. Сонымен атар пленкіні шетіне ізді ай жерден, кіммен табылып алынандыы крсетілген бирка тігіледі.
ааз бетіндегі кзге крінбейтін іздер арнайы ттікшелер арылы йод буын жібере отырып алынады. Йод буын жіберу арылы пайда болан іздер дереу фотосуретке тсіріледі. Йод арылы алынан іздерді йодты-крахмалды немесе йодекстендірілген пленкілерге, сондай-а алдын-ала тазартылан суда 0,02%-да делген ортотиллин ерітінділері арылы ааз бетіне кшіріп тсіріп алуа болады.
Адам терісіндегі папиллярлы рнек іздері 20-30 минут шамасында крініп айындалады. Ал мйітті терісінде (денесінде) алдырылан ол іздері, егер олар мйіттік згерістерден кейін алдырылан жадайда ана айындалып шыады. Мндай іздерді айындап табу (шыару) нтатарды немесе цианакрилаттарды пайдалану кмегімен жзеге асырылады.
ол іздерімен атар (оларды фототсірілімдерін немесе дактилопленкілік кшірілімдерін) сараптамаа салыстырмалы зерттеулер жргізу шін лгілер де жіберіледі. Олара дактилоскопиялы карталар жне тергеушімен алынан ол табаларын жатызамыз.
Саусаты ізін алу шін баспаханалы ара тсті бояу олданылады, ол йнек бетіне резеке білікпен тегіс етіліп жаылады. Содан со тексеріліп отыран тланы саусаын (тырна блігіні астыы беті папиллярлы рнегі бар учаскені) йнек бетіне ойызып бір шетінен екіншісіне арай дгелете жылжыта отырып оны саусаына йнектегі бояу тсіріледі. Сйтіп дактилоскопиялы тіркеу (карточкасыны) кестесіні тиісті клеткаларына жааы рекеттерді айталау арылы а аазды бетіне саусаты табасы тсіріледі.
Ая іздері – жала ая іздері, ая киім іздері жне шлы (нски) іздері деп блінеді. Жала ая немесе шлы іздері бойынша адамды, ал ая киім іздері бойынша ая киімді идентификациялайды. Идентификациялау кезінде статикалы іздер олданылады, кей кездерде, наты адамны ая киімді кию фактісі (мн-жайы) аныталуы ммкін. Ая киім лтараындаы за кию нтижесінде жала аятан (шлы немесе нски киілген) алан статикалы із зерттелінеді.
Ая киімні динамикалы іздері трасологиялы зерттеуді объектісі ретінде сирек кездеседі. Олар негізінде бгетті (адам денесін) ая киіммен тебу, еден бетінде адамны аяынан сйреуі кезінде кездеседі. Оларды ерекшелігі аралатын территориялардан тыс жерлерден кездесу ммкіндігінде.
Ая киім іздері клемді жне беткі абатты болады.
Жала ая іздеріні жеке белгілеріне: сауса лшемдеріні ара атынасы, пішіні, табанны алдыы жиектеріні орналасуы, жеке саусатарыны жоары арай бгілуі, ртрлі заымдар мен згерістерді (деформацияларды) болуы, пішіні жне орналасуы (тыртышалар мен ажалу іздері); папиллярлы рнектерді жеке белгілері.
Шлы киілген ая ізі табылан жадайда оны жалпы белгілеріне: аяты белгілерімен атар, шлыты лшемі, жіптеріні тоылу трі мен схемасы, кше мен сйір жеріндегі фабрикалы тігістері жатады.
Тергеу тжірибесінде ая киім іздері кбірек кездеседі.
Табанны ая киімдегідей жалпы белгілері хаттамада крсетіліп бекітілуі тиіс:
табан ізіні рылысы (кшесіз, тегіс, жайпа табан, блек кшесі бар табан, кшесі блек жне лтанды табан);
табан жне оны блшектеріні лшемдері (табанны жалпы зындыы, лтан зындыы, кше зындыы, лтанны е жалпа жеріні ені; аралы жеріні ені, кшені ені);
табан жне оны блшектеріні пішіні (тмсы блігіні, табанны сырты жне ішкі жиектеріні, лтанны арты жиектеріні, кшені алдыы жне арты жиектеріні);
табан жне оны бліктеріні беткі абатыны жалпы сипаттамасы (жалпы, дес, тегіс, бедерлі оюлармен, ою трі, пішіні, лшемі);
табан жне оны блшектеріні бекітілу тсілдері (брандалы, аашты-тйреуішті, шегелі, тігілген, желіммен жабыстырылан);
тйреуіш, шеге, бранда атарларыны саны;
табанда тааны сырымау шін аылатын бдірлерді, фабрика желімдері мен белгілерді болуы.
ааза, фанераа тскен жала ая іздерін ол саусатарыны іздері сияты айындап табады. Кафельденген еденде, линолеумде табылан беткі абатты аяты (ая киімні) іздерін лкен форматты жабыса лбірлерге (дактилоскопиялы, резиналы, перхлорвинилдік немесе сйкес лшемді ылалданан фотоааза) кшіріледі.
Клемді іздерді кшірмесін дайындау шін ртрлі материалдар олданылады. Ке тараан трлеріне: гипс, «К» пастасы жатады. Егер із сусымалы материалдарда (м, цемент, н) алдырылса, оны алдын ала андай да бір ерітіндімен деп атырып алады. Ондай ерітінділерге: ант ерітіндісі, керосин, ацетондаы целлулоидты немесе перхлорвинил ерітіндісі, арнайы лактар немесе аэрозоль тріндегі шаша арналан лактар жатады. Ерітіндіні пульверизатор немесе аэрозолды тоазытышпен ізге параллельді белгілі бір араашытыты сатай отырып, шашырату ажет. Содан со гипстік йманы дайындайды. арды бетіне тскен ізді алпын, кшірмесін алу кезінде ыдыстаы суды оан салынан ар ерігенге дейін алдын ала нлдік температураа дейін тоазыту керек.
Гипсті із табылан топыраты ылалдылыына байланысты суа 1:1 немесе 1,25:1 атынаста ерітеді. Із пайда боланнан кейін тскен бгде заттардан (бтатар, темекі тылы жне басалар) алдын ала тазалайды. Ізді айналасына жаадан, атты ааздан немесе металды лентадан тосауыл жасайды. Алдын ала тірек шін сым кесінділерін (жаа, шырпы), шпагат бліктерін жне атты ааздан бирканы дайындап алу керек. Майда ра гипсті біртіндеп аз млшерде суа араластырып осады. Сйытау болан гипс ерітіндісіні жартысы ізге йылады. Содан со тез арада ізге тіректі (каркас), соны ішінде шпагат бліктерін штары сырта шыып тратындай орналастырамыз, алан гипс ерітіндісін оюлатынырап стіне йылады. оршаан ортаны температурасына байланысты шамамен 20-25 минуттан кейін ізді алпы сумен аырындап жуылады. Шпагатты штарына келесідей жазулары бар, яни айда, ашан, кіммен, андай іс бойынша алынан йма екені туралы бирка байланады.
Ізді алынан алыпы трасологиялы сараптамаа жіберіледі. Сараптамаа жала ая ізіні кшірмесі мен сезіктіден алдын ала алынан экспериментальды лгілер жіберіледі. Егер оиа болан жерде ая киім іздері табылса, онда сезікті адамны ая киімі оса жіберіледі. ылмыс жасаланнан кейін біраз уаыт тсе, тергеуші сарапшыа ая киімні жнделгені, андай жндеу жмыстары жргізілгендігі, ая киім киілгендігі туралы мліметтерді міндетті трде хабарлау керек.
Тісті іздері – кбінде азы-тліктер (ірімшік, шоколад, жеміс-жидектерде жне т.б.) мен баса да заттарда (бтелке апатарында, орасыннан жасалан пломбаларда, резеке мен т.б.) тлаларды тістеріні іздері алады. Тісті іздері адамдарды (ылмыскерлер мен жбірленушілерді) денелерінен табылуы ммкін. Тіс іздері бойынша олар андай жадайда алдыранын (пайда боланын) анытауа жне адамдарды идентификациалауа болады.
алыптасу механизіміне байланысты іздер тістеу жне тістеп жлып алу іздері болып блінеді. Тістеу кезінде – тістер толы тйісіп жабылмайды, соны нтижесінде объектіні беткі абатында жоары жне тменгі тісті шайнау бейнесіні іздері мен жа тістеріні беткі абатыны кейбір бліктеріні іздері алады.
Тістеп жлып алу кезінде – тістер толы жабылып бір – бірімен тйіседі жне бтін затты тістеген блігі одан ажыратылады, нтижесінде тістеп алынан объектіде тісті сырты іздері пайда болады. Тістеп алу іздері идентификациалау шін маызды, олар іс бойынша апаратты болып табылады.
Тістеп алу іздері бойынша (клемді) тіс аппараттарыны келесідей жалпы жне жеке белгілерін: тіс атарларыны формасы мен размерін, тісті о жне сол жа тал (бтатарыны) асимметриясын, тіс атарыны исытыын, тіс арасындаы ашытыты, атардаы тісті санын, оны формасын, протезді (коронка, пломбы т.б.) болуын жне т.б. анытауа болады.
Табылан тіс іздері масштабты детальды фототсірілім тртібі бойынша ізді ртрлі белгілерін (тісті формасын, шайнау абаттарыны бедерлерін) аны крсету шін ртрлі жарытыта фотосуретке тсіріледі. Суретке тсіріп біткеннен кейін: із алдырылан объект жніндегі мліметтер: із ай жерде, наты андай объектіден табылды, ізді трі мен саны, баса да жалпы жне жеке белгілер жніндегі мліметтер хаттамаа баяндалып жазылады.
Тірі адамны денесіндегі тіс іздері – масштабты детальды фототсірілім дісі бойынша фотосуретке тсіріліп, алыпа (гипстік, полимерлі материалдара) кшіріліп бекітіледі.
Мйітті терісіндегі тісті іздері мен баса да терідегі микро іздерді сатап алу шін сот-медициналы сарапшыа ізді бекіту мен алу жмыстары тапсырылады.